ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԺԽՏՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԻՐՔԵՐԸ ՍՊԱՌՎՈՒՄ ԵՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ ՀԱՆԴԻՄԱՆ

«ԱԶԳ», 21-04-2010- Ապրիլի 9-ին, ժամը 23.30-ին գերմանական հեռուստատեսության առաջին ալիքըՙ ARD-ն հեռարձակեց Էրիկ Ֆրիիդլերի 2009-10 թվականներին պատրաստված «Աղետՙ մի ցեղասպանություն» 90 րոպեանոց վավերագրական ֆիլմը: Հեռուստադիտողների մի մասը դժգոհ էրՙ ինչո՞ւ են ֆիլմը ցուցադրում այդքան ուշ ժամի, որ լսարանը մեծ չլինի՞: Հեռուստադիտողների մյուս մասը դա ուրբաթ երեկոյի համար խնդիր չէր նկատել, եւ ինչպես հետո տեղեկացանք, ֆիլմի գիտական խորհրդատու Հերման Գոլցը գոհ էր եղելՙ ֆիլմը նույն օրը դիտել է 1 միլիոն ակնդիր: Դրանից առաջ ֆիլմը ներկայացվել էր նաեւ Բեռլինում: Իսկ երեքշաբթի օրըՙ ապրիլի 13-ին, ամենադիտարժան ժամինՙ 20.15-ին, այն վերահեռարձակեց գերմանական ARD եւ ZDF հեռուստաալիքների իրադարձություններն ու վավերագրությունը հեռասփռող «Phoenix»-ը, որ ֆիլմի ավարտին նաեւ 45 րոպեանոց բանավեճ ներկայացրեց հեռուստադիտողների դատին: Գերմաներեն լեզվով հնչող «Աղետը» (որ անհրաժեշտ է թարգմանել տարբեր լեզուներով, նաեւՙ հայերեն) YouTube -ով արդեն տարածել էին ֆիլմը տարբեր էլեկտրոնային հասցեներով, իսկ ապրիլի 14-ի գիշերը հայ ակտիվիստներից ոմանք հավաստիացնում էին, թե թուրքերի բողոքի ձայնին ունկնդիր ֆիլմն այլեւս YouTube-ով անհնարին էր տեսնել: Ինչեւէ, ֆիլմը դիտել են մեծ թվով մարդիկ, դրան հետեւած բանավեճըՙ նույնպես: Հեռուստադիտողների հետ մեր զրույցները կներկայացնենք հաջորդիվՙ նախ բանավեճի ստորեւ ներկայացվող փաստագրությունը հնարավորինս ամբողջական մեր ընթերցողների դատին հանձնելուց հետո: Բանավեճին մասնկցում էին Գերմանիայի թուրքական համայնքի փոխնախագահ Բահաթթին Կայան, աստվածաբան, հայագետ, Հալլե-Վիթթենբերգի Մարտին Լյութեր համալսարանի դոկ. պրոֆ. Հերման Գոլցը, «Հյուրիեթ»-ի Բեռլինի թղթակից Ահմեդ Կյուլահչին, «Ֆրանկֆուրտեր ալգեմայնե ցայթունգի» խմբագիր Կարեն Կրյուգերը, Գերմանահայոց կենտրոնական խորհրդից Իշխան Չիֆթճյանը, բանավեճը վարում էր Ալեքսանդր Կեհլերը: Տեղեկացնենք նաեւ, որ «Phoenix»-ը բանավեճը եթեր վերահեռարձակեց նաեւ նույն օրը, ժամը 0.00-ին, իսկ ապրիլի 14-ի առավոտյանՙ ժամը 9.15-ին: «Աղետ» ֆիլմից հետո թուրքերը նախատել են, թե գերմանական հեռուստատեսությունը հակաթուրքական քարոզչություն է իրականացնում, բանավեճի հենց սկզբում իրազեկեց հաղորդումը վարող Ալեքսանդր Կեհլերըՙ հատուկ շեշտելովՙ «Phoenix»-ը երբեւէ քարոզչություն չի ծավալել եւ չի ծավալելու, ասաց նա ու հետագա շահարկումները կանխելով ավելացրեցՙ իրենք իրավաբանորեն դատավորի կեցվածք չեն ստանձնում: Թուրք ներկայացուցիչների համար այնքան էլ հեշտ չէ այստեղ գտնվել, այդուհանդերձ նրանք ներկա են, ասաց հաղորդավարը, ապա ներկայացրեց մասնակիցներին: Առաջին հարցը թուրքական համայնքի փոխնախագահին ուղղվեցՙ Հրանտ Դինքի դուստրը ֆիլմի վերջում նշում է, թե Թուրքիայում հասարակությունը բարձրացնում է իր ձայնը եւ, կարծում եմ, իշխանությունները ունկնդրում են այդ ձայնը: Հանրահավաքին մասնակցող 200 հազարի ձայները լսո՞ւմ է կառավարությունը: «Պիտի ասեմ, որ 1915-18-ի իրադարձությունները ողբերգական են եղել երկու կողմերի համար էլ: Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին երկու կողմից էլ մի 10-20 ֆիլմ կարելի էր ստեղծել: Այս ֆիլմի մասինՙ այն միակողմանի է, քանի որ հարցը վիճելի է, եւ միջազգային շատ քաղաքական գործիչներ, պատմաբաններ, ովքեր կատարվածը չեն որակում ցեղասպանություն, այդ ֆիլմում տեղ չունեին», ասաց Բահաթթին Կայան: Հարց Կյուլահչիինՙ Ֆիլմում բազմաթիվ վավերագրեր կային, փաստաթղթեր, ապացույցների փաստացիությունը բավարար համոզի՞չ էին Ձեզ համար: Կյուլահչին սկսեց պատմել, թե նույն օրը մի խմբի կազմում Գերմանիայում այցելել է ռազմագերիների ճամբար, ուր հանդիպել է հոլանդացի հրեա մի վերապրողի եւ ունկնդրել նրա հուզիչ պատմությունը: «Այդ պատկերները հուզում են մարդկանց, բայց վավերագրությունից ակնկալում եմ օբյեկտիվ պատկեր, այլ ոչ միակողմանի», ասաց Կյուլահչին եւ ընդվզեց, իր ձեւակերպմամբ,ԳԴՀ-ում ապրող թուրք հարկատուների դրամով քարոզչական ֆիլմ պատրաստելու դեմ: Հարց Իշխան Չիֆթճյանին. Անցյալ տարի Գյուլը այցելեց Երեւան: Թուրք-հայկական հարաբերություններում նորություններ կան, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու հնարավորություն: Թուրքիայում հայոց ցեղասպանության հարցում փոփոխություններ նկատո՞ւմ եք: «5 տարի է, ինչ փոփոխություններ կան ոչ միայն Թուրքիայում, այլեւ թուրքական հանրության մեջ ողջ աշխարհում: Մի կողմից սա պիտի ողջունել, բայց մյուս կողմիցՙ նկատելի էՙ Թուրքիայի կառավարությունն իր կեցվածքը չի փոխել: Խոսում են կարգավորման մասին, կապերի մասին, բայց թուրքական ուրացման հին կեցվածքը այսօր էլ տեսանելի է: Սարսափելի է», պատասխանեց ԳԿԽ ներկայացուցիչ Չիֆթճյանը: Հարց Կարեն Կրյուգերին. Միգուցե Թուրքիային պիտի ավելի՞ երկար ժամանակ տրամադրել ճշմարտությանը դեմ հանդիման կանգնելու առումով: Թուրքիայում սպասելի՞ են արագ փոփոխություններ: «Ո՛չ: Թուրքիան շատ ժամանակ ուներ եւ 80-ականներից սկսած այս խոսակցությունը կա, իհարկե 2000 թվականից ավելի է ուժգնացել, իսկ Հրանտ Դինքի թաղմանն էլ տեսանք ինչպես են 1000-ավոր մարդիկ փողոց ելել, ովքեր պատմության վերանայման կողմնակից են, Թուրքիայում բանավոր հավաքական հիշողություն կա, որ ցավակցության դրոշմն է կրում, եւ կան շատ մարդիկ, ովքեր պահանջում են վերանայել, իսկ թուրքական իշխանությունները փորձում են կասեցնել սա», պարզաբանեց «ՖԱՑ»-ի խմբագիր Կարեն Կրյուգերը: «Ճիշտ չէ, թուրքական կառավարությունն էլ առաջարկել է վերանայել, բայց պատմական հանձնաժողովի միջոցով», միջամտեց «Հյուրիեթի» աշխատակիցը: «Թույլ տվեք խոսքս ավարտել», հանդարտ ձայնով ասաց «ՖԱՑ»-ի խմբագիր Կարեն Կրյուգերը ու շարունակեցՙ «պիտի շարունակենք քաջալերել Թուրքիայում ապրող այն մարդկանց, ովքեր տեղեկատվության կարիքն ունեն ու չունեն հնարավորությունը այն ստանալու»: Հարց Գոլցին. Հակառակ կողմի հակափաստարկներին անդրադարձ անելովՙ ի՞նչ կարող է տալ թուրքական արխիվների ուսումնասիրումը: «Մեր գրադարանում ունենք օսմանական փաստաթղթերը, որ նույն իրադարձությունը տարբեր ձեւով է մեկնաբանում: Ասենք, երբ խոսքը Ուրֆայի հայերի ինքնապաշտպանությանն է վերաբերվում, շարադրված է իբրեւ ապստամբություն: Վերադառնալով պարոն Կյուլահչիի ասածինՙ այն փաստաթղթերը, որ Գերմանիա են եկել, քարոզչական թղթեր չեն, դրանք Թուրքիայի դաշնակցիՙ գերմանացի դիվանագետների, զինվորականների գրառումներն են», ասաց Գոլցը: «Որոնք ձեր կողմից կեղծվել են», նետեց «Հյուրիեթի» աշխատակիցը: «Դրանք կեղծված չեն, դրանք մեր արտգործնախարարության քաղաքական արխիվում են պահվում: Դրանք չեն կեղծվել, դրանք թաքցվել են նաեւ ձեզ պաշտպանելու նպատակով», նկատել տվեց Գոլցը : «Բայց դրանց մեծ մասը կեղծվել են Լեփսիուսի կողմից», նորից ձայն բարձրացրին թուրքերը: «Այս ֆիլմում տարբեր աղբյուրներ կանՙ նաեւ լրագրողների, գերմանացի սպաների, դիվանագետների», հանդարտության կոչեց հաղորդավարը: «Ֆիլմում էլ կարՙ հայ զինվորները կռվում էին երկու կողմում էլՙ օսմանական եւ ռուսական բանակում, առարկեց թուրքական համայնքի փոխատենապետը: Եթե կազմակերպված ցեղասպանություն է եղել, ինչպե՞ս կարող էր թուրքական կառավարությունը հավատ ընծայել նրանց, ովքեր իր բանակում էին կռվում: Պատերազմի հենց սկզբից, Պարոն Գոլց, Դուք գիտեք, 80 հազար հայկական զինյալ խմբեր կային, որոնք կռվում էին: Բայց սա չէ խնդիրը: Այս ֆիլմում ինչ ցույց տրվեց, ցավ է պատճառում: Ինչպես ասվեց, Հրանտ Դինքի մահով շատերն ուզեցին, որ պատմությունը վերանայվի, ճշմարտությունը հրապարակային դառնա: 2001-ին թուրք հանրությունը առաջարկեց, որ բոլոր կողմերիցՙ Հայաստանի, Թուրքիայի կառավարությունների, միջազգային գիտնականներն ու պատմաբաները, բոլոր արխիվներըՙ Բոստոնինը, դաշնակներինը, Հայաստանում, Թուրքիայում բացվեն ու արդյունք տան, որը հետո պիտի կողմերը ճանաչեն: Անցած շաբաթ «Շպիգելում» կարդացի, որ Հայաստանի նախագահն ասում էՙ Թուրքիան ուզում է ժամանակ շահել», իր անհամաձայնությունը հայտնեց Կայան հավելելովՙ «Այս ֆիլմում միսիոներներից, մարդկանցից ոչ ոք չի խոսում ցեղասպանության մասին: Նրանք խոսում են մահացածների մասին»: «Դուք երկուսդ ցեղասպանությունը անվավեր ճանաչեցիք: Հստակ կարո՞ղ եք ասելՙ եղե՞լ է, թե՞ չի եղել ցեղասպանություն», հուզումը զսպելով թուրքերին հարց տվեց Իշխան Չիֆթճյանը: «Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ է եղել եւ շատ վիճելի է», պատասխանեց Կայան: «Որոշումը պատմաբաններին պիտի թողնել», փոխանցեց «Հյուրիեթ»-ի թղթակիցը: Իշխան Չիֆթճյանը հիշեցրեց 2005-ին Բունդեսթագի բանաձեւը, ու բանավեճը վարողը միակ հային հարց ուղղեցՙ Բունդեսթագն էլ առաջարկել էր պատմական հանձնաժողով ստեղծել: Ի՞նչ հիմնավորմամբ հայկական կողմը դա մերժեց: Չիֆթիչյանը պատասխանեց, թե պատմաբանների հանձնաժողովը մերժվել է եւ մերժվելու է, ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ հայկական Սփյուռքի կողմից: «Պատմաբանների հանձնաժողովը միայն այն ժամանակ կլինի, երբ բոլոր կողմերը ելակետ ունենան Հայոց ցեղասպանության փաստացիությունը: Հիշենք Հոլոքոստի վերանայումը», հիմնավորեց Չիֆթճյանը: Հաղորդավարը թուրքերի աղմուկի մեջ հասցրեց հարց ուղղելՙ ի՞նչ հանձնարարական կունենա հանձնաժողովն այդ դեպքում: «Այդ դեպքում կարելի է ճշգրիտ իմանալ, թե որտեղ որքան զոհ ենք ունեցել, թուրքական կառավարությունը 2005-ից է միայն իր արխիվները տրամադրել, այն էլ ընտրովի, չեմ խոսում ռազմական արխիվների մասին: Փաստեր եք ուզում, Լեփսիուսի տանը, Բոխումի Սփյուռք եւ ցեղասպանություն ինստիտուտում հայ ականատեսների բավական վկայություններ կան», խոսքը թուրքական կողմին ուղղեց ԳԿԽ ներկայացուցիչը: Այնուհետ Գոլցը հարց ուղղեցՙ «Ֆիլմում հրապարակային բանավեճի մասին էր խոսվում, ո՞ւր է Թուրքիայում հրապարակային բանավեճը: Ճանաչում եք հետազոտող Թաներ Աքչամին, նրան չէր կարելի Թուրքիայում աշխատել, Գերմանիայում էր աշխատում, հիմա ԱՄՆ-ում էՙ Գերմանիայի թուրքական համայնքի պատճառով, գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Փամուկը, երբ սկսեց ցեղասպանության մասին խոսել, նրան բանտարկությամբ սպառնացին: Իսկ թուրքական խորհրդարանում էլ պահանջում էին Անգելա Մերկելին ստիպել ֆիլմը արգելել: Ո՞ւր է բաց քննարկումը Թուրքիայում, իսկ մեզ ասում եք, թե քարոզչություն ենք ծավալում»: Բանավեճ վարողը հարցը թուրքերին ուղղեցՙ ինչքան հասկացա, Դուք հարցականի տակ չեք դնում այն, ինչ տեղի է ունեցել, բայց դեմ եք ցեղասպանություն բառեզրի՞ն: Պատերազմ, ապստամբություն է եղել, իսկ ցեղասպանություն բառեզրը 1948-ին է ստեղծվել, իր բացատրությունը սկսեց Կայան: Հաղորդավարը հիշեցրեց, թե ցեղասպանություն բնորոշումը չի ելնում Թուրքիայում ռազմական իրավիճակից, այլ էթնիկ, կրոնական կամ մշակութային խմբի ոչնչացում է նշանակում: «Ասում եմՙ պատերազմական միջոցառումներ էին դրանք: Պիտի խոսել, թե անհրաժեշտ անվտանգության միջոցառումներ կային, բավարար փոխադրամիջոցներ կային, դրա մասին պիտի խոսել: Դա ցեղասպանություն չէր, ուրիշ բան էր: Ես պատմաբան չեմ: Բոլոր արխիվները պիտի բացվեն, եթե դուք էլ այդ կարծիքին եք, կանենք»: Այնուհետեւ թուրքական համայնքի փոխնախագահը դարձավ Գոլցինՙ «Չեմ զարմանում, որ Դուք այս ֆիլմի խորհրդատուն եք, Երեւանի համալսարանի դոկտոր, հայերից մեծ պատվի եք արժանանում, ինձ զարմացնում է այն հանգամանքը, որ տիկին Կրյուգերը, «ՖԱՑ»-ում եմ կարդացել, հակառակ կողմի պատմաբանները, պրոֆեսորները ստախոս եւ ուրացող են որակվում: Իսկ ֆիլմը ոչ միայն միակողմանի է, այլեւ երկկողմանի ատելություն է սերմանում: Կարեն Կրյուգերն առարկեցՙ «Իմ հոդվածներում որեւէ մեկին ստախոս եւ ուրացող չեմ որակել, իսկ փաստերի առումովՙ ինձ համար դրանք հստակ են, ցեղասպանություն եղել է, եւ դրա մասին չենք բանավիճելու, բազմաթիվ գիտնականներ են դա ապացուցել, այնինչ այստեղ կարող ենք խոսելՙ հետագայի մասինՙ ինչ պիտի լինի, եւ ոչ թե պատմաբանների հանձնաժողովի մասին»: Վարողը հիշեցրեց արտգործնախարարության պետնախարար Կորնելիա Փիիփերիՙ թուրքական տեսակետից բխող առաջարկըՙ պատմաբանների հանձնաժողովին թողնել վերանայումըՙ հարցը երկու երկրներին վերաբերող խնդիր նկատելով: Քաղաքական տեսակետից ինչպե՞ս եք սա մեկնաբանում: «Թուրքիան կարեւոր դաշնակից է, այդ է պատճառը, որ Գերմանիան Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ այդպես հայեցողական կեցվածք է ընդունել եւ հոգ տարել, որ այս ցեղասպանությունը հրապարակային չդառնա: Այսօր էլ դժբախտաբար նույն ռազմավարությունից է ելնում: Գալով Բունդեսթագի բանաձեւին, սկզբում ցեղասպանություն բառեզրը եղել է, հանվել է քաղաքական նկատառումներից ելնելով, ասաց Կարեն Կրյուգերը: «Հյուրիեթի» աշխատակցի դիտարկումը հետեւյալն էրՙ ֆիլմում մի կողմից խոսվում էր սիստեմատիկ տեղահանման, բնաջնջման մասին, մյուս կողմիցՙ թե հիմնականում տղամարդկանց էին սպանում, եթե ուզում են որեւէ խմբի, ազգի բնաջնջել, ինչպե՞ս կարող էին դա ընտրովի անել: Հետո ֆիլմում խոսվում էր Թուրքիայի կառավարության մասին, թեպետ այն ժամանակ Օսմանյան էր, Թուրքիայի Հանրապետությունը հիմնադրվել է 1923-ին, նշանակում է այս ողբերգության ժամանակ թուրքական կառավարությունը գոյություն չուներ: Ալեքսանդր Կեհլերը հարց ուղղեցՙ ինչո՞ւ է Թուրքիան այսօր այսպիսի հակազդեցություն ցույց տալիս, երբ այն ժամանակվա պատասխանատուներից ոչ ոք էլ չի ապրում: Ժամանակակից Թուրքիայի հիմնադիր Քեմալ Աթաթուրքը խորհրդարանի բացման ժամանակ 1920 թվականի ապրիլի 24-ին սա հստակՙ որպես ամոթալի արարք է որակել: Ինչո՞ւ է Թուրքիան այսօր այնպիսի զգացումով լցված, թե հարձակվում են իր վրա, երբ կատարվածը ոչ միայն 95 տարի առաջ է եղել, այլեւ քաղաքականապես պատասխանատուն չէ ուրիշ պետության, կուսակցության, քաղաքական համակարգիՙ նկատի ունեմՙ Օսմանյան կայսրության կատարածի համար: Թուրքական կողմը, եթե կուզեք, չի ուրանում..., ծամծմեց Կյուլահչին, այդ կոտորածները, այդ ողբերգությունը,100 հազարների մահն ու սպանությունը: Թուրքիան պատրաստ է ժամանակի բոլոր իրադարձությունները լուսաբանել: «90 տարի պահանջվեց», արձագանքեց Իշխան Չիֆթճյանը: Կյուլահչիՙ «Ոչ, դեռեւս 1919-ին օսմանյան կառավարությունն առաջարկեց, որ չեզոք այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Նորվեգիան, Շվեդիան, Իսպանիան այդ իրադարձություններն ուսումնասիրեն, բայց խոչընդոտեցին, շարունակեց «Հյուրիեթի» աշխատակիցը: Հարց Գոլցինՙ ֆիլմում խոսվում էր գերմանական Ռայխի մեղսակցության մասին: Մասնավորապես Ռայխի վերջին կանցլերն ասում էրՙ ինձ համար միեւնույնն է, հայերի հետ ինչ կլինի, գլխավորը հաղթենք պատերազմում: Այսօր ինչպե՞ս ենք այդ մեղսակցությունն արժեւորումՙ գերմանական Ռայխն իսկապես ի զորո՞ւ էր կասեցնել վատթարագույնը: «Ժամանակակիցներն այդ կարծիքի ենՙ ինչպես զինվորականները, այնպես էլ դիվանագետները, ասաց Գոլցը, ապա դառնալով «Հյուրիեթի» աշխատակցին շարունակեցՙ Բունդեսթագի բանաձեւը բազմաշերտ էՙ այն շոշափում է ինչպես Թուրքիայի, այնպես էլ Գերմանիայի պատասխանատվությունը: Անցած 5 տարիներին չի խոսվել համապատասխանատվության մասին: Ասեմ նաեւ, որ Գերմանիայի կառավարությունը Հայոց ցեղասպանության մասին արխիվային բոլոր նյութերը ուղարկել է թե՛ Հայաստանի, թե՛ Թուրքիայի կառավարություններին: Իսկ ֆիլմում Էրդողանն հարցնում է ՙ ի՞նչ հիմքով, ո՞ւր են փաստաթղթերը: Թուրքիայում են: Ասացեք խնդրեմՙ ո՞վ է դրանք թուրքերեն թարգմանել: Քողարկման տակտիկա է: Եթե այդ փաստաթղթերը հետազոտեիք, ապա չէիք ասի, թե քարոզչություն է, այլՙ գերմանացիների օբյեկտիվ հայացք: «Թարգմանվել են», ասացին թուրքերը: «Եվ ո՞վ է դա արել», հարցրեց Գոլցը: Աղմուկը նորից կառավարեց հաղորդավարըՙ Կարեն Կրյուգերին ուղղվածՙ ապագայում ի՞նչ պիտի անել ձեւակերպմամբ: «Իմ կարծիքով, առաջին հերթին Գերմանիան, նաեւ այլ կառավարություններ պիտի հստակ արտահայտվեն, դիվանագիտական զգուշավորության, զսպվածության ժամանակներն անցել են...», խոսքը չվերջացրեց Կրյուգերը: «Ձեր կարծիքով, պատերա՞զմ պիտի սկսեն», գերմանացի լրագրողին ընդմիջեց թուրք լրագրողը: «Ոչ, հանդարտ շարունակեց Կրյուգերը, ոչ թե պատերազմ վարեն, այլ առարկաներն իրենց անուններով կոչեն, շատ ծանր չի լինի:Եվ քաջալերել Թուրքիայի հասարակությանը, որը երեւույթներն այլ կերպ է ընկալում, քան պատմության պաշտոնական շարադրանքում է ներկայացվում, վերանայել դրանք»: «Հիմա մենք ունենք արձանագրությունները: Թուրքիան արդեն քայլ արել է: Եթե ուզում ենք լուծել այս հակամարտությունը, ցեղասպանության պնդմամբ առաջ չենք գնա: Կան շատ քաղաքական գործիչներ, ինչպես օրինակ Իսրայելի նախագահ Պերեսը, որ ասում է, թե եղածը վիշտ է, ցեղասպանություն չէ: Հետո պիտի ամբողջական տեսնելՙ առաջինն այն, որ հայկական կողմը չի ճանաչել թուրքական սահմանները: Պարոն Գոլց, շարունակեց Կայան, գիտեք, որ 1992-ին Հայաստանը նվաճեց Ադրբեջանի 20 տոկոսը, 1 միլիոն ադրբեջանցիներ հիմա իրենց սեփական երկրում աքսորյալ են: Իսկ Խոջալուից ավելի վայրագ նկարներ կանՙ մոտավորապես 109 կին, 77 երեխա, ընդհանուրը 613 հոգի մի գիշերում սպանվել են: Ե՞րբ է Թուրքիան դիվանագիտական հարաբերությունները Հայաստանի հետ սառեցրել, այդ ագրեսիայի՛ց հետո: Այդ պատճառով էլ ամբողջության մեջ պիտի տեսնել: Թալեաթ փաշան մեղավոր էր, թե ոչ, իմ խնդիրը չէ, մեր համայնքի նախագահը մասնակցեց Հրանտ Դինքի թաղմանը, մեզ դա շատ էր ցավ պատճառել, բայց ֆիլմում չկար, թե ինչպես 70, 80-ականներին ինչքան թուրք դիվանագետների սպանեցին հայկական ահաբեկչական խմբերը»: Հաղորդավարը դժվարությամբ ընդհատեց Կայայինՙ Ձեր համայնքի նախագահ Քոլաթից եք մեջբերում անում, ըստ նրա կայքէջի, այս վավերագրության մեջ ներկայացվածը վավերական է, հավաստի, նշանակում է այնտեղ ներկայացվածը ճանաչում եք: «Հյուրիեթի» աշխատակիցն իրար խառնվեցՙ ասում ենք ֆիլմը միակողմանի է: Ուրիշ պատմաբաններ, ամերիկացի պատմաբաններ ուրիշ բան են հաստատում: «Ի՞նչ է այդ ուրիշ բանը, ընդհատեց Իշխան Չիֆթճյանը, որ հայե՞րն էին ուզում թուրքերին սպանել»: «Ո՛չ», երկարացնելով պատասխանեց Կյուլահչին: Ու հեռուստաեթերից հնչող վիճաբանությունն ընկալելը նորից դարձավ ապարդյուն ջանք: Հաղորդավարը հարց ուղղեցՙ եթե թուրքերի դեմ էլ ոճիր է կատարվել, ուզում եք ասել դա արդարացնո՞ւմ է կատարված ցեղասպանությունը, թե՞ ցեղասպանություն ընդհանրապես չի եղել, չեմ հասկանում: «Հյուրիեթի» աշխատակիցը հիշատակեց ՄԱԿ-ի բանաձեւը, որի համաձայն, ըստ նրա, կատարվածը ցեղասպանություն չէ: Աղմուկը խլացնում էր բանավեճին մասնակցողների մեկնաբանությունները, բայց լսելի էր նաեւ, որ թուրքական տեսակետը արժանի հակահարված է ստանում: «Պատմությունից մի փոքր հեռանանք», աղմուկը ընդհատեց հաղորդավարը, հիշեցնելով Անուար Էլ Սադաթիՙ «Երուսաղեմ կատարած պատմական այցը, առաջարկովՙ սա չի՞ կարող օրինակ դառնալ Էրդողանի համար էլ, որ վերջինս գնա Երեւանՙ եւ հայերի հետ բացեիբաց խոսի Հայոց ցեղասպանության մասին, այլ ոչ թե, ինչպես ֆիլմում է ներկայացվում, բացառի, թե Թուրքիայում նման բան կարող է լինել»: «Հյուրիեթի» լրագրողը ներկայացրեց, թե ֆուտբոլային խաղի առիթով Գյուլն արդեն եղել է Երեւանում, իսկ Սարգսյանըՙ Բուրսայում, բարի կամք կա հարաբերությունները նորմալացնելու, սահմանները բացելու, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար: «Այնպես չէ, թե Թուրքիան է համառում, Հայաստանը պատրաստ չէ ... ( աղմուկ) պատմական հանձնաժողով կազմել», Կյուլահչին դիմեց Գոլցին: Գոլցը վերահաստատեց, թե դա այն ժամանակ իմաստ կունենա, երբ ցեղասպանության փաստացիությունը կընդունվի, շեշտելով թուրք- գերմանական ընդհանուր պատասխանատվության մասին: «Ես հիշում եմՙ 1915-ին, երբ գերմանական Ռայխի կանցլերն ասում էր. «Մինչ պատերազմի ավարտը մենք թուրքերի կարիքն ունենք: Միեւնույն էՙ հայերը կկործանվեն, թեՙ ոչ»: Հարց եմ տալիս ձեզՙ պատրա՞ստ են թուրքերը գերմանացիների հետ իրենց ընդհանուրՙ գերմանա-թուրքական պատասխանատվությունն ընդունելու եւ այս վայրագ ոճրագործությունը նվազագույնս փոխհատուցելու, ասաց Գոլցը շարունակելովՙ Ֆիլմում Րաֆֆի Հովհաննիսյանն էլ է ասումՙ թուրքերն ու գերմանացիները հայերի հետ միասին հայկական մշակութային ժառանգությունը պիտի վերակառուցեն: «Հիմա երեւի հարցն ավելի շատ Գերմանիայի կառավարությանն ուղղենք, ասաց Ալեքսանդր Կեհլերըՙ հիշեցնելով Գերմանիայի պետնախարարիՙ «սա երկու երկրների հարցն է: Դա մեր գործը չէ կամ եթե էՙ նվազագույն չափով» ձեւակերպումը, որին Գոլցը պատասխանեցՙ իհարկե շատ գործ ունենքՙ ընդհանուր պատասխանատվություն: «Չեմ հասկանում ինչպե՞ս կարող եք հիմա դրա մասին խոսել, նախ գործընկերոջից պիտի պահանջեք, որ ընդունի այն որպես ցեղասպանությունՙ հետո: Նորից եմ կրկնումՙ կան արտասահմանցի շատ գիտնականներ, քաղաքական գործիչներ, ովքեր ցեղասպանություն չեն որակում, այդ պատճառով առանց նախապայմանների երկխոսություն պիտի սկսենք, ոչ միայն թուրք ու հայ, այլ միջազգային պատմաբաններ հրավիրենք, եթե արխիվներում ամեն ինչ հստակ է, ինչո՞ւ են հետ քաշվում, չեմ հասկանում», որերորդ անգամ նույնը ներկայացրեց Գերմանիայում թուրքական համայնքի փոխնախագահ Կայան: «Ո՞ր պատմաբանների մասին է խոսում պարոն Կայան», հարցը Կարին Կրյուգերին ուղղեց հաղորդավարը: «Ամերիկացի Մըքքարթնիի մասին է խոսքը, որ Գերմանիայով մեկ իր արշավն է իրականացնում», ասաց Գոլցը, ում խոսքը դեռ բերանում Կայան հավելեցՙ «Երեւանից դոկտորի տիտղոս եք ստացել, Բունդեսթագում են նույնիսկ խոսել, Ձեր ներկայացրած ինստիտուտի մեքենայությունների մասին»: «Հյուրիեթի» աշխատակիցն ուզում էր ձայնակցել, բայց հաղորդավարի հմուտ միջամտությամբ աղմուկը կանխվեց ու Գոլցին շարունակեց Կրյուգերը: «Միջազգային պատմաբանների ճնշող մեծամասնությունը պնդում է, որ ցեղասպանություն է, եւ կա Ջասթին Մըքքարտնին, որ հակառակն է պնդում, ասաց «ՖԱՑ»-ի խմբագիր Կրյուգերը: Ինչ վերաբերում է պարոն Գոլցի հանդեպ հայ հանրության տածած հարգանքին, Երեւանի շնորհած պատվավոր դոկտոր կոչմանը, ապա դրանք կապ չունեն նրա գիտական որակավորման հետ»: Կայան մատնացույց արեց «ՖԱՑ»-ի հրապարակումներից մեկըՙ ահա, Մըքքարթնիի մասին Ձեր գրածըՙ ուրացող եւ ստախոս: «Դա իմ գրածը չէ, ասաց «ՖԱՑ»-ի աշխատակցուհին: Այն, ինչ հանիրավի ներկայացրիք պարոն Գոլցի հասցեին, նույնը կարելի է պնդել Մըքքարթնիի պարագային»: «Հյուրիեթի» աշխատակցին գերմանացի գործընկերուհու հիմնավորումը անբավարար թվացՙ երեւի Գերմանիայում ընդունված ձեւ է, որ պատմաբաններն իրենց կոչումներն արտասահմանում են ստանում: «Ես նորմալ գիտնական եմ, պաշտպանել եմ դոկտորականս, իսկ ավելի ուշ ստացել եմ պատվո դոկտորի կոչումը, հո սա բնական է», պարզաբանեց Գոլցը: Հարց ուղղվեց հայ համայնքի ներկայացուցչին. Հայաստանն ի՞նչ հնարավորություն ունի իր հետաքրքրություններից ելնելով հարցը նպատակին հասցնելու առումով, նկատի առնելով նաեւ կարող եւ ազդեցիկ Սփյուռքի հանգամանքը: «Հնարավորություն ասելով ի՞նչը նկատի ունեք», հարցին հարցով պատասխանեց Իշխան Չիֆթճյանը:Այն, որ լուծում պիտի գտնվի, հնչեց Կեհլերի պատասխանը: «Լուծում ո՞ր հարցին», շարունակեց Չիֆթճյանը: «Այն, որ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ երկխոսություն է սկսվում, ասացիք, որ նախապայմանը Ձեզ համար ցեղասպանության ճանաչումն է, Դուք այդ դիրքորոշմանն եք, պարզ է, բայց մի լուծում պիտի լինի», մանրամասնեց հաղորդավարը: «Մենք պատրաստ ենք երկխոսության, բաց ենք: Շատ լավ եմ հասկանումՙ հանցագործի զավակ լինելը դժվար բան է...», ասաց Չիֆթճյանը ու չկարողացավ կիսատ թողած միտքը ավարտել: «Խնդրում եմՙ իմ նախնիները մինչեւ 1989-ը Երեւանում են ապրել եւ վայրագությունների պատճառով ստիպված են եղել Բաքու տեղափոխվել, ինչպես շատ հայերՙ Ադրբեջանից Հայաստան են եկել: Պիտի նաեւ մռայլ էջերը տեսնել, ընդվզեց թուրքական համայնքի փոխնախագահը: «Ձեզ հետ իմաստ չունի բանավիճելը, մի քանի անգամ կրկնեց Գերմանահայոց ԿԽ ներկայացուցիչը: Ո՞րն է այս հարցի լուծումը, խոսքը «ՖԱՑ»-ի խմբագրին ուղղեց Կեհլերըՙ ուղղորդելովՙ կարո՞ղ է 1915-18-ի ցեղասպանությունը Թուրքիայիՙ ԵՄ անդամակցության նախապայման լինել: «Այո, կարող է լինել», ասաց Կրյուգերը: «Եվրոպայում առկա Երկրորդ համաշխարհայինից հետո ստեղծված քաղաքական կարգը, բնաջնջման փորձառության հիման վրա է զարգացել: Բնաջնջումը ոչ թե պիտի ուրացվի կամ մոռացության մատնվի, այլ վերանայվի եւ հիշվի: Ով սա չի ըմբռնում, նրա առջեւ Եվրոպայի դռները փակ են»: Նորից աղմուկ սկսվեց: «Ի՞նչ եք հասկանում վերանայում ասելով: Մենք էլ ենք ասումՙ միջազգային անկախ հանձնաժողովը պիտի իր կարծիքն ասի ու վերանայի», բորբոքվեց Կայան: «Պատմաբանների հանձնաժողովից բացի Թուրքիայում կա արդարադատություն, որ պատժում է ցեղասպանության մասին արտահայտվողներին, կան դիվանագետներ, որ հերքում են (թուրքերի աղմուկը խլացնում է ձայնը), կա զինվորականություն, որ իբր արդարացրել է ցեղասպանության երիտթուրք պարագլուխներին եւ կա կրթական համակարգ, որ պնդում է, թե չի եղել», ասաց «ՖԱՑ»-ի խմբագիրը: «Դուքՙ իմ վերանայման մասին հարցին չպատասխանեցիք: Այն ինչպե՞ս պիտի իրականացվի», դժգոհեց Կայան: «Թուրքիան պիտի ճանաչի ցեղասպանությունը», մեկնաբանեց հաղորդավարը: «Դա վերանայում չէ, այլ հավանություն տալ կամ համաձայնել», պնդեց թուրքական համայնքի ներկայացուցիչը: «Թուրքիան պիտի թույլ տա ուրիշներին էլ արտահայտվել», նկատել տվեց Կարեն Կրյուգերը: Նորից աղմուկ: «Թուրքիայից պահանջում են վերացնել հոդվածները, այնինչ դրանք արդեն վերացված են, բայց մյուս կողմից Շվեյցարիայում քրեորեն պատժում են նրանց, ովքեր ցեղասպանությունը չեն ճանաչում: Ուրեմն ի՞նչ է կարծիքի ազատությունը կամ դրա տակ ի՞նչ ենք հասկանում», ձայնը բարձրացրեց «Հյուրիեթի» աշխատակիցը: Պարզ է, որ պատմաբանների հանձնաժողովի պարագայում պիտի ելնեն պատմական փաստի ճանաչումից, շարունակեց Գոլցը: Եթե նայենք եվրոպական գիտական հետազոտությանը, ապա այն ելակետ ունի Հոլոքոստի անժխտելի փաստացիությունը, այդ է պատճառը, որ... «Դա 6 միլիոն հրեաներին վիրավորանք է, խոսքը կտրեց Կայան, մի՛ համեմատեք»: «Թույլ տվեք խոսքս ավարտել, ես Ձեզ կառույցն եմ ներկայացնում», կտրուկ վրա բերեց Գոլցը: «Կարելի է նաեւ փաստերը կեղծել, ինչպես Լեփսիուսի տունն է դա անում», այս անգամ «Հյուրիեթի» աշխատակիցն էր: «Կարող ենք միմյանց այսպես երկար կշտամբել», ընդմիջեց հաղորդավար Ալեքսանդր Կեհլերըՙ եզրափակելովՙ աշխարհագրական, ժամանակագրական առումով 1915-18-ի ցեղասպանությունը հեռու անցյալում է, բայց քաղաքական, պատմական առումով այն արդիական է, մեզ մերձ: Պատմական արդարությանը, ճշմարտության հասնելու ուղին դժվարին է, բայց հավանաբար արժե հասնել դրան»: ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ, Գերմանիա