ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄ

Անժելա Հարությունյան-Արվեստաբան. 2009թ. Մանչեստրի համալսարանում ստացել է դոկտորի կոչում: Դիսերտացիան նվիրված է 1991-98թթ. Լևոն Տեր-Պետրոսյանի քաղաքական հռետորության կոնտեքստում Հայաստանի ժամանակակից արվեստի ու քաղաքականության առնչություններին: Ներկայում դասավանդում է Կահիրեի Ամերիկյան համալսարանում: - Ի՞նչ է Ձեզ համար մտավորականությունը և ինչպիսի՞ն է, ըստ Ձեզ, մտավորականության քաղաքացիական դիրքորոշումը: - Մտավորականությունը պատմական, մշակութային կատեգորիա է, որի սահմանումը միշտ փոփոխվում է` կապված կոնտեքստի հետ: Այսինքն` մտավորական լինելը սոսկ ինքնասահմանում չէ, այլ սահմանվում է նաև ավելի լայն հասարակական, մշակութային դիսկուրսների միջոցով, թեկուզ և հենց զանգվածային լրատվամիջոցների: Եվ եթե խորհրդային տարիներին մտավորական ասելով ուրիշ բան էր հասկացվում, ասենք ավանգարդ էլիտա, այժմ մտավորական հասկացությունը մի փոքր փոխվել է` կապված նաև 90-ականների սոցիալական տեղաշարժերի հետ: Մտավորականությունը, փաստորեն, կապված արտագաղթի ու տնտեսական պայմանների հետ, զրկվեց իր արտոնյալ կարգավիճակից. խորհրդային կրթություն ստացած մտավորականությունը անպետքության զգացողություն ուներ: Հիմա պարզ է` էլիտա ասելով` հասկանում են հիմնականում տնտեսական էլիտան` օլիգարխիան: Դժվար է ընդհանրացնել ու սահմանել այսօրվա մտավորականությունը, բայց մեկ բան պարզ է՝ այն շատ մասնատված է: 90-ականներից սկսած այլընտրանք է դրված` կամ զբաղվել արվեստով, կամ քաղաքականությամբ: Այնինչ այդ երկուսն անհամատեղելի բաներ չեն: Մեկը կարող է զբաղվել արվեստով, չբացառելով քաղաքական կեցվածքը: Արվեստն ինքն ունի իր քաղաքականությունը, որով նաև մասնակցում է ավելի լայն քաղաքականությանը: Մարտի մեկից հետո քաղաքական տեղաշարժերի հետ կապված մտավորականներն էլ բաժանվել են, այսինքն` քաղաքական որոշակի դիրք պետք է հայտարարել կամ իշխանության, կամ ընդդիմության հետ, և կարծես ամենակարևորն այն է, որ ձևավորվել է ինչ-որ մի երրորդ ինտելիգենցիա, այսինքն` ինտելիգենցիա, որը քաղաքականության հետևից չի գնում, այլ փորձում է արտիկուլացնել իր քաղաքականությունը, որը ոչ ընդդիմության ծրագիրն է պաշտպանում, ոչ էլ իշխանությունների: Այս երրորդ մտավորականությունն, ըստ իս, փորձում է հանրային և հասարակական խոսակցության դաշտ ստեղծել: Ինձ թվում է՝ զարգացումների ամենակարևոր կետը դա է` այլընտրանքի ձևավորումը: - Ովքե՞ր են ձեւավորում այդ այլընտրանքը: - Դժվար է անուններ ասել, կասեի Նազարեթ Կարոյան, Աշոտ Բլեյան, Վարդան Ազատյան և այլք: Այս երրորդ այլընտրանքը կապված է հասարակական գիտակցության ձևավորման հետ, այլ ոչ թե կուսակցական կողմնորոշում ունենալու: - Մարտի մեկից հետո՞ հանգեցիք այդ երրորդ այլընտրանքայինի ձևավորման անհրաժեշտությանը, թե մինչև այդ էլ այդպես էիք կարծում: - 2007-ին, երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց, որ առաջադրում է իր թեկնածությունը, մարդիկ չէին հավատում, թե որևէ հաջողություն կունենա, որովհետև իշխանությունները շատ էին խաղարկում մութ ու ցուրտ տարիներն իրենց գաղափարաբանական նպատակների համար՝ փորձելով կերտել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի բացասական կերպարը, բայց Տեր-Պետրոսյանը իշխանությունների քաղաքականությունը շրջեց իրենց դեմ: Այսինքն` ինքն օգտագործեց նույն հռետորությունը, ինչն օգտագործում էր 88-ին: Հիշո՞ւմ եք՝ նույն ընդդիմության հիմնը` ”Պայքար, պայքար մինչև վերջը” հնչում էր նաև 88-ին: Կար ազգային զարթոնքի մթնոլորտ, երբ մարդիկ առաջին անգամ հավաքվել էին մի տեղ ինչ-որ բան պահանջելու: Այսինքն` Լևոն Տեր-Պետրոսյանը խաղաց նաև այդ հիշողությունների հետ: - Մոռացնել տալով 90-ականնե՞րը… - Ինչու չէ: Ի վերջո, քաղաքական հիշողությունը նաև պատմական հիշողություն է և կազմված է գիտակցված մոռացումներից: Հիշելու մեջ միշտ էլ ակնարկվում է մոռացությունը: Բայց նաև Տեր-Պետրոսյանը ինքը հակասական կերպար է, և ինձ թվում է՝ դա էր պատճառը, որ բոլորը չկարողացան նրա շուրջը համախմբվել, բոլոր դժգոհները չէ, որ հավաքվեցին նրա շուրջը: - Հակասական ասելով` ի՞նչ ի նկատի ունեք: - Կրկին կապված իր կենսագրության հետ, քանի որ ինքը երկրի նախագահ էր, և փաստորեն կային մարդիկ, ովքեր անկախության առաջին տարիներին ոգևորված էին Տեր-Պետրոսյանի նախագահությամբ: Իր հրաժարականից հետո շատերը հիասթափվեցին, հատկապես արվեստի դաշտի մարդիկ: Այն արվեստագետները, ովքեր ոգևորությամբ էին արձագանքում Լևոն Տեր-Պետրոսյանի՝ նոր հասարակություն կառուցելու կոչերին, 1998-ի հրաժարականից հետո ավելի ներփակվեցին սուբյեկտիվ ստեղծարարության տարածության մեջ: Եթե նախկինում արվեստին առնչվող ցույցեր էին անում՝ որդեգրելով քաղաքական մանիֆեստացիայի ձևեր, ապա 1998թ.-ից հետո սկսեցին աշխատանքներ անել, որտեղ խոսվում էր անձնական-քաղաքական տրավմաների մասին: Այսինքն` այդ հասարակականից անցում կատարվեց դեպի ներփակ սուբյեկտիվություն, անձնական տարածք, քաղաքական տրավմաներ: Նման օրինակ է Դավիթ Կարեյանը: Ու եթե վերադառնամ Ձեր հարցին՝ ինձ թվում է, որ այն մարդիկ, ովքեր 2007-ին չկարողացան համախմբվել Տեր-Պետրոսյանի շուրջ, մյուս կողմից էլ՝ ոգևորված էին տեղի ունեցող իրադարձություններով, երբ առաջին անգամ, տասը տարվա ապատիայից հետո, մարդիկ սկսել էին խոսել, հրապարակ դուրս գալ, ինչ-որ բաներ պահանջել: Ես այն մտավորականությանը կամ այն մարդկանց, ովքեր չհարեցին Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, չէի անվանի ոսկե միջին, որովհետև ի վերջո նրանք շատ տարբեր են`նրանց մեջ կարող են լինել սոցիալիստներ, պահպանողականներ, ազգայնականներ, ինչպես Տեր-Պետրոսյանի Կոնգրեսի դեպքում, ու ի վերջո ինձ թվում է, որ այդ երրորդ տարածությունը համաձայնության տարածություն չէ: Կարևորն այն է, որ դա անընդհատ անտագոնիզմի, անհամաձայնության տարածություն է: Ըստ իս՝ քաղաքականությունը ճիշտ դա է, որ ոչ թե բոլորը համաձայնվում են որևէ ծրագրի շուրջ, այլ անընդհատ անհամաձայնություն կա: Երբ համաձայնում ես մի բանի շուրջ, դա արդեն դեմոկրատիա չէ, դա ասենք մեծամասնության կամքն է թելադրված փոքրամասնություններին: Իսկ երբ անընդհատ կա անհամաձայնություն, կա շարժում, կա խոսակցություն, դա դիսկուրս, և ինձ թվում է, որ երրորդ մտավորականությունը, երրորդ քաղաքականությունը անընդհատ վերափոխվող, հեղհեղուկ տարածություն է: Միգուցե իմ ցանկությունն է այդպես տեսնել: - Ո՞վ է այսօր մտավորականը, և արդյոք ժողովուրդն ունի նրանից սպասելիքներ: - Նախևառաջ ամեն մարդ կարող է լինել մտավորական, այսինքն` յուրաքանչյուրը, ով կարող է մտածել: Երբ մտավորականությանը սահմանում ես որպես առանձին մի խավի, կրկին նրան անջատում ես հասարակությունից: Այսինքն` ասում ես, որ կա մի տգետ հասարակություն ու կա մտավորականություն, որը պետք է այդ հասարակությանն առաջնորդի: Ինձ համար մտավորականը նա է, ով ոչ թե խոսքեր է ասում, ոչ թե հռետորություն է տարածում ու ուղիներ նախանշում, այլ պայմաններ է ստեղծում, որտեղ մարդիկ կարող են մասնակցել, որտեղ կարող են մտածել: Այսինքն` մտավորականը նա է, ով ստեղծում է այսպիսի դաշտ, որտեղ ամեն ոք կարող է դառնալ մտավորական: Ինձ թվում է՝ այսօր քիչ կան այդպիսի մտավորականներ: Ի վերջո, մտավորականի խնդիրն է ոչ թե ներփակվել ստեղծագործական տարածության մեջ, ոչ էլ առաջնորդել, այլ լսել մյուսներին: - Ինչպիսի՞ երկիր է Հայաստանի Հանրապետությունը: - Շատ վախենալու հարցեր եք տալիս: Ես իրոք վախենում եմ, որովհետև շատ-շատ եմ ճամփորդում, մոտ 30 երկրում եմ եղել և ոչ մի տեղ չեմ զգացել այն փակվածությունն ու մեկուսացվածությունը, որը կա Հայաստանում: Այսինքն` ելնելով աշխարհաքաղաքական, մշակութային պայմաններից`ոչ միայն ֆիզիկական, այլ նաև մտածելակերպի մեջ կաղապարվածություն, փակվածություն կա: Եթե մի տողով սահմանեմ` Հայաստանը կիսաավտորիտար երկիր է, որտեղ հրաժարվում ենք հաշվի նստել խորհրդային անցյալի ուրվականների հետ: - Շատերն ասում են, որ չկան գաղափարներ, չկան մարդիկ, գաղափարներ կրողներ: Գուցե չե՞նք կարողանում նրանց համախմբել: - Մի քիչ համաձայն չեմ այդ մտքի հետ: Գաղափարներ միշտ կան, նայած թե դրանք ինչ գաղափարներ են, նայած թե ով է այդ գաղափարների հասցեատերը, ով է արտաբերում այդ գաղափարները: Մեզ մոտ կան գաղափարներ, որոնք մեծ մասին համախմբում են. դա հակաթուրքականությունն է, հակաադրբեջանականությունն է, ցեղասպանության ճանաչման խնդիրն է: Այսինքն` կան որոշ գաղափարներ, շատ աբստրակտ գաղափարներ, որոնք միավորում են մարդկանց: Կուզեի ավելացնել, որ իմ ցանկությունն է՝ տեսնել, որ քաղաքականությունն է արվեստին հետևում, այլ ոչ թե արվեստը կերակրվում քաղաքականության մատուցած դիսկուրսներով: Արվեստն ու քաղաքականությունը պատմականացնելը, որով վերջին տարիներին զբաղվում եմ ես ու արվեստաբան Վարդան Ազատյանը, հենց պատմության մեջ այս հնարավորությունը գտնելն է: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 17-8-2009-