Wednesday, September 30, 2009

ՄԱՐԴԸ ՊԵՏՔ Է ԴԻՄԱԴՐԻ

Հարցազրույց կինոռեժիսոր Տիգրան Խզմալյանի հետ -Ձեր կարծիքով, ո՞րն է ընդդիմության դերը հասարակության մեջ և առհասարակ ի՞նչ է ընդդմությունը: -Կարծում եմ` ես պատրաստ չեմ այդպիսի ամփոփիչ պատասխաններ տալու, քանի որ քաղաքական մեծ փորձ չունեմ, թեև ամբողջ ազգի հետ ստիպված զբաղվել եմ քաղաքականությամբ, իսկ ավելի ճիշտ քաղաքականությունը մեզնով զբաղվեց 88-ից: Ես` որպես այդ սերնդի ներկայացուցիչ, ձևավորվեցի նախառաջ որպես ընդդիմություն: Խորհրդային տարիներին ընդդիմություն նշանակում էր հակասովետական կեցվածք, հետո մենք հասկացանք, որ խնդիրը ոչ թե քաղաքական ռեժիմների անվանումն է, այլ դրանց բովանդակությունը` տնտեսական, գաղափարախոսական և քաղաքական: Այն տարիներին կարծում էինք` գործ ունենք սոցիալիզմի հետ, բայց իրականում դա ռազմաբյուրոկրատական բիրտ դիկտատուրա էր: Փաստորեն Կոմկուսը կարիերիստների մի հավաքածու էր, որոնք շատ արագ կողմնորոշվեցին և հետխորհրդային տարիներին անմիջապես լցվեցին մյուս կուսակցությունների մեջ: Խորհրդային կարկառուն գործիչներից Չեռնոմիրդինն այս կապակցությամբ ճշգրիտ նշեց` մեզ մոտ ինչ կուսակցություն էլ ստեղծվի, Կոմկուս է: Նա հայտնի փիլիսոփա է, և կարծում եմ, ճիշտ է, որովհետև մեր իշխանամետ կամ հակաիշխանական կուսակցությունների մեծ մասը նախկին Կոմկուսի փշրանքներն են: Այսինքն` դրանք ոչ թե կոմունիստական գաղափարների տեր մարդիկ են, այլ ցանկացած ռեժիմում, ցանկացած կարգավիճակում սեփական կարիերայի մասին մտահոգված մարդկանց մի բույլ են: Ես եկա հեռվից, որպեսզի հասկանամ` ինչ է ի վերջո ընդդիմությունը, արդյոք դա իշխանություններին ընդդիմանալու և նրանց տեղը զբաղեցնելու մոլեռանդ ցանկությունն է: Կարծում եմ` սա կարող է իր ուրույն տեղն ունենալ, բայց իմ սերնդի մարդկանց համար ընդդիմությունը դիմադրություն է: Եվ այստեղ ինձ թույլ կտամ վերհիշել այն փիլիսոփայությունը, որով մենք առաջանորդվում էինք 80-ականներին` մինչև ազգային-ազատագրական շարժման սկզբը: Ես այդ շրջանը համեմատում եմ 40-ականների Ֆրանսիայի հետ, երբ Ֆրանսիան օկուպացված էր գերամանական ֆաշիստների կողմից, և ցանկացած ընդդիմություն, ցանկացած դիմադրություն ծիծաղելի և անիմաստ էր թվում: Այդ տարիներին ձևավորվեց այսպես կոչված էքզիստենցիալիզմի փիլիսոփայությունը, որի ներկայացուցիչներն էին Ալբեր Քամյուն, Ժան Պոլ Սարտրը, մի շարք մտավորականներ, փիլիսոփաներ… դրա ամբողջ իմաստն այն էր, որ անգամ անհույս վիճակում մարդ պետք է դիմադրի, պայքարի իր արժանապատվությունը պաշտպանելու համար: Եվ իմ ասած դիմադրությունն ինչ-որ տեղ նաև այդպիսի դիմադրություն է, թեև այսօր ես բոլորովին այլ ընդդիմադիր դաշտում եմ և բոլորովին այլ խնդիր եմ հետապնդում: Այս պահի պահանջն այն է, որ մենք ամեն ինչ պետք է անենք տապալելու այդ խայտառակ արձանագրությունը, որով անդառնալի հարված ենք հասցնելու մեր ազգային նկարագրին, այն բարոյական արժեհամակարգին, որի վրա դարերով հիմնված էր հայությունը: Բոլորս` կոմունիստներ, թե դաշնակներ, անկուսակցականներ կամ հոգևոր դասի մարդիկ, իշխանական կամ ընդդիմադիր… մարդիկ, ովքեր իրենց ազգային արժեհմակարգը և մարդկային արժանապատվությունը կարևորում են, պարտավոր են միանալ այս ճակատագրական պահին: -Սակայն ոչ բոլոր ընդդիմադիրներն են կիսում Ձեր այս կարծիքը, ընդհակառակը, Կոնգրեսը կարծես թե վերջնականապես “-ձեռքերը լվաց” սեպտեմբերի 18-ի հանրահավաքին, ավելի ճիշտ գրեթե կիսեց իշխանության քայլերը: -Դեռ սեպտեմբերի 18-ից շատ առաջ ես հայտարարում էի և միաժամանակ ինձ թվում էր` պետք է զգույշ լինեմ, որովհետև ես քաղաքական գործիչ չեմ, բայց որովհետև ուրիշները կամ լռում էին, կամ ակնարկում էին, կամ չէին խոսում այդ մասին, ես ինձ պարտավոր էի համարարում ասել իմ համոզմունքը, որ իրական խնդիրը բոլորովին այլ տեղ է: Դա ոչ թե անձերի` Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, Ռոբերտ Քոչարյանի կամ Սերժ Սարգսյանի թվացյալ, մակերեսային տարբերություններն են, այլ որովհետև ես երեքի մեջ էլ խորքային տարբերություններ չեմ տեսնում և նորից եմ ասում` տարբերությունները կարող են լինել նախևառաջ դասակարգային, գաղափարախոսական, իսկ գաղափարախոսությունը մեկն է`բուրժուական դասակարգի շահերի պաշտպանումը: Դա է պատճառը, որ մեր ազգը մոլորված է, որովհետև մենք փնտրում ենք ազգային նրբերանգներ, անձնական տարբերություններ, որոնք միշտ առկա են, բայց խորքային նմանությունը մարդիկ չեն նկատում: Խորքային նմանությունն այն է, որ նրանք պաշտպանում են նույն դասակարգի, նույն գաղափարախոսության, նույն աշխարհայացքի հիմքերը: -Վերջերս բազմիցս նշել եք, որ պետք է վերակազմավորենք ընդդիմությունը, ո՞ր ընդդիմադիր ուժն ի նկատի ունեք: -Ես նկատի ունեմ հենց այն իդեալական ընդդիմությունը, որը այս հակաժողովրդական, բուրժուական, մոնոպոլիստական, Տեր-Պետրոսյանի ճիշտ բնորոշմամբ՝ քրեաօլիգարխիկ ռեժիմի օրոք պետք է պաշտպանի աշխատավոր մարդկանց շահերը: Ես համաձայն եմ Տեր-Պետրոսյանի բանաձևի հետ, բայց ուզում եմ ուղղակի հիշեցնել, որ նա ընդամենը մեկ օլիգարխին ուզում է փոխարինել մյուսով: Երբ բերում ենք Խաչիկ Սուքիասյանի օրինակը, ես հասկանում եմ, որ մենք ընդամենը ուզում ենք Պողոսին փոխարինել Պետրոսով: Ոչ մի իրական տարբերություն մարդկանց համար չի լինում, նույն շահագործումն է, նույն անարդարությունն է` մի քիչ ավելի մեղմ ժպիտով և քաղաքակիրթ ձևով, բայց դա ոչ ոքի չպետք է խաբի: Իրական ընդդիմությունն այսօր սոցիալիզմն է: -Որևէ ուժի մեջ չե՞ք տեսնում իրական սոցիալիզմ, թե “Միացումի” մեջ, այնուամենայնիվ, տեսնում եք: -Ես ոչ թե որևէ ուժի մեջ չեմ տեսնում, այլ դա ժողովրդական ներուժ է: Իսկ ինչ վերաբերում է “Միացումին”, ապա այնտեղ տարբեր կուսակցություններից մարդիկ կան, ովքեր տարբեր գաղափարներով են օժտված, ուղղակի միացել են Հայաստան-Արցախ միացնելու գաղափարի շուրջ, իսկ այսօր նաև հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացմամբ են մտահոգված: Բայց ես գիտեմ, որ այդ պրպտումները, հասարակական սպասելիքներն օրեցօր աճում են, և մոտ օրերս ես զգում եմ, արդեն նաև որոշ տեղեկություններ ունեմ, որ առաջանալու է այդպիսի շարժում, որը փորձելու է վերակառուցել ընդդիմությունը և տանել միգուցե այս անգամ ճիշտ ուղիով: -Մի առիթով հայտարարել եք, որ մարտի մեկից հետո մենք ընդդիմություն չենք ունեցել, իսկ դրանից առաջ ունեի՞նք: -Մարտի մեկից հետո մենք ոչ միայն ընդդիմություն չենք ունեցել, մենք չենք ունեցել պետություն: Դրանից առաջ դեռ կային հնարավորություններ: Մարտի մեկը փաստորեն պսակեց անարդարությունների և հանցագործությունների մի շղթա, որը միգուցե սկսվել էր 96 թվականի սեպտեմբերի չարաբաստիկ առաջին կեղծված ընտրություններից, և որը շարունակվեց 99 թվականի հոկտեմբերի 27-ով, և պսակվեց մարտի մեկով: Ամեն անգամ նոր ընտրություները կարծես թե նոր հնարավորություններ են տալիս: Մարդիկ իրենք են կատարում ընտրություն. իհարկե, ի նկատի չունեմ այն հազարավոր մարդկանց, ում ընտրությունը կեղծված է, ես ի նկատի ունեմ` ամեն մարդ, որն իր վրա է վերցնում իշխանություն կոչված պատասխանատվությունը, ամեն օր կատարում է ընտրություն: Եվ իզուր չէ, որ ես մի խումբ մարդկանց հետ պահանջ զգացի մեր այն ժամանակ նորընտիր նախագահի հետ հանդիպել: Մենք շարադրեցինք չորս կոնկրետ առաջարկ և ոչ թե պահանջ, որովհետև մտավորականները նաև պարտավոր են ոչ թե միայն վայնասուն բարձրացնել, այլ առաջարկություններ անել: Մենք նրանց շատ կոնկրետ քաղաքական առաջարկություններ արեցինք, ինչը մեր կարծիքով հանելու էր երկիրը այս ողբերգական փակուղուց: Ոչ մի առաջարկ նա չընդունեց, փաստորեն երեքուկես ժամվա ընթացում ոչ մի արդյունք, նա կատարեց իր ընտրությունը, մենք էլ մերը: Եվ մենք գնում ենք մեր ուղիով, նա գնում է իր: Բայց հաղթելու է արդարը: Անարդարությունը միշտ փլուզվում է: Մարդկության պատմությունը դա է ցույց տալիս: Ի~նչ հնարամիտ և խորամանկ էին Բիսմարկը, Չերչիլը, ի~նչ հզոր էր Խորհրդային Միությունը և այլն: Գերմանական ռայխը տևեց 12 տարի, Խորհրդային Կայսրությունը տևեց 7 տասնամյակ: Պատմության համար սա ակնթարթ է: Մենք բազմահազարամյա քաղաքակրթություն ունեցող ազգ ենք և իրավունք չունենք առաջնորդվելու մեկ- երկու տասնամյակ շահ բերող Նաբուկո զավեշտական անվանումով խողովակաշար բերելու մեր երկիր, նորից ոսկե ցլիկով են գայթակղում: Ի՞նչ, մենք պետք է մեր հազարամյա հայրենիքը սակարկե՞նք, վաճառե՞նք 20-30 տարվա համար, մի շարք մարդկանց հարստացնելո՞ւ համար, դա աբսուրդ է, դա երբեք չի լինի, մենք երբեք թույլ չենք տա: -Համամի՞տ եք այն կարծիքին, որ որքան ուժեղ է իշխանությունը, այնքան ուժեղ է ընդդիմությունը: -Գիտեք, ուժը հարաբերական բան է: Երբ 68-ին սովետական տանկերը մտան Պրահա, Կարմիր հրապարակ դուրս եկան հինգ դիսիդենտ: Մենք նախ պետք է հասկանանք` ինչ է նշանակում ուժը. մարգարեն ուժեղ է ոչ թե իր կառուցվածքով, բանակով, նա ուժեղ է իր ճշմարտությամբ, իր արդարությամբ, որովհետև մարդիկ միշտ գիտեն` ինչն է լավը, ինչն է վատը: Անգլերեն խիղճ (conscience) նշանակում է այն, ինչ գիտեն բոլորը, բայց չեն խոսում: Մենք էլ գիտենք ինչն է արդար, ինչն է անարդար: Այսինքն` այն մարդը, որը ճշմարտություն է ասում, նա էլ ուժեղ է: Եթե իշխանությունը ճշմարտությունն ասի, անմիջապես կհզորանա, եթե ընդդիմությունը ստում է, մի հաշվեք քանի հազար մարդ է հավաքվում… -Իսկ գուցե անկեղծ է ի՞ր չափով: -Անկեղծությունն, ինչպես էությունը, չի կարելի չափել: Դու կամ անկեղծ ես, կամ ոչ, կամ հղի ես, կամ ոչ, մի քիչ հղի կամ մի քիչ անկեղծ չեն լինում: Իսկ պաշտոնական ընդդիմությունը փորձում է մի քիչ անկեղծ լինել, մի քիչ էլ անկեղծ չեն: Դա է պատճառը, որ մի քիչ նոսրացել են նրա շարքերը, մի քիչ ասելով՝ ի նկատի ունեմ 300 հազարից 30 կամ 10 հազարի է հասել: -Ասում են՝ Կոնգրեսը ինքնամաքրման փուլում է: -Դե, կարելի է մաքրվել մինչև ոսկորները` կորցնելով միսն ու արյունը, իսկ հենց հնչի ճշմարիտ խոսքը (իսկ խոսքը ճշմարիտ է այնքանով, որքանով ժողովուրդը զգա նրա ճշմարտությունը), ժողովուրդն անմիջապես կարթնանա: -Մենք այսօր հարևանների հետ երկխոսելու պատրա՞ստ չենք: -Պատրաստ ենք, ինչու չէ, ուղղակի իրերը և երևույթները պետք է անվանել իրենց անուններով: Խնդիրը ձևակերպման մեջ է: Ասում են` սահմանների բացում, ի՞նչ սահմանների բացման մասին է խոսքը: Տնտեսապես դա պաշարում է կոչվում, ինչը միջազգային օրենքներով համարվում է պատերազմի կամ ցեղասպանության ձևերից մեկը: -Պարոն Խզմալյան, կա համոզմունք, որ Թուրքիան այդպես էլ չի ճանաչելու ցեղասպանությունը, ուրեմն ի՞նչ, պետք է այդպես մեկուսացված ապրե՞լ: -Ճանաչելու է: Նրան ստիպում են: -Սա սուտ լավատեսություն չէ՞: -Ոչ, բանն այն է, որ դա յուրահատուկ պատժամիջոց է: Թուրքիային շատ նեղում է այդ դրոշմը, և դա է պատճառը, որ Թուրքիան ամեն տարի միլիոնավոր դոլարներ է վատնում հայոց ցեղասպանության մեղադրանքի տակից դուրս գալու համար: Հիմա արդեն Սերժ Սարգսյանի շնորհիվ բավականին տնտեսում է, որովհետև դրա պահապանի դերը ստանձնել է ՀՀ իշխանությունը: Եթե մարդու գլխին երկար խփում են, նա բթանում է, իսկ մարտի մեկը մեծագույն հարված էր հասարակությանը, մի մասի ուղեղներն էլ լվանում են շուրջօրյա ստերով: Ես զգում եմ, որ մարդկանց արթնացնելու խնդիր կա, և մենք դա պետք է անենք: Հիմա քնաբեր են տվել: Վերջերս հրավիրել էին Սինգապուրի ղեկավարներից մեկին: Սինգապուրը ամենահարուստ երկրներից մեկն է: Նա ասել է երեք բանաձև. առաջին` ազատվել մոնոպոլիստներից և օլիգարխներից, երկրորդ` ազատվել կոռուպցիայից, երրորդ` ներդրում կատարել կրթության մեջ: Իսկ մեր վարչապետը, լսելով դա, մեղմ ժպտաց և ասաց, որ Սինգապուրն ունի իր նպատակները, և մենք էլ ունենք մեր նպատակները: Ըստ երևույթին, մեր նպատակները բոլորովին դրանք չեն` ոչ ազատվել մոնոպոլիստներից, ոչ կոռուպցիայից և ոչ էլ կրթությունը զարգացնել: Նրանք կարողացան քսան տարվա ընթացքում հրաշք երկիր ստեղծել, իսկ մենք քսան տարում հետընթաց ու անկում ապրեցինք: Այնպիսի հետընթաց ու անկում, որ ուղղակի ուսանելի է: Դասագրքերում կգրեն, որ աշխարհի զարգացած երկիր հանդիսացող Հայաստանը, որն ուներ ամենաբարձրակարգ բժշկությունը, կրթական համակարգը և գիտությունը, քսան տարի անց հայտնվում է այսպիսի մակարդակում: Ես հասկանում եմ` ՀՀ նախագահը գտնվում է հսկայական արտաքին ճնշումների տակ, որը ստիպում է նրան հիմա էլ ուխտագնացություն կազմակերպել, այն էլ կաթողիկոսի օրհնությամբ, որպեսզի Սփյուռքին համոզի, որ մենք ճիշտ ենք: Կարծում եմ` ՀՀ նախագահը պետք է լինի միայն մեկ ճնշման տակ` ժողովրդի, և այսօր պարտավոր ենք կազմակերպել այդ ճնշումը: Սա պարզապես ծխավարագույր է, որով մեզ հերթական անգամ փորձում են շեղել իրական խնդիրներից: Մեր ամենամեծ խնդիրը վերջին քսան տարիներին տնտեսական սխալ քաղաքականությունն է: Իրական ընդդիմությունը ոչ թե փողկապներով ելույթ ունեցողներն են, իրական ընդդիմությունն այն հազարավոր կանայք են, որոք ամեն օր մտածում են վաղն ինչով են կերակրելու իրենց երեխաներին, այն տղամարդիկ են, որոնք ստիպված են թողնել ընտանիքը և Ռուսաստանում ուրիշների համար գոմեր կառուցել, այն երեխաներն են, որոնք այստեղ ապագա չունեն: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 30-9-2009

No comments: