«Չի բացառվում, որ փորձ արվի Ջավախքի նկատմամբ ավելի կոշտ քաղաքականություն վարել»

«Հետքի» հարցերին պատասխանել է ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Մելքոնյանը -Ըստ Ձեզ` վրացական կողմի ակտիվությունը ինչ-որ կերպ պայմանավորվա՞ծ է հայ-թուրքական դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման ու սահմանի բացման վերջին համաձայնագրով: -Չեմ բացառում, որովհետև տարիներ շարունակ Վրաստանը շահեկան վիճակում է եղել, քանի որ մեր միակ իրական ելքը դեպի աշխույժ աշխարհ այնտեղից էր, բնականաբար այդ հարցը շահարկվել է: Հնարավոր է, որ վրացիների մոտ անհանգստություն է առաջացրել հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավման ընթացքը, որը ես մի քիչ կասկածի տակ եմ դնում. ես լուրջ հիմքեր ունեմ պնդելու, որ թուրքական կողմի արածն ուղղակիորեն թատերական ներկայացում է: Նրանք ժամանակ շահելու, ղարաբաղյան խնդիրն արագ լուծելու և դրանից հետո Հայաստանի վրա ճնշումներ իրականացնելու քաղաքական կուրս են բռնել: -Հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացումը ինչպե՞ս կանդրադառնա Ջավախքի և ջավախահայության վրա: -Դժվարանում եմ ասել: Դա կախված է նրանից, թե Վրաստանի Հանրապետության ղեկավարությունն ինչպես կընդունի սահմանի բացումը: Արդյո՞ք քաղաքականության մեջ դա կարտահայտի, միգուցե փորձի սահամանափակել հայերի տեղաշարժը իր տարածքով, ընդհուպ մինչը մեզ կարող են մեղադրել ապերախտության մեջ, թե` «ձեր նեղ ժամանակ մենք ձեզ ճանապարհ ենք տվել, արդեն թուրքերի հետ սկսել եք եղբայրություն խաղալ»: Չի բացառվում, որ որպես պատասխան քայլ փորձ արվի Ջավախքի նկատմամբ ավելի կոշտ քաղաքականություն վարել, որը, իհարկե, ցանկալի չէ երկու հանրապետությունների համար: Իսկ եթե երկուստեք առաջնորդվենք իրական ժողովրդավարական արժեքներով ու մոտեցումներով, հնարավոր է, որ հակառակը լինի: Վրաստանի Հանրապետությունում տեղի ունեցող դրական երևույթները ես չեմ կարող չտեսնել` սկսած կաշառակերության վերացումից ընդհուպ մինչև քաղաքակիրթ վերաբերմունքը մարդկանց նկատմամբ: Բայց դրա կողքին նաև տեսնում ես այնպիսի կարծր դիրքորոշում Ջավախքի նկատմամբ, որ զարմանք է պատճառում: -Ինչո՞վ եք պայմանավորում նախագահ Սարգսյանի` ջավախահայության և հայոց լեզվի վերաբերյալ վերջին հայտարարությունը: Ինչո՞ւ ավելի վաղ նախագահի մակարդակով նման հայտարարություն չէր արվել: -Չեմ կարող ասել, բայց եթե դիվանագիտական կորպուսը հրավիրվել էր Հայաստան, ճիշտ առիթ էր դեսպաններին իրազեկելու մեր քաղաքական կուրսի մասին: Իհարկե, մեկը մյուսով կարող է պայմանավորված լինել: -Վերջերս հայ-վրացական սահմանին` Բավրայի հատվածում վրացի սահմանապահները հայ գյուղացիներին թույլ չեն տվել իրականացնել գյուղատնտեսական աշխատանքներ` պատճառաբանելով, որ այդ հողերը վրացական կողմին են պատկանում: Ինչպե՞ս է ձևավորվել ներկայիս հայ-վրացական սահմանը, և պատմական ինչ հիմքեր կան վրացական կողմի այսօրինակ պնդումների համար: -Խորհրդային Հայաստանի և Խորհրդային Վրաստանի միջև սահմանազատման վերջին համաձայնագիրը կնքվել է 1921 թվականի նոյեմբերի 6-ին, որի տակ դրված են Հայաստանի հեղկոմի նախագահ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի և Վրաստանի հեղկոմի նախագահ Բուդու Մդիվանու ստորագրությունները: Այս համաձայնագիրն ունի հավելված, որի մեջ կոնկրետ բլուր, առվակ, ձոր, գյուղ` մեկ առ մեկ նշված է և իմ «Ջավախք» գրքի հավելվածում ամբողջապես դրված է: Լեգլի լեռնագագաթից` Աչքասարից ու Բավրայի հատվածով և մինչև Լոռի` հայ-ադրբեջանա-վրացական սահմանը նշված է և բոլոր պարամետրերով գրված է: Թող դնեն և նայեն, թե ինչը` ինչ է: Չգիտեմ, թե ինչու է նման խնդիր առաջացել: -Վրացական կողմը վկայակոչում է 1942 թվականի համաձայնագրի մասին: Ի՞նչ իրավական ուժ ունի այդ փաստաթուղթը: -Մինչև 1929 թ.-ը, առանձին դեպքերում մինչև 33-34 թթ.-ը կան փաստաթղթեր, որոնք վերաբերում են սահմանամերձ կոլտնտեսականների միջև ծագած վեճերին, թե այս առուն, որով ջրում են` ում է պատկանում, կամ գետի աջ ափին իրավունք է տրվում մյուս ափի մարդկանց արածացնել անասունները: Նման բան Խորհրդային պետության շրջանակներում թույլ է տրվել: Ցավալիորեն փոփոխություններ առաջացել են անտառային շերտի հետ կապված. Նոյեմբերյանի շրջանից մինչև Ալավերդու շրջան ընկած հատվածը սարահարթը վերջանում է, բլուրները վերջանում են, սկսվում է դաշտավայրը, որտեղից սկսվում է Հյուսիսային Լոռին: Ճիշտ այդտեղից սահմանազատելու համար անտառաշերտ է եղել, որն անընդհատ հատվել է, հատկապես Վրաստանի Հանրապետության կողմից, որովհետև մարդիկ ապրելու հնարավորություն չեն ունեցել: Ստացվել է այնպես, որ սահմանը գնալով նահանջել է դեպի ՀՀ տարածք: Նույնը եղել է նաև Բավրայի հատվածում, բայց գոյություն ունեն տրիգոնոմետրիկ նշաններ, որոնցով որոշվում են սահմանները: -Այս դեպքում ինչպիսի՞ լուծում եք տեսնում Դուք: -Կարծում եմ, որ բոլոր պայմանագրերը, որոնք կնքվել են մեր երկու հարևան հանրապետություններրի միջև, պետք է ջրի երես հանվեն, 1921-ին, 23, 27, 33-ին կան համաձայնագրեր, իսկ 1942 թ-ն ինձ համար նորություն էր: Թե ի՞նչ սահմանազատում պետք է լիներ Հայրենական պատերազմի տարիներին, բացարձակապես տրամաբանություն չեմ տեսնում: 1942թ-ի Ստալինգրադի ճակատամարտի օրերին Խորհրդային Հայաստանի և Խորհրդային Վրաստանի միջև սահմանազատո՞ւմ կարող էր անցնել: Դեռ մենք չգիտեինք, թե Ստալինգրադը կպահենք, թե ոչ, սահմանազատում լինե՞ր: Պետք է ուշադրություն դարձնել հետևյալի վրա. կան միջհամայնքային համաձայնագրեր կոլտնտեսությունների միջև, մեկը մյուսի խոտհարքներից, ջրի աղբյուրներից օգտվելու համար, բայց դա չի նշանակում, որ սահմանի տեղաշարժ է եղել, երկու հանգամանք անընդհատ իրար հետ շփոթում են: Օրինակ` Հայաստանը մշտապես թույլ է տվել, որ թուշերը իրենց անասունները բերեն և Հայաստանի տարածքի լեռնային հատվածներն օգտագործեն, բայց դա չի նշանակում, որ սահմանի խնդիր կարող է լինել: Այդ համաձայնագրերը կնքվել են հարևան շրջանների միջև: Օրինակ` Գյումրիի ու Բոգդանովկայի շրջանի միջև նման համաձայնություններ են եղել: