ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՉԿԱ, ԿԱ ՕՐԵՆՔԻՑ ԴՈՒՐՍ ՓՈՔՐ ԽՈՒՄԲ

Հարցազրույց հրապարակախոս Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի հետ

- Ձեր կարծիքով, ի՞նչ է իշխանությունը, և որո՞նք են նրա ձևավորման մեխանիզմները:

- Եթե պատմականորեն և փիլիսոփայորեն վերցնենք, իշխանության իրար հակադիր երկու սահմանում կարող է լինել: Մեկն այսպես կոչված վայրի սահմանումն է, այսինքն` իշխանությունը որպես զուտ ուժ, որը մենք գտնում ենք կենդանական աշխարհում(մարդակերպ կապիկների, շիմպանզեների մոտ): Այնտեղ էլ շատ խիստ հիերարխիա է, և իշխանություն ունի ամենաուժեղը: Իշխանությունը դա ուժ է, և այդ ուժը մարդկային հասարակություններում կա: Մեր օրերում էլ, եթե, օրինակ, ահաբեկիչը ինքնաթիռ է գրավում, նա ունենում է ժամանակավոր իշխանություն զուտ իր ուժի շնորհիվ: Բայց կա նաև իշխանության ուրիշ սահմանում, որը մարդկությունն իր քաղաքակրթական զարգացման ընթացքում է ձեռք բերել. իշխանություն, որը հիմնված է օրենքի վրա, այսինքն` դեռ հին հույների մոտ տարբերվում էր բռնակալությունը մնացած բոլոր հասարակարգերից, լինի դա հանրապետություն, միապետություն, թե այլ հասարակարգ, որը լեգիտիմության վրա է հիմնված: Այսինքն` ոչ թե ես ուժեղ եմ, դրա համար քեզ ճնշում եմ, դրա համար ես իշխանություն եմ, այլ ինչ-որ օրենքի վրա, որը բոլորը ընդունում են: Այսինքն` կա նաև իշխանության լեգիտիմ սահմանում: Իսկ մեխանիզմն էլ արդեն կախված է այդ սահմանումից: Եթե դա առաջին ասած սահմանումն է, իր մեխանիզմը հենց ուժն է, որը հիմնված է հոգեբանական վախի, ֆիզիկական ուժի վրա: Եթե նշածս մյուս իշխանությունն է, ուրեմն իր մեխանիզմը օրենքն է: Իհարկե մաքուր ձևով ոչ մեկը, ոչ էլ մյուսը չեն կարող լինել: Եթե օրենքի իշխանություն է, նա էլ ունի ուժ կիրառելու իրավունք, որը նա կիրառում է հանցագործների նկատմամբ: Այդ ուժի կիրառումը հենց օրենքի սահմաններում է սահմանված, իսկ բռնակալության դեպքում ուժի կիրառումը սահմանված չէ, փաստորեն օրենքից դուրս է` երբ ուզեմ, քեզ կծեծեմ:

- Վերադառնանք մեր իշխանությանը, այստեղ ի՞նչ է տեղի ունենում` առաջին տարբերա՞կն է` եթե ուզեմ, քեզ կծեծեմ, ես ուժեղ եմ, եկել եմ քեզ ճնշելու:

- “Իշխանություն” բառը բոլորս օգտագործում ենք, բայց մեծ հաշվով սխալ ենք օգտագործում, որովհետև մեր Սահմանադրության մեջ իշխանությունը ժողովուրդն է: Հիմա մենք կարող ենք երկար վիճել, ասել, որ դա աբստրակտ է, կարո՞ղ է արդյոք ժողովուրդը լինել իշխանություն, դա ուրիշ հարց է. ամեն դեպքում Սահմանադրությունը դա է ասում: Երբ մենք ասում ենք իշխանություն, սովորաբար ի նկատի ունենք կառավարությանը, որովհետև իշխանությունը հենց ինքը` ժողովուրդն է: Մեր դեպքում կարծում եմ` մենք ընդհանրապես իշխանություն չունենք: Այսինքն` թվում է` Հայաստանում համեմատաբար կարգ ու կանոն վիճակ է, բայց կարգ ու կանոն վիճակը պետք է տարբերել օրինական վիճակից: Կարող է լինել կարգ ու կանոն, բայց իրականում մենք այսօր անարխիայում ենք ապրում, որովհետև եթե լեգիտիմ իշխանություն չկա, Սահմանադրությամբ սահմանված օրենքի հիման վրա իշխանություն չկա, նշանակում է` սա բռնակալություն է, այսինքն` բռնի ուժի վրա հիմնված իշխանություն է, որը մեծ հաշվով զավթված իշխանություն է, դա հենց անարխիան է: Այսինքն` անարխիան ոչ թե այն է, որ մենք դուրս ենք գալիս փողոց և մեր բոլորի վրա կրակում են, դա անարխիայի մի ուրիշ դրսևորում է, այլ անարխիան նույն այդ անօրինական վիճակն է: Ես այդպես եմ համարում, քանի որ Սահմանադրությամբ սահմանված իշխանությունը չի գործում, որովհետև կան որոշ մարդիկ, ովքեր իշխանությունը վերջին պահին հաստատում են նաև կրակոցներով, ինչին ականատես եղանք: Այսինքն` այսօր մենք իշխանություն չունենք և կարող ենք խոսել մի խումբ մարդկանց մասին, ովքեր զավթել են իշխանությունը:

- Իշխանությունը պետք է ունենա համակարգող դեր, եթե չի կարողանում կատարել իր այդ դերը, ինչպե՞ս պետք է պայքարել դրա դեմ:

- Նույն խնդիրն է առաջանում, այսինքն` կարող է տեսականորեն լինել լավ կառավարություն, բայց եթե նա օրենքից դուրս է, այսինքն՝ օրենքի սահմանված մեխանիզմով չի եկել, չի ձևավորվել, միևնույն է, այն չարիք է երկրի համար: Եթե անգամ դու լավ ես կառավարում, այսինքն` երբ ասում ենք ինքը լավ ձաձա է, լավ կկառավարի, ինքը վատ ձաձա է, վատ կկառավարի, չի ստացվում: Նույնիսկ այդպիսի վեճ կա, եթե Տիգրան Կարապետյանին ընտրեր ժողովուրդը, բա ինչ էիք անելու. ես ասում եմ, որ պետք է թողնել, դա ավելի քիչ չարիք է, քան երբ դու չթողնես, որ Տիգրան Կարապետյանը գա իշխանության, մանավանդ, որ ես չեմ հավատում, որ մեր ժողովուրդը այդ կերպարին կընտրի, որովհետև կա ի վերջո ինչ-որ առողջ բնազդ, բայց նույնիսկ եթե ընտրի, եթե օրենքը այդպես է ասում, այդ օրենքն ավելի կարևոր է, քան այդ անձը: Դրա համար պայքարել պետք չէ կառավարության դեմ կամ ինչ-որ անձի դեմ: Պայքարել պետք է հանուն սկզբունքի: Այսինքն` եթե մենք այսօր պայքարում ենք Սերժ Սարգսյանի դեմ, դա սխալ է: Սերժ Սարգսյանը որոշակի խորհրդանիշ է: Իհարկե, իր անձնական հատկանիշներն էլ կապ ունեն, բայց դա չէ խնդիրը, խնդիրն այն է, թե ինչ է այսօր Սերժ Սարգսյանը խորհրդանշում: Ինքն ինձ համար հակաօրինականության սկզբունքն է խորհրդանշում, դրա համար ես համարում եմ, որ պետք է պայքարել դրա դեմ:

- Վերջին շրջանում մարզեր կատարած այցերի ժամանակ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ժողովրդին հավաստիացնում է, որ սա մղձավանջ է, ու այս մղձավանջը շուտով անցնելու է: Դրա համար մնում է ուժ ու պայքար:

- Մարզեր կատարած քայլն, իհարկե, ճիշտ քայլ է, և ընդհանրապես շատ լավ է, որ այս ընդդիմությունը պահպանվում է` չնայած և շատ անհաջողություններ, և հիասթափություն եղավ, և այլն, բայց ընդհանուր երկրի տեսակետից` անկախ նրանից, թե ինչպես կվերաբերվենք, շատ կարևոր է, որ այդ ընդդիմությունը կա և որոշակի բևեռ է ներկայացնում: Իհարկե, նաև ճիշտ է, որ ուշ թե շուտ այս մղձավանջը վերջանալու է: Ոչ թե մղձավանջ ես կասեի, այլ իռացիոնալ համակարգ, որն այսօրվա աշխարհի տեսակետից բացարձակ ժամանակավրեպ է: Բայց ես կուզենայի, որ մենք այդքան շատ չկենտրոնանայինք քաղաքական ընդդիմության վրա, որովհետև ինքն այսպես թե այնպես կա, վատ թե լավ, իր գործն անում է: Հիմա ավելի կարևոր է ինքը` հասարակությունը, որը, օգտվելով նրանից, որ կա այս քաղաքական ընդդիմությունը, որ կա այս վերջին երկու տարվա լուրջ քաղաքական ակտիվությունը, ինքն իր ներսից ստեղծի ինչ-որ ուժեր, խմբեր, որոնք ինքնավար կգործեն` անկախ ընդդիմությունից կամ ընդդիմության հետ քաղաքական համագործակցությունից: Ենթադրենք իշխանափոխություն եղավ, այսօր Կոնգրեսը եկավ իշխանության, եթե իշխանությունը նաև այնպիսի հատկանիշ է, որ եթե իրեն չես սահմանափակում, ցանկացածը, նույնիսկ եթե ես գամ իշխանության, և դու իմ իշխանությունը չսահմանափակես, ձգտում է բացարձականալու: Այսինքն` ինքը պետք է գա հասնի ինչ-որ մի պատնեշի, իսկ այդ պատնեշը պետք է հասարակությունն իր ներսում ստեղծի: Շատ լավ է, որ քաղաքական ընդդիմությունը կա, բայց եթե դա չնպաստի նրան, որ հասարակության ներսում չգնա այդ ինքնակազմակերպման գործընթացը, ասենք հենց նույն մտավոր դաշտում, երիտասրադական և այլ դաշտերում, քաղաքական պահն ինձ համար անիմաստանում է:

- Սահմանադրության չորրորդ գլխի 65 հոդվածում ամրագրված է, որ պատգամավորն իրավունք չունի զբաղվելու ձեռնարկատիրական գործունեությամբ, կարճ ասած` գործարար լինի, իսկ մեզ մոտ առաջին հերթին գործարար են դառնում, հետո նոր պատգամավոր: - Փաստորեն սա նույն օլիգարխիկ համակարգն է, և բնական է, որ օլիգարխիան բռնակալության մի ձև է, որտեղ մի խումբ մեծահարուստներ զավթում են իշխանությունը, և իրենք են իրականացնում այդ իշխանությունը, իսկ օրենքը զուտ ձևական է դառնում: Սա համակարգի մի մաս է, որը միայն Հայաստանում չի այդպես:Այսօրվա համակարգի տեսակետից դառնում է տրամաբանական. եթե օլիգարխիա է, բիզնեսը և իշխանությունները լրիվ սերտաճած են: Պարզ է, որ պատգամավորը պետք է գործարար լինի: Եվ եթե նույնիսկ նա փորձի չլինել գործարար և այսպես ազնիվ մղումներով շարժվի, չի ստացվի, որովհետև համակարգն այդ է թելադրում, տրամաբանությունն արդեն սրա վրա է կառուցվում:

- Համակարգային փոփոխություններն ինչի՞ հետ են կապված, հասարակությա՞ն: Պատկերացնո°ւմ եք Մեծ Բրիտանիայի պառլամենտի օրինակը կրկնվի Հայաստանում:

- Իհարկե, կապված է նաև հասարակության հետ: Այսինքն` մի կողմից կա այդ քաղաքական պրոցեսը, որն իհարկե նպաստավոր ֆոն է ստեղծում, որպեսզի հասարակությունն ավելի հասունանա ու ինքն իր ներսից արդեն պահանջի, սկսի լինել այն պատնեշը, որը իշխանության բացարձականացման ճանապարհն է տանում: Այս դեպքում երկու պրոցեսներն են` քաղաքական և հասարակական: Այսինքն` եթե ուզում ենք հասնել Մեծ Բրիտանիայի վիճակին, այդպիսի մեծ համակարգային փոփոխությունների, այո, ըստ երևույթին շատ ժամանակ է պետք, քսան-երեսուն տարի է պետք: Սակայն այստեղ ուրիշ կարևոր հարց կա: Հիմա դա Հանրապետական պատգամավորներն էլ են ասում` դե հիմա մենք այն երկիրն ենք, որն անցումային փուլում է: Մասամբ համաձայն եմ, իհարկե դա մի տարվա խնդիր չէ, բայց կարևոր է, թե դու որ ուղղությամբ ես շարժվում: Եթե, օրինակ, ես տեսնեմ, որ այդ բոլոր խնդիրները կան, բայց մեր հասարակությունը և մեր կառավարությունը շարժվում է այդ ուղղությամբ, դա կլինի լրիվ ուրիշ խնդիր: Բայց այսօր հակառակն է, այսինքն`այդ խնդիրը կա, բայց որևէ շարժում չկա այսպես ասած Մեծ Բրիտանիայի ուղղությամբ: Եթե այս մեծ տնտեսական ճգնաժամը չլիներ, ես կարծում եմ` այս նոր կառավարության նպատակն էր լինելու էլ ավելի կենտրոնացված համակարգի ստեղծումը, քան Ռոբերտ Քոչարյանի օրոք էր, որտեղ դեռ մնացորդներ էին պահպանվել այն հին, ավելի ապակենտրոնացված վիճակներից: Այսինքն` այդ գործարար պատգամավորները կարող է զրկվեին իրենց բիզնեսներից, բայց ոչ թե հանուն նրա, որ ազատականացվեր պետությունը, այլ որպեսզի մեկի ձեռքում կենտրոնանա, մեկ կլանի ձեռքում, ինչպես ասենք Ադրբեջանում, որտեղ միայն Իլհամ Ալիևն է և իր կլանը: Այսինքն` միտումը գնում է դեպի դա: Դա լրիվ ուրիշ բան է, այդ դեպքում մենք ոչ թե 20-30, այլ 120 տարուց հետո էլ չենք հասնի և ընդհանրապես ոչ մի բանի չենք հասնի: Բայց եթե նույն այս քաղաքական պրոցեսը հաջողությամբ է պսակվում, ապա մեկ տարում չի փոխվում, էլի լինելու են բախումներ, ինչպես Հարավային Իտալիայում մինչև հիմա էլ այդ վիճակը չէ, բայց մոտավորապես դրա մնացուկները կան. նույն պատգամավորները գործարար են, մաֆիոզ, բայց այդ երկրի ընդհանուր միտումը գնում է նրան, որ փորձում է դրանից ազատվել: - Այդ միտումն այսօր մեզանում նշմարվո՞ւմ է:

- Կառավարության մակարդակով չկա այդ միտումը, կա հակառակ միտումը կամ լավագույն դեպքում դոփում է տեղում: Եթե հասարակության առումով նայենք, ես, այնուամենայնիվ, ուզում եմ լավատես լինել և հավատալ, որ հասարակության ներուժն ամեն դեպքում կարող է այնքան շատ չէ, որ լինենք Մերձբալթիկայի երկրների պես, որոնք հետսովետական շրջանում այդ խնդիրները շատ արագ լուծեցին: Նրանց մոտ չեղավ այդպիսի խնդիր կամ շատ քիչ չափով եղավ, բայց այդքանը բավական է, որ մենք Թուրքմենստանի կամ Ադրբեջանի չվերածվեն: Ամեն դեպքում ես մեր հասարակության ներուժին հավատում եմ:

- Ձեր կարծիքով, ներկայիս իշխանության մեջ կա՞ն մարդիկ, ովքեր իրենց գործունեությամբ, քայլերով հակառակն են ապացուցել:

- Մեծ հաշվով կապ չունի, կարող է ինքը հոյակապ մարդ լինի, ասենք, օրինակ, Տիգրան Սարգսյանը: Ես նրան չգիտեմ, չեմ ճանաչում, երևում է, որ մարդը բութ չէ, կամ իմ շատ լավ ընկեր Սպարտակ Սեյրանյանը շատ խելոք մարդ է, բայց դա կապ չունի: Համակարգն է սխալ, այսինքն` ցանկացած խելոք մարդ, որ մտնում է այդ համակարգի մեջ, սկսում է կեղծել: Նույն Վահան Հովհաննիսյանը, Տիգրան Թորոսյանը, Տիգրան Սարգսյանը, որոնք, թվում է, թե խելոք մարդիկ են, այդ ինչ հիմարություններ են դուրս տալիս, որովհետև երբ ինքը շարունակ ստի մեջ է գտնվում՝ իր շուրթերով ինքը չի խոսում, համակարգն է խոսում: Տիգրան Թորոսյանը երբ իշխանությունից դուրս եկավ, մի երկու հոդված գրեց, կարող է այդ հոդվածի մտքի հետ ես չհամաձայնվեմ, բայց ես տեսա, որ այս մարդը մտածել գիտի: Քոչարյանիզմի ամենամեծ հանցագործություններից մեկը եղավ նաև այն, որ ինքը Հայաստանում եղած քաղաքական ուժերը, որոնք շատ մեծ և կարևոր դեր կարող էին կատարել, փչացրեց: Այսինքն` երբ ասում ենք հանրապետական, պատկերացնում են այսօրվա հանրապետականը, ես պատկերացնում եմ 90-ականների Աշոտ Նավասարդյանի հանրապետականը ու մինչև հիմա չեմ կարողանում հանգստանալ ու ներել ոչ թե որովհետև ես լիովին այդ գաղափարների կրողն էի, այլ որովհետև այդ տիպի կուսակցություն Հայաստանի քաղաքական դաշտում անպայման պետք է լիներ: Ինքը շատ մեծ ներուժ ուներ հետո զարգանալու: Եվ շատ հետաքրքիր գաղափարներ այնտեղից կարող էին ծնվել: Այսինքն` հայկական մի նացիոնալիզմ, որը լիներ պետականության նացիոնալիզմ: Եվ այդպիսի մի նոր ուժ ստեղծելը հեշտ չէ: Այդ կուսակցությունը փաստորեն փչացրեցին, և այն այլևս չի լինելու, այդ կուսակցությունն արդեն դարձել է մարգինալ 5-6 հոգանոց մի հատ խումբ: Նույնը Դաշնակցությունը, ինչքան էլ մենք սիրենք -չսիրենք, բայց այն հարյուրամյա մի կառույց է, որն արժեք է: Փչացվեց, վերջ, ինչ պիտի անի, որ նորից մարդիկ իրեն անկեղծ հավատան: Եթե Դաշնակցությունը չգնար այդ ճանապարհով, որ իշխանության մաս դառնալն իրենց թվաց ավելի ճիշտ ճանապարհ է, հիմա ինքը 80 տոկոս ձայն կուենար:

- Բայց հիմա Դաշնակցությունը փոխել է իր կեցվածքը:

- Հիմա արդեն ուշ է, դուրս գալը քիչ է, պետք է ամբողջ “վերխուշկան” մաքրեն, պիտի նոր դեմքեր հայտնվեն, մի քիչ էլ համոզեն, մի քանի տարի անցնի… այդ խանդավառությունը, որ կար 90-ականներին, այդ միֆը, փչացրեցին, գցեցին ոտքերի տակ, իրենց բիզնեսների տակ, և պատասխանատվություն նաև դրա համար պիտի կրեն, որ և հանրապետականը քանդեցին, դարձրեցին Օրինաց երկրի պես մի հատ չուլ, և Դաշնակցությունը վարկաբեկեցին, փչացրեցին ու դարձրեցին Բարգավաճ Հայաստանի նման մի հատ չուլ:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 21-8-2009-