ԱՐԺԱՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԿՈՐՈՒՍՏ

Հրանուշ Խառատյան. Ազգագրագետ

-Տիկին Խառատյան, ըստ Ձեզ`այսօր քաղաքական խավից հասարակական պահանջն ինչպիսի՞ն է: Մեզ հետ զրույցում ոմանք կարեւորում են արդարության պահանջը, ոմանք էլ ասում են` չունենք սոցիոլոգիական ուսումնասիրություններ, հստակ չենք կարող ասել: Ըստ Ձեզ` կա՞ մի ընդհանուր պահանջ, որ հասարակությունը ներկայացնում է քաղաքական խավին:
-Եթե իմ ունեցած նյութերով եւ վերլուծություններով շարունակեմ, պետք է ասեմ, որ իմ զգացողությունը եւ իմացությունը շատ չեն հակասում մեր նախկին զրույցների` իմ ունեցած պատկերացումներին: Վախենամ, որ մեր հասարակությունն արդեն հասել է ապատիայի այն աստիճանին (սա արդեն ապատիա էլ չէ), որ ուղղակի ձեւակերպած պահանջ այլեւս չունի: Իմ կարծիքով, հասարակությունը (միջինացված վերցնենք, ոչ թե առանձին անհատների) ընկալել է քաղաքական ներկայիս ներկապնակի առաջարկի դիապազոնը եւ այդ դիապազոնից նաեւ եզրակացրել է քաղաքական տարբեր կառույցների, խմբերի, ուղղությունների գործնական իրականացնելիք քայլերը (եւ իշխանության մեջ եղածների, եւ իշխանությունից դուրս եղածների), եւ կարծում եմ` գործնականում արդեն լուրջ պահանջ, առաջարկ եւ սպասելիք չունի: Ավելի շուտ, իմ կարծիքով, հասարակությունը հարմարվում է առկա իշխանության դեպքերի ընթացքին եւ քայլերին`առանց իր պահանջը ձեւակերպելու: Այսինքն` անհատ մարդկանց կամ սոցիալական տարբեր խմբերի վարքի միջոցով ինքը, եթե չի արտագաղթում, ապա փորձում է իր կյանքը կառուցելու համար տեղավորվել այդ շրջանակում:

-Իսկ ի՞նչ է առաջ քաշում քաղաքական խավը, որ հասարակությունն էլ փորձում է հարմարվել:
-«Քաղաքական խավ» հասկացողությունը միանշանակ չէ: Քաղաքական խավ գլոբալ վերցրած կարող ենք ասել քաղաքական դերակատարների խոսքերի հետեւից գնացողների հայացքների ընդհանուր ամփոփումն է: Կարծում եմ` եւ վարքի նորմերում, եւ դրսեւորումներում այսօր միմյանց նկատմամբ հրատապ, լուրջ քաղաքական հակադրություն չկա: Ինչպես հայտնի է, հատկապես վերջին ընտրություններից հետո իրական ընդդիմություն ներկայացնող մարդիկ վերջնականապես կամ իրենց սպառեցին, կամ վերախմբավորվեցին. մի մասը սկզբունքորեն դուրս եկան քաղաքական ընդհանուր զարգացումներից, մյուսները` ինչ-որ ձեւով խմբավորվեցին: Եվ այսօր կարող ենք ասել, որ կա արդեն իշխանությունը ռեալիզացնող քաղաքական խումբ եւ կա այդ իշխանությանը հակոտնյա մեկ այլ քաղաքական խումբ: Քաղաքական ներկապնակը ընդհանուր առմամբ սա է: Քաղաքական իշխանության մեջ ընգրկված քաղաքական կուսակցությունները մի առանձին ռեալ տարբերակ չեն առաջարկում, եթե չհաշվենք Դաշնակցության քայլը հայ-թուրքական համարաբերությունների համաձայնագրից բխող զարգացումների տրամաբանության դեմ:

Տվյալ դեպքում (դրական իմաստով) գնում ենք նրան, որ արդեն որոշ քաղաքական հայացքների հավասարակշռություն է, արդեն այդքան տարանջատված քաղաքական հայացքներ չեն: Եվ սակայն այս հավասարակշռությունը ոչ թե լուծումների, այլ կողմնորոշումների հավասարակշռություն է: Իմ տագնապն այն է, որ այս հավասարակշռությունն ընդամենը հարմարվելու հավասարակշռություն է: Երկար փնտրտուքն ի վերջո հանգեցրեց նրան, որ քաղաքական դերակատարներին հարողներն ինչ-որ չափով կողմնորոշվեցին իրենց կարողությունների, ակնկալիքների եւ հնարավորությունների շեմում եւ այսօր կանգ առան որոշակի հավասարակշռության, այսինքն` կան իշխանության պաշտպանության որոշակի միջոցներ, եւ քաղաքական այն դերակատարաները, որոնք իշխանության «բլոկում» են, իշխանության պաշտպանության մեխանիզմները գերադասեցին իշխանության համար իրենց քաղաքական հայացքներին եւ ավելի շատ ջանք են թափում իրենց իշխանությունը պահպանելու լծակները կիրառել, քան իրենց քաղաքական այլընտրանքային տարբերակային հայացքներն ունենալ:
Եվ մյուսը` ընդդիմությունը, որի մի մասը գնաց իշխանություն, մի մասն այսպես մի խառը հավաքածուի մեջ տեղավորվեց, եւ այստեղ էլ ինչ-որ չափով հավասարակշռւթյուն է: Դրա համար հասարակության կողմից «սպասելիք» բառը մի փոքր բարձրագոչ է: Կարծում եմ, որ հասարակությունն իր հերթին փորձեց հարմարվել եւ նույնպես հավասարակշռվել է:

-Տիկին Խառատյան, արդյո՞ք հարմարվողականության մթնոլորտ է: Մենք տեսնում ենք բնապահպանական, ՀՀ լեզվի օրենքի փոփոխությանը դեմ, ինչպես նաեւ բանակի հետ կապված նախաձեռնություններ ստեղծվեցին: Այսինքն` հասարակական պահանջի ճնշման ազդեցության տակ քաղաքական խավը որոշակիորեն ընկրկում է:
-Կարծում եմ`Ձեր թվարկած կոնկրետ երեւույթները (բացի բնապահպանականից) ոչ ընդդիմության, ոչ իշխանության համար քաղաքականության կարեւոր թիրախներ չեն. օրինակ` ես հավատում եմ կամ ուզում եմ հավատալ, որ իշխանությունը լեզվի մասին օրենքի իր առաջարկն անելիս իր պատկերացմամբ դրական քայլ էր ուզում անել, եւ դա գնաց հասարակական քննարկման դաշտ: Վատ չեմ համարում, որ իշխանությունը հասարակության քննարկման պրոցեսին հետեւեց եւ ինչ-որ չափով փորձեց հավասարակշռել իր որոշումը հասարակության քննարկումների ընթացքում ծագած առաջարկությունների հետ: Կարծում եմ` սա ոչ թե իշխանոթյուն-իշխանություն բլոկում է, այլ իսկապես իշխանություն- հասարակություն բլոկում է: Չեմ կարծում, որ ՀՀ լեզվի մասին օրենքի փոփոխություններում ռեալ հետընթաց կլինի իշխանության ծրագրից, կլինեն ինչ-որ պլաստիկ փոփոխություններ, բայց եթե նույնիսկ բացարձակ հրաժարում էլ լինի այս ծրագրից, ես դարձյալ չեմ համարի, որ իշխանությունն ընկրկեց հասարակական կարծիքի առաջ: Նրա որոշումն ընդամենը կարող է լինել արտաքին զիջում` ցույց տալու հասարակության հետ իր դաշինքի հնարավորությունները:

Անկեղծ ասած, ես ուրախ եմ, որ այս խնդիրը չի քաղաքականանում, որովհետեւ, ցավոք սրտի, քաղաքական երկխոսության հայաստանյան մշակույթը շատ ագրեսիվ մշակույթ է, իսկ խնդիրները, որոնք կային եւ փաստարկվում էին ոչ քաղաքական տրամաբանությամբ, մշակութային, ժողովրդի ընդհանուր զարգացումների խնդիրների շուրջ ավելի փաստարկների, քան թե ագրեսիայի դաշտում էին:

-Ըստ էության` ստացվում է մենք մեկ ընդհանուր, ասենք` արդարության պահանջ չունե՞նք:
-Կարծում եմ`մենք այսօր «արդարության պահանջ» որպես այդպիսին չենք ձեւակերպում: Կարծում եմ` մեր հասարակությունն զգալիորեն հարմարվեց անարդար կյանքին: Մեզ շատ տեւական ժամանակ հարկադրեցին արժանապատվության կորուստ ունենալ: Անհատների արժանապատվության կորուստը (իսկ մենք արժանապատվության կորուստ ունենք ամեն քայլափոխի) արդեն հավաքվեց եւ սկզբունքորեն դարձավ գլոբալ հասարակական: Արժանապատվության կորուստը հանգեցրեց նրան, որ արդեն հասարակական համահավաք սկզբունքային պահանջարկ եւ մոտեցում չձեւավորվի: Մարդիկ արդեն գիտեն` որտեղ ի՞նչ կարգի անարադարություն կա, և կամ փորձում են այդ արդարությունը գնել, կամ փորձում են ուղղակի տեսնել` ինչպես կարող են խուսափել մաքսիմալից:

-Ըստ Ձեզ` արդյո՞ք հասարակական նախաձեռնությունները արժանապատվության պահանջի դրսեւորումներ չեն: Այս ամենում սոցիալական ցանցերի դերն ինչպե՞ս եք գնահատում:
-Եթե այս դեպքում տեղափոխվենք ակտիվ հասարակական դերակատարների, ակտիվ քաղաքացիների, ակտիվ լրագրողների դաշտ, որոնց մի մասը, բարեբախտաբար, դեռեւս պահում է թե արժանապատվությունը, թե ողնաշարը, թե դեմքը, բայց սրանք մասնավոր դեպքեր են:

Իսկ ինչ վերաբերում է ֆեյսբուք ցանցին, դա առանձին հետազոտության մի լավ աղբյուր է: Ֆեյսբուքը որոշակիորեն բյուրեղացնում է հասարակության ընդերքում ծավալված մոտեցումները եւ առանձին մարդկանց միջոցով գալիս այս դաշտ քննակումների, եւ դա լավ աղբյուր է: Բայց այդ քննարկումներն էլի սահմանափակ տիրույթում են, ընդ որում`ոչ միայն այն պատճառով, որ էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցներից օգտվողները քիչ են, այլն նաեւ այն պատճառով, որ էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցներից օգտվողների զգալի մասը հեռու է այս խնդիրներից. կամ չի հետաքրքրում, կամ դարձյալ հարմարված են, կամ իր արժանապատվությունն իր ձեւով փրկելու եւս մեկ անգամ արժանապատվության նվաստացում չկրելու մտահոգություններով ուղղակի չի միջամտում:

Բոլոր դեպքերում, եթե վերադառնանք Ձեր կողմից բարձրացված հարցին, պետք է նախ ասենք` ինչ բան է հասարակական պահանջարկը. դա հասարակության քանակական մեծամասնության կողմից ձեւակերպված պահանջա՞րկն է, կամ թե ո՞վ է հասարակությունը: Ֆորմալ մոտեցմամբ, ժողովրդավարական երկրում հասարակությունը քանակական մեծամասնության կարծիքն է, բայց մեզանում հասարակության մեծամասնությունը իր կարծիքը չի արտահայտում կամ չի մասնակցում կարծիքների քննարկմանը: Եվ ուրեմն հասարակական կարծիքը չի ձեւավորվում երկրի եւ հասարակության ճակատագրի մտահոգությունների շուրջ:

-Այսինքն` չկա ապագայի տեսլական:
-Ես կարծում եմ` չկա ձեւակերպված հասարակական պահանջարկ, կան առանձին մարդկանց միջամտություններ: Ես դեռեւս մի 3-4 տարի առաջ կասեի, որ ամենամեծ սպասելիքը ու ամենամեծ ցանկությունն արդարության ցանկությունն է:

-Տիգրան Պասկեւիչյանը նշում է, որ այդ պահանջը մեկն է` արդար ընտրությունների պահանջն է:
-Եթե գլոբալացնենք, կարելի է այդպես ասել, բայց ես չեմ կարծում, թե հասարակությունն արդեն այդ պահանջարկն ունի: Կարծում եմ` հասարակությունը գլոբալ համաձայնվել է, որ Հայաստանում արդար ընտրություններ չեն կարող լինել, եւ ուղղակի պասիվ հերթական ընտրություններին է հետեւում, թե որ քաղաքական կառույցը, ուժը, դերակատարը ինչ չափի ուժ կգտնի կամ կունենա ազդելու ընտրության պրոցեսի վրա: Սա արդարության պահանջը չէ, ընտրություններից արդեն արդարության սպասելիքը չկա, եւ որովհետեւ սպասելիքը չկա, նաև պահանջարկը չկա: Ի վերջո, եթե այդ ձեւավորված եւ ձեւակերպված պահանջարկը լիներ, ապա կարելի էր ընտրությունների ընթացքի վրա ազդել: Կարծում եմ` կա հաշտվողականություն:

-Հանրահավաքներին տեսնում ենք` այնքան էլ հաշտվող հասարակություն չէ: Եվ մեր զրուցակիցները նշում են, որ չկա մի ուժ, որ մի հայտարարությամբ այսքան մարդ հավաքի հանարահավաքներին:
-Այո, չկա այդպիսի ուժ, բայց դրա համար կարծում եմ մի շարք պատճառներ կարող ենք ասել. Նախ, ՀԱԿ-ը իր մեջ հավաքել է մի քանի տարբեր ուղղություններ, եւ դա լավ է: Երկրորդ` ՀԱԿ-ն արդեն ունի ձեւավորված մարդկանց խումբ, որը միշտ նույնն է, այսինքն` մարդիկ գնում են հանրահավաքի ոչ թե ինչ-որ բան փնտրելու, այլ գնում են մարդիկ, ովքեր արդեն ընտրել են: Նրանց մոտ արդեն տերմինոլոգիան, հարաբերություններն էլ են մշակված, ասելիքի, սպասելիքի օդային կամ հնարավոր բախումը կամ համատեղելիությունն էլ է ձեւավորված: Այսինքն` այդ հանրահավաքները հավաքում են այն մարդկանց, ովքեր սկզբունքորեն վերջին 10 տարիների ընթացքում ինչ-որ չափով կողմնորոշված էին: Մենք կարող ենք այդ հանրահավաքներից մարդկանց սպասելիքի մասին խոսել այն դեպքում, եթե հայտարարվող հանրահավաքին գնային նորերը: Բայց որքան ինձ է հայտնի, նորերը չկան, չեմ ուզում ասել, որ հանրահավաքներում մարդկանց թիվը գնալով նվազում է, այն կարող է մեկը մյուսից տարբեր լինել, բայց սկզբունքորեն այստեղ կուտակված է էներգիայի այն դաշտը, որն արդեն իրեն վերարտադրում է: Այն չի տարածվում եւ չի տարածում իր էներգիան:

-Իսկ պարբերաբար հանրահավաքները կարո՞ղ են այդ էներգիան վերականգնել. հոկտեմբերը նույնպես ակտիվ է լինելու այս առումով:
-Սեպտեմբերին էլ այդ էներգիայի կուտակումը թե անհատների, թե խմբի մեջ նույն տեղում է: Ես նույնիսկ փորձեցի հետեւել մամուլի արձագանքներին, դրանք այնքան ալարկոտ ու պասիվ արձագանքներ էին, որ ինձ թվում է` մամուլի միջոցով էներգիայի տարածման հնավորությունը չի երեւում: Բայց այս տարին մեր ամենաակտիվ քաղաքական «պիկի» շրջանը չէ: Միայն թե ես տագնապ ունեմ, որ քաղակական «պիկի» շրջանում այդ էներգիան արդեն չի հավաքվելու, նաեւ այն պատճառով, որ Մարտի մեկը շատ ծանր հարված էր եւ ծանր հարված էր ոչ միայն իշխանության կողմից բնակչությանը եւ հասարակությանը, ծանր հարված էր նաեւ ՀԱԿ-ի կողմից նույն հասարակությանը եւ բնակչությանը: ՀԱԿ-ն էլ շատ արժանապատիվ չեղավ Մարտի մեկի դեպքերին հաջորդած եւ նույն մարտի մեկի օրվա ընթացքում:

-Տիկին Խառատյան, ի՞նչ նկատի ունեք արժանապատիվ ասելով: Մենք տեսնում ենք, թե որքան են եվրոպական դատարան դիմում, Հաագա դիմեցին եւ այլն:
-Ես արժանապատվությունը դիտակում եմ խումբ-ընդհանուր հասարակություն հարաբերությունների դաշտում: Ես կարծում եմ` Մարտի մեկի օրն իրենց շատ ավելի արժանապատիվ պահեցին Ժառանգության անդամները, որոնք ներսում մարդկանց հետ էին, փորձում էին որոշ չափով պատշտպանել մարդկանց եւ փորձում էին որոշ չափով կարգավորել իշխանություն-հասարակություն խմբի բախումը, քան թե օպերայի թատերական հրապարակում երկխոսող կամ նույնիսկ միաբերան խոսող մարդկանց խումբը: Ես կարծում եմ այս խումբն իրեն արժանապատիվ չպահեց` չունենալով ծրագիր, այդ մարդիկ եկել էին ՀԱԿ-ի համար, եկել էին քաղաքապետարանի առաջ, հրապարակ: Այդ մարդկանց ուղղակի թողնել, որ իրենք ինքնուրույն... այդ ահռելի բազմության դեպքում չի կարելի ինքնուրույն թողնել:

Ես այդ նույն երևույթը տեսել եմ 2004-ի ապրիլի 12-ին. Ազգային ժողովի մոտ բերած մարդկանց առաջնորդներն իրենք առաջինը թողեցին փախան սառը ջրի եւ ռետինե առաջին կրակոցներից հետո, եւ իրենց հետևից հանրահավաքի եկած մարդկանց թողեցին` ով ինչպես ուզում է ճողոպրի: Եթե նույն ՀԱԿ-ը չէր կարող այս իրավիճակից դուրս գալու լուծումը տալ եւ պետք է թողներ մարդկանց ինչպես ուզում են կարողանան իրենք իրենց խնդիրը լուծեն, արդեն իշխանության հավականություն չպետք է ունենան: Մարդկանց հետ իմ քննարկումներում ես տեսնում եմ, որ հասարակությունն է այդպես կարծում: Հասարակությունը կարծում է, որ ՀԱԿ-ը վճռական պահին լքեց հասարակությանը, այն հասարակությանը, որը եկել է տարբեր նպատակներով, բայց համենայն դեպս իշխանության դեմ սպասելիքներ ունենալով` եկել էր եւ տեւական ժամանակ կանգնած էր այլընտրանքային իշխանության առաջարկի կողքին, որոնք վճռական պահին նրա կողքին չէին, որը նշանակում էր նրանք արդեն իշխանության իրավունք չունեն, որովհետեւ եթե այդ իրավիճակում իրենք ճկուն մեխանիզմ չունեին լուծում տալու, իշխանությունն անընդհատ այդպիսի առաջադրանք ունի, անընդհատ պետք է ճկուն մեխանիզմներով արձագանքել: Եթե մենք դժգոհ ենք այս իշխանությունից եւ նրա լուծումներից, ուրեմն մենք պետք է ունենանք մի իշխանություն, որից գոնե պակաս դժգոհ լինենք: Ես կարծում եմ, որ սա զգալի ազդեց հասարակական ընդհանուր տրամադրությունների վրա: Կարծում եմ` Մարտի մեկը հասարակության մեջ ամրապնդեց համոզմունքը` ագրեսիա սպասել իշխանությունից եւ տագնապ առաջացրեց, որ ընդդիմությունը բավականաչափ պատրաստ չէ իշխանություն լինելու համար:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 27-9-2010