Վիշապն ընդդեմ Իրանի

1in.am. 9-1-2012- 2012 թվականի մեկնարկը կարծես թե բավական դինամիկ է իրանական հարցի ուղղությամբ: Դեկտեմբերի 31-ին ԱՄՆ նախագահ Բարաք Օբաման ստորագրեց Իրանի դեմ նոր պատժամիջոցի կիրառման մասին օրենքը, որով արգելվում է Իրանի Կենտրոնական բանկի և ընկերությունների հետ ֆինանսական հարաբերությունը: Դրանից օրեր առաջ, ինչպես հայտնի է, Իրանը զորավարժություն սկսեց Հորմուզի նեղուցի մոտ և սպառնաց փակել այն, եթե Արևմուտքը խստացնի պատժամիջոցները Իրանի հանդեպ: Հորմուզի նեղուցը կարևոր օղակ է Պարսից ծոցի նավթի արտահանման ծովային ճանապարհին: ԱՄՆ-ն ի պատասխան դրա նեղուց ուղարկեց իր ատոմային ավիակիրներից մեկը: Հորմուզի նեղուցը իրանյան արգելափակումից ապահովելու համար այնտեղ է ուղևորվում նաև բրիտանական նավատորմի ավիակիրը: Ֆրանսիայի արտգործնախարարությունն էլ հայտարարել է, որ Եվրոպան պարտավոր է մինչև հունվարի վերջ պատժամիջոց կիրառել իրանական նավթի արտահանման հանդեպ: Թվում էր, թե իրավիճակը կարող է լիցքաթափել այն, որ հունվարի 6-ին ամերիկյան ավիակիրը Սոմալիի ծովահենների գերությունից ազատել էր մի խումբ իրանցիների և նրանց ճանապարհել տուն, ինչից հետո Իրանի իշխանությունը իր հարգանքն ու շնորհակալությունն էր հայտնել ամերիկացի նավաստիներին այդ քայլի կապակցությամբ: Բայց այդ ամենը կարծես թե մնում է զուտ քաղաքավարական ժեստի շրջանակում և քաղաքական նրբերանգներ ձեռք չի բերի: Բանն այն է, որ դրան հաջորդեց Իրանում քաղաքացիների հերթական խմբի ձերբակալությունը, որին մեղադրում են ԱՄՆ օգտին լրտեսելու համար: Դրան հաջորդեց ԱՄՆ պաշտպանության նախարարի հերթական զգուշացումն Իրանին, որ եթե այդ երկիրը փակի Հորմուզի նեղուցը, ապա դա կլինի մի սահման, որն ԱՄՆ-ը չի հանդուրժի: Հունվարի վերջին Եվրամիության արտգործնախարարների հավաքի ժամանակ սպասվում է, որ Եվրոպան բավական կոշտ կարձագանքի իրանական միջուկային ծրագրին: Կարծես թե աներկբա է, որ Իրանի շուրջ օղակը սեղմվում է: Իհարկե հազիվ թե այն վերաճի ռազմական հակամարտության, այն էլ ցամաքային իմաստով: Այսինքն՝ Աֆղանստանում բավական «ամուր» խրված Արևմուտքը հազիվ թե մտնի, թերևս, ոչ պակաս «հեռանկարային» իրանական ճահճի մեջ, առավել ևս, որ Արևմուտքը ներկայումս եվրոպական ճգնաժամի ճիրաններում է: Մյուս կողմից՝ ճգնաժամերի պարագայում սովորաբար ելքեր են դիտվում նաև պատերազմները կամ այսպես ասած՝ ռազմական բախումները: Դրանք ոչ միայն ռազմական պատվերներն են խթանում՝ տնտեսական էֆեկտի համար, այլ նաև օգնում են վերնախավերին մանիպուլացնել անվտանգության հարցը և հասարակություններին դրա ազդեցության տակ դարձնել առավել կառավարելի: Իսկ տնտեսական լրջագույն ճգնաժամերի պարագայում հասարակությունների կառավարելիության հարցը վերնախավերի համար չափազանց կարևոր խնդիր է: Այնպես որ, չի բացառվում, որ իրանական խնդրի սրացումը կարող է պայմանավորված լինել նաև եվրոպական ճգնաժամի բարդություններով: Բայց, այդուհանդերձ, խնդիրն ինքնին բավական լուրջ է, քանի որ իսլամական արմատականությամբ երկրում միջուկային զենքի առկայությունը իսկապես լուրջ անվտանգության խնդիր է աշխարհի համար: Աներկբա է, որ Իրանի միջուկային ծրագրի հարցը պահանջում է լուծում: Հարցն այստեղ այն է, թե արդյոք աշխարհի քարտեզի վրա նոր «քաոսային կետը» կլինի՞ այդ հարցի լուծում, կամ արդյոք որքանո՞վ է համաշխարհային անվտանգության տեսակետից արդյունավետ մի խնդիրը լուծել մեկ ուրիշ խնդիր առաջ բերելու ճանապարհով: Չէ՞ որ մերձավորարևելյան և կովկասյան կարևորագույն տարածաշրջանում «քաոսային կետի» առաջացումը, թերևս, պակաս խնդրահարույց չէ, քան իրանական միջուկային ծրագիրը: Իսկ որ Իրանի խնդրի ռազմական լուծման փորձը կհանգեցնի գրեթե անկառավարելի քաոսի, որը քաղցկեղի նման կարող է բավական լայն տարածվել, երևի թե անկասկած է: Դա է այն բարդ խնդիրը, որը պետք է լուծի Արևմուտքը: Կասկած չկա, որ արևմտյան վերնախավերը ամբողջությամբ գիտակցում են այդ բարդությունն ու պատկերացնում հետևանքները: Իրանի միջուկային խնդրի լուծումն, ըստ ամենայնի, զերծ կմնա ցամաքային ռազմական գործողություններից, համենայնդեպս ընթացիկ՝ Վիշապի տարում: Վիշապն, ըստ երևույթին, կփորձի պարզապես «գրկել» Իրանն ու փորձել խեղդել շրջափակումով՝ տնտեսական պատժամիջոցներով: Այստեղ շատ էական է, իհարկե, իրանական վերնախավի պահվածքը: Կընտրվի՞ արդյոք փոխադարձ շանտաժի տարբերակը, թե՞ այդուհանդերձ իրանական վերնախավը կփորձի Արևմուտքի հետ շփումներ հաստատել և դուրս գալ փակուղային վիճակից: Չէ՞ որ «սեղանին» դրված է Իրանի ապագայի խնդիրը, որը հազիվ թե արդյունավետ լուծում ունենա փոխադարձ շանտաժների քաղաքականությամբ: Խնդիրներն առավել արդյունավետ են լուծվում փոխադարձ շահերի համակարգում, իսկ այստեղ Իրան-Արևմուտք փոխհարաբերությունը սնանկ չէ և ունի բավական զգալի պաշարներ: Տարածաշրջանային իրավիճակը բավական գունեղ է և բազմաշերտ: Ի վերջո, Արևմուտքն էլ, թերևս, գիտակցում է, որ այդ ներկապնակից իրանական գույնի բացակայությունը, մեղմ ասած, շահեկան չէ: Հետևաբար, այդ գույնի բացակայությունը հազիվ թե լինի արևմտյան նպատակների թվում: Իսկ կարևորն այստեղ նպատակներն են, որոնց վրա էլ կառուցված է փոխադարձ շահերի «պահեստը»: Այդ տեսանկյունից, բավական անելիք կարող է գտնել Իրանի անմիջական հարևան Հայաստանը՝ փորձելով կողմերին պարբերաբար հիշեցնել այդ փոխադարձ շահերի համակարգի մասին: Հայաստանից, իհարկե, որևէ նախաձեռնություն չի պահանջվում, առավել ևս, որ երկիրը իր տնտեսաքաղաքական պոտենցիալով այդ հարցում կարծես թե չունի էլ նախաձեռնության ռեսուրս: Բայց քանի որ իրանական խնդիրը կենսական նշանակություն ունի Հայաստանի համար, Երևանը պետք է թերևս չտառապի «ավելորդ համեստությամբ» և չվախենա միջամտել «մեծերի խոսակցություններին» և ասի իր խոսքը իրանական հարցում: Այդ հարցում Երևանին, իհարկե, ձեռնտու է, որ Իրանն ու Արևմուտքը գտնեն ընդհանուր եզրեր և կառուցեն հնարավոր երկարաժամկետ կանխատեսելի փոխհարաբերություն: Թվում է, որ թե Թեհրանում, թե Արևմուտքում ոչ ոք չի սպասում Երևանի խոսքին: Բայց այդ խնդիրը, թերևս, լուծելի է ներքին բարեփոխումների շնորհիվ: Այսինքն՝ երկրի արդիականացումը կարող է կշիռ հաղորդել Երևանի խոսքին, փաստարկել այն: Այսինքն՝ ժողովրդավարական տնտեսաքաղաքական բարեփոխումները իրանական հարցի ներկայիս փուլում Հայաստանի համար դառնում են արտաքին քաղաքական կարևորագույն գործիք, որից առավելագույնս չօգտվելը պարզապես կլինի հանցավոր անգործություն: Արամ Ամատունի