ԽՈՐԱՑՈՂ ՀՈԳԵՎՈՐ ՃԳՆԱԺԱՄ

Հարցազրույց գրականագետ Սիրանույշ Դվոյանի հետ -2009 թվականը Ձեր դիտարկմամբ: -Թերևս խուսափեմ տարիների կտրվածքով խոսելուց, քանի որ ամենաշատը դա չեմ սիրում: Ինձ համար գոյություն չունեն ժամանակային բաժանումներ, որովհետև ժամանակը իրադարձությամբ է կարևորվում: Ասեմ, որ զուտ արտաքին առումով 2009-ին և դրանից առաջ էլ Հայաստանում շատ իրադարձություններ են տեղի ունեցել: 2009-ը... Տրաֆարետային, շաբլոն բաներ ասեմ` հայ-թուրքական հարաբերություններ, տնտեսական ճգնաժամ և այլն, բայց ինձ համար ամենակարևորը խորացող հոգևոր ճգնաժամն է, և այս առումով 2009-ին որևէ բեկումնային բան չզգացի: Ամենակարևորն էլի տեղի չունեցավ. հոգևոր դաշտը չկարգավորվեց, ուստի չեմ կարծում, որ մնացած տեղերում շատ լուրջ հաջողություններ ունեցած լինենք: -Ի՞նչ եք նկատի ունեք հոգևոր դաշտ ասելով: -Հոգևորը ստեղծումն է ինչ-որ իմաստով: Մի բան է, որը ծնում է նոր կոնցեպցիա, ծրագիր, համակարգ: Չունենք մենք ստեղծված համակարգ, իդեայով ծնված կամ ձևավորված որևէ բան: Վերջին 15-20 տարում անընդհատ դեմ առ դեմ հանդիպում ենք իդեայի բացակայությանը. գաղափարը, որի շուրջ կամ որի վրա պետք է կառուցվի պետությունը, հասարկությունը, չի ձևավորվում: Այդպես է, որ կկարողանանք ճշտել ի վերջո, թե ինչ-որ բան ուզո՞ւմ ենք, թե ոչ այս աշխարհում, ինչ-որ բան ունե՞նք անելու, ո՞րն է մեր տեղն ու դերն աշխարհում: Հոգևորի տակ միայն գրականություն, արվեստ չպետք է հասկանալ, այլ առհասարակ ամեն ինչ, ինչը ենթարկվում է ստեղծումի տրամաբանությանը: Իմ կարծիքով, մենք հիմա պիտի վերասահմանենք մի շարք երևույթներ, քանի որ ամեն օր մի անունով կոչում ենք բաներ, որոնք կապ չունեն այդ անվան հետ: Ասենք, օրինակ, մտածում եմ, որ հիմա պետք է փորձենք տալ “քաղաքականի” նոր սահմանում: Գուցե դրանով քաղաքականին վերադարձնենք մի բան, որից զրկված է հիմա նա: Ես փորձեմ բացատրել, թե ինչ է “քաղաքականը” իմ պատկերացմամբ: Ուրեմն, քաղաքականի արմատը քաղաքն է: Քաղաքը մի տեղ է, մի տարածություն է, որը մյուս բոլոր տարածություններից տարբերվում է նրանով, որ այստեղ կան շատ հարաբերություններ, որտեղ առաջնային չեն արյունակցական կապերը, որտեղ կա ընկերություն, բառիս բոլոր իմաստներով: Քաղաքը ստեղծվում է ընկերության հիմքի վրա: Քաղաքի համար շատ կարևոր է շուկայի գոյությունը. շուկան հարաբերվելու յուրահատուկ տեղ է, որտեղ փոխանակում է տեղի ունենում, տեսակների փոխանակում: Քաղաքն ունի փողոցներ, խաչմերուկներ: Խաչվող փողոցներում են, որ ձևավորվում են տնից դուրս հարաբերություններ: Եվ հրապարակ թափվող փողոցներն են, որ ձևավորում են հասարակություն: Քաղաքում միշտ դիալոգներ կան, ծավալվող զրույց: Սա քաղաքի ընդհանուր բնորոշումն է թերևս: Քաղաքին բնորոշ հարաբերման տեսակն է, որ կարող ենք կոչել քաղաքական: Փաստորեն քաղաքականի տրամաբանությունը աշխատում է այն ամբողջի մեջ, ինչը կապվում է քաղաքի հետ: Եվ, ուրեմն, մշակույթը, որը խիստ և միայն քաղաքային երևույթ է, իր ամենախորքում լուրջ մեղսակցություն ունի քաղաքականի հետ: Երբ որ այսօր անվերջորեն խոսում ենք մշակութային ճգնաժամից, չպիտի մոռանանք, որ այն կապված է քաղաքականի բացակայության կամ խախտված ընկալման հետ: Հիմա, երբ գալիս ենք քաղաքական հարաբերություններին, տեսնում ենք, որ քաղաքի բացակայությունն անհնարին է դարձնում իր հետ կապված ցանկացած երևույթի գոյությունը: Քաղաք հնարավոր է ստեղծել, երբ մարդը ներսում ընդունակ է, պատրաստ է ընդունելու քաղաքին բնորոշ հարաբերությունները, ներքին օրենքները: Գիտեք, շատ հետաքրքիր է, որ դարասկզբին արևելահայ իրականության մեջ մտավորականների մի խումբ կար, ովքեր գիտեին քաղաքի կարևորությունը և հենց նրանք էլ փորձում էին ստեղծել քաղաքի մոդել: Գիտեք, որ Երևանը մտահղացվել է արևային մոդելով. կենտրոնում հրապարակը, հրապարակից դուրս եկող ճառագայթները, որոնք պարբերաբար հատվում են կենտրոնի ընդլայնված շառավղով փողոցներին, փողոցների երկայնքով ձգվող ոչ բարձրահարկ շենքեր, իսկ ծայրամասերում կարող են լինել զանգվածներ: Եթե այլ կերպ բացատրեմ, ուրեմն, կենտրոնում դրված միտքը ճառագելով և աստիճանական փոխանցումներով, մեկնաբանվելով, հասնում է ծայրամասեր, որտեղ արդեն, այդ ընթացքի մեջ, վեր է ածվում ուրիշ մի բանի, և վերադառնում է կրկին կենտրոն, որպեսզի նորից ճառագի: Սա չի՞ քաղաքականը: Ոչ թե հրաման ուղղագիծ, այլ ճառագող ու ծավալվող միտք: Երևանում այսօր այս ամբողջը խախտված է, քանի որ մեզանից քանի՞սն են այսօր պատրաստ իսկապես ընդունելու քաղաքում ապրելու, քաղաքացի լինելու օրենքները: Այն, ինչը ժառանգվել է մեզ, չենք կարողանում ստանձնել, առավել ևս փոխանցել: -Դա՞ է պատճառը, որ չենք կարողանում արտաքին աշխարհի հետ ճիշտ հարաբերվել: -Ըստ էության, մենք արտաքին աշխարհի հետ չենք հարաբերվում, որովհետև միշտ այդ հարաբերությունները միակողմանի են: Նրանք են որոշող կողմը դառնում: Մենք սեղանին դնելու ոչինչ չունենք, միշտ սպասում ենք, թե Եվրոպան, Ռուսաստանը մեզ ինչ են առաջարկելու, որպեսզի ուրախանանք դրանով: Ի դեպ, կարևոր չէ դա գիտության, արվեստի, թե քաղաքականության մեջ է... մենք անընդհատ կրկնօրինակում ենք, ոչ թե վերցնում, աշխատեցնում, փոխում ուրիշից վերցրածը ու վերադարձնում աշխարհին որպես ուրիշ մի բան: Մենք այսօր չունենք մտքի շուկա, մեր միտքը ոչ մի տեղ դուրս չի գալիս: Մեզ մոտ միայն ֆիզիկական ուժն է հաջողություն ունենում, դրա համար էլ սպորտում հաղթում ենք, իսկ միտքն ուղղակի չի աշխատում, ինքը պատրաստ չէ դուրս գալու, նրան ոչ մեկը չի արժևորում, անգամ այդ մտքի անունից ներկայացող մարդիկ: Մենք մտքի ամենատարբեր բնագավառներն աշխատեցնելու համար չենք մշակել օրենքներ, չունենք օրենսդրություններ: -Սակայն Ազգային ժողովի նախագահն ասում է, որ քաղաքականությամբ զբաղվելու համար խելք պետք չէ: Իսկ ի՞նչ է պետք քաղաքականությամբ զբաղվող գործչին: -Խելքն ամեն տեղ է պետք: Քաղաքական գործիչը շատ բաց տեսակ պետք է լինի առհասարակ հարաբերվելու առումով, չպիտի խուսափի որևէ տեսակ հարաբերությունից, բոլոր հարաբերություններում առաջարկելու բան պիտի ունենա, միտք, որովհետև միայն այդ դեպքում կարելի է խոսել քաղաքական հարաբերությունների մասին: Հարաբերությունների մեջ միայն կրավորական լինել չի կարող, հավասարաչափ ներգործող և ներգործվող պետք է լինի: Քաղաքական գործիչը կրթված պետք է լինի, իդեաներ և ճաշակ ունենալու առումով: Տնտեսություն, մշակույթ և ամեն ինչ կարող է զարգանալ, եթե իդեայով է ստեղծված, և եթե գնում է այդ իդեան իրականացնելու: Այսօր, եթե անկեղծ խոստովանեմ, մեր իրականության մեջ չեմ տեսնում այդպիսի մեկին: Մի խոսքով, ինքը պետք է լինի մի տեսակ, որը պատրաստ կլինի տալու և վերցնելու: -Իսկ ինչպե՞ս ենք մենք այսօր հարաբերվում իրար հետ: -Շատ դժվար է, ինձ թվում է` մենք նույնիսկ չենք հարաբերվում իրար հետ: Անընդհատ թափվող խոսքեր կան, որոնց խորքում ոչինչ չկա: Հսկայական քանակությամբ մամուլ, հազարավոր գրքեր և ինչքան քիչ բան: Ինձ համար քաղաքական գործչի տեսակ Արշակն էր, նրանից հետո որևէ մեկին չեմ հիշում: Գուցե պատմություն լավ չգիտեմ: Գրականության մեջ դարասկզբի սերունդն էր` Չարենցի, Թամանյանի, Արամ Խաչատրյանի սերունդը, որոնք իսկապես բաց էին և բոլոր կողմերով կարող էին հարաբերվել և արձագանքել: Եվ պատահական չէ, որ մշակույթ է ստեղծվել հենց այդ թվականներին: Ստեղծող զինվորի կերպար է ծնվում այդ տարիներին: Այսօր չենք խոսում Չարենցի մասին իբրև զինվորի ու քաղաքական գործչի: Բայց նա զինվոր է: Շահնուրն ինչ էր ասում` ունենք նկարիչներ, չունենք նկարչություն, ունենք երաժիշտներ, չունենք երաժշտություն: Իսկ մենք այսօր “բանակ” ունենք, իսկ զինվո՞ր... Զինվորը կարևոր է պետության համար: Զինվոր ասելով նկատի չունեմ մեկին, ով երկու տարի ծառայում է բանակում. զինվորը մեկն է, ով պատրաստ է երկու բանի. այն, ինչ ունենք սահմանված, ինչ-որ բան ոչ միայն տերիտորիալ առումով, առհասարակ, այն ամենը ինչ ունենք սահմանված, այդ սահմանը պահել, բայց պահել այն շատ շարժուն, հարաբերությունների առումով, այսինքն` այդ սահմանը անընդհատ պետք է տատանվի: Զինվորը պետք է պահի այն, ինչ կա որպես սահման, բայց ինքը պետք է աշխատի միշտ այդ սահմանը աշխատող, շարժուն դարձնել: Այդ սահմանը պետք է դարձնի տարածություն, որտեղ ապրում է ինքը: Դա իր լինելու կերպն է, ու միակ տեղը ապրելու: Ինքը մինչև վերջ պիտի հեղվի, որպեսզի սահմանը աշխատի, բաց մնա: Այսօր քանի՞սն ունենք, որ պատրաստ են ոչ միայն հանուն աշխարհագրական տարածքի, այլ հանուն մտքի, սեփական ինքնայրումով գաղափարը կյանքի կոչելու: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 15-1-2010