ԿԵՑՎԱԾՔԻ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅՈՒՆ

Հարցազրույց արվեստի քննադատ, անկախ համադրող Նազարեթ Կարոյանի հետ -Ըստ Ձեզ` Հայաստանում իշխանությունը գտնվում է մեկ հոգու` նախագահի ձեռքում, իսկ մյուս իշխանական մարմինները ձևի համար են: Իսկ ընդդիմությունն այսօր ո՞ւմ ձեռքում է գտնվում: -Իրականում միահեծանությունն իբրև իշխանության տիպ` մեր մշակույթի համար պարադիգմային է, և կապ չունի՝ դա իշխանությանն է վերաբերում, թե ընդդիմությանը: Դա կարող է արտահայտվել ոչ միայն դաշինքների մեջ, այլ նաև կուսակցությունների մակարդակում: Լիդերը ստեղծել է կուսակցությունը և երբեք չի զիջում իր դիրքերը: Սա է պատճառը, որ այս կամ այն կուսակցության անունը տալիս` նկատի ենք ունենում սոսկ մեկ անձի: Իհարկե, սա չի վերաբերում Դաշնակցությանը: Վերջինս երբեք մեկ անձի կուսակցություն չի եղել: Թերևս դրանով է պայմանավորված նաև այդ կուսակցության` պառլամենտական հանրապետության ձգտումը: Նման ձգտում ուներ ԱԺՄ-ն, երբ որպես կուսակցություն իսկապես գոյություն ուներ: Այնտեղ հավաքված մարդիկ 96-ին ինքնուրույն քաղաքական գործունեություն ծավալելու, դիրքորոշումներ արտահայտելու հնարավորություններ ունեին: Հիմա, երբ ամբողջ ընդդիմությունը նույնացնում ենք Կոնգրեսի հետ (ինչը և հեռու չէ իրականությունից), տեսնում ենք, որ Հայ ազգային կոնգրես ասելով` հասկանում ենք Լևոն Տեր-Պետրոսյան: Թեպետ Կոնգրեսի մեջ հավաքված են բազմաթիվ կուսակցություններ, բայց խոսքը վերաբերում է նրան, թե քաղաքական որոշումների ընդունմանը քանի հոգի են մասնակցում: Վերցնենք սեպտեմբերի 18-ի` Տեր-Պետրոսյանի ելույթը, որով ՀԱԿ-ի գործունեության արտաքին դրսևորումների` հանրահավաքների, առկախման որոշումը, արժանանալով հանդերձ բավական հակասական ընդունելության, Կոնգրեսում հավաքված ուժերի կողմից բացահայտորեն չի վիճարկվել: Համենայնդեպս, մինչ օրս անտեսանելի են նման ընդունելության արտաքին դրսևորումները։ -Այսօր շատերը Կոնգրեսի մասին սկսել են խոսել անցյալով: -Անկեղծ ասած, ընդդիմությունը նրա համար է, որ քաղաքական հեռանկարների շուրջ գաղափարներ ձևավորի: Նրա դիրքը քաղաքական դաշտում այդ պարտավորությունն է դնում: Եվ երբ խոսում ենք պրակտիկաների մասին` ընդդիմությունը սա արեց, թե չարեց, մենք մոռանում ենք նրա հիմնական դերի մասին. Ի՞նչ մտքեր, ի՞նչ գաղափարներ են արտադրվում, ի՞նչ պիտի արվի, եթե ՀԱԿ-ը գա իշխաննության և այլն, և այլն: Մինչև հիմա մենք լսել ենք մի բան` սահմանադրական կարգի վերականգնում... Անկեղծ ասած, չէի ցանկանա կոնկրետանալ ՀԱԿ-ի վրա, այլ ընդհանրապես ընդդիմության մասին խոսել: Ընդդիմությունը լինում է երկու տիպի` ընթացիկ, որը քննադատում է իշխանություններին, խոսում է նրա բացերի մասին, փորձում է այդ մասին արտահայտել իր տեսակետները և արմատական, էկզիստենցիալ կամ պարզապես ուրիշ ընդդիմություն, որն ընդունակ է հղանալու և տարածելու իշխող քաղաքական կոնտեքստի հետ ընդհանրապես որևէ կերպ չկապվող գաղափարներ: Ընթացիկ ընդդիմության գաղափարները նրբերանգային տարբերություններ են սովորաբար պարունակում: Ոմանք սոցիալական խնդիրների նկատմամբ են ավելի ուշադիր, մյուսները` ազգային, ոմանց մոտ` քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելն է կարևորվում՝ ազատության խնդիրը և այլն, և այլն: Այդ իմաստով կարելի է ասել, որ ընթացիկ ընդդիմությունը, հակադրվելով իշխանությանը, քննադատելով հանդերձ նրա թերությունները՝ իշխող քաղաքական համակարգի մաս է կազմում։ Այնինչ ոչ ընթացիկ, ուրիշ, ինչ-որ իմաստով էկզիստենցիալ ընդդիմությունը, ընդդիմադիր է ոչ միայն քաղաքական, այլ անգամ մշակութային կարգերին: Մեր իրականության մեջ չկան նման ուժեր: Ընդհանրապես այդ տեսակի ուժերն իրենք երևացող էլ չեն լինում, չգիտես որտեղից են հայտնվում, որ ընդերքից, և նրանց առաջարկած գաղափարները պայթում և գալվանացնում են մարդկային զանգվածները, անշուշտ, եթե այդ գաղափարները համահունչ են նրանց ձգտումներին: -Պատկերացնում եք` մեզանում ընդդիմություն, որը մշակութային կարգերին դեմ կլինի, որը քաղաքական հարցերին դեմ կլինի: Եվ առհասարակ ընդդիմություն ունե՞նք: -Մենք ունենք ընդդիմություն: Բայց այդ ընդդիմությունը կեցվածքի ընդդիմություն է, այն գաղափարական չէ, այլ զուտ քաղաքական: Երբ ես խոսում եմ ուրիշ, ոչ ընթացիկ, կամ էկզիստենցիալ ընդդիմության մասին, նկատի ունեմ այնպիսի մի ուժ, որի գաղափարները կդիպչեին արժեքային իշխող համակարգին, օրինակ` մասնավոր և հասարակական շահի հարաբերության մեջ մասնավոր շահի, ընտանիքի շահի այլասերված գերակայության այն խնդրին, որով բնութագրվում է մեր այսօրվա հասարակական-քաղաքական կարգը և որի ի հայտ գալը պայմանավորված է եղել մեր պատմությամբ: Կարո՞ղ ենք առաջ քաշել այնպիսի գաղափարներ, որոնք կխարխլեն այդ կարգը: Սա է թերևս ուրիշ ընդդիմության խնդիրը։ -Ի՞նչ եք կարծում, Կոնգրեսն այդ տեսակ ընդդիմություն դառնալու շանսեր ունի՞: -Չեմ կարծում: ՀԱԿ-ը` որպես քաղաքական ընդդիմություն, հայտնի չէ, թե հասարակության որ շերտերի և ինչպիսի ձգտումների արտահայտիչ է: ՀԱԿ-ի ուժը, թվում է, թե կայանում է նրանում, որ այն կարող է դառնալ ազգային իղձերի մարմնավորողը, բայց մենք գիտենք, որ ազգայնական ուժերը ՀԱԿ-ում փոքրամասնություն են կազմում: ՀԱԿ-ը կարող էր նաև թիկունք կանգնել չքավոր շերտերին, բայց Կոնգրեսը պատրաստ չէ և չի ցանկանում դառնալ հասարակության այդ հատվածի իղձերի, ձգտումների արտահայտիչը: Հետևաբար, Կոնգրեսի ուժը, որն արտահայտվում է քաղաքական տարբեր ուժեր միավորելու հանգամանքում, այսօր արդեն սկսել է կամաց-կամաց դառնալ նրա թուլության աղբյուրը: Իսկ դադարի կուրս վերցնելու Կոնգրեսի որոշման մասին կասեմ, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հստակ ասաց, որ եթե խոսքը վերաբերում է ազգային խնդիրներին` կապված արտաքին քաղաքական նախաձեռնությունների հետ, ուրեմն ՀԱԿ-ի ուժերը բավարար չեն, այսինքն` ինքը չի կարող միավորել բոլորին: -Պատկերացնո՞ւմ եք այդ ուժերը համախմբվեն առանց Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, առհասարակ պատկերացնո՞ւմ եք առանց Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ՀԱԿ-ի գոյություն: -Տեր-Պետրոսյանի որոշումը գնահատում եմ նրանով, որ ինքը գիտակցելով, որ, միգուցե իր անձը, իր հեղինակությունը, իր խարիզման խանգարում են մարդկանց, ովքեր ունեն պոտենցիալ, բայց ելնելով իր նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքից, չեն կարողանում արտահայտվել, հանեց իր անձը: Թվում էր, թե քաղաքական այն ուժերը և անհատները, ովքեր ունեն ամբիցիաներ, քաղաքականության մեջ հեռանկարային դիրքեր զբաղեցնելու ձգտումներ, պետք է օգտվեն Տեր-Պետրոսյանի ստեղծած հնարավորությունից: Քանի որ Կոնգրեսի լիդերը իր անձը դնելով մի կողմ` մյուսներին չասաց` դուք ձայն չհանեք: Հակառակը, իր այդ քայլով նա մյուսներին տեղ բացեց արտահայտվելու համար։ Այնինչ նրա ամիջական շրջապատում գտնվող անձինք, նրանք, ովքեր կարող են լիդերության հայտ ներկայացնել, շարունակում են սպասել, թե Տեր-Պետրոսյանը դեռ ինչ է ասելու: Տեր-Պետրոսյանի այդ քայլն ուղղված էր նաև Կոնգրեսից դուրս գտնվող ուժերին` եթե իմ ֆիգուրը խանգարում է, փորձեք ինքներդ: Եվ եթե այդ ուժերի կենտրոնը համարենք Դաշնակցությունը, ապա նրանց կողմից էլ մենք չենք տեսնում այսպես միասնական մեկ ընդդիմադիր դաշինք կամ ճակատ ձևավորելու ձգտում: Փոխարենը ընդդիմադիր ուժերը տեղաքայլերի միջոցով փորձում են քաղաքական դաշտում զբաղեցնել այնպիսի դիրք, որն առավել նպաստավոր կլինի իշխանությունը գրոհելով վերցնելու իքս պահին: -Համամի՞տ եք Հրաչ Բայադյանի այն մտքի հետ, որ այս ամենի մեղավորը փչացած հասարակություն է, որը փչացրել է նաև ընդդիմությանը: -Բանը նրանում է, որ մենք ապրում ենք հետգաղափարական մի դարաշրջանում: Եթե նայենք արևմտյան ժողովրդավարություններին, այնտեղ աջերն արդեն այնքան էլ աջեր չեն, ձախերն էլ համապատասխանաբար ոչ այնքան ձախեր, ձախերը աջ մտքեր կարող են արտահայտել, պահպանողականները երբեմն կարող են արտահայտել շատ առաջադիմական մտքեր, և դա կարող է անընդհատ փոխվել` կապված իրավիճակի փոփոխությունից: Այսօրվա կուսակցական համակարգը զուտ արտաքնապես է տեղավորվում 19-րդ դարում ձևավորված դասական գաղափարաքաղաքական դաշտի վրա։ Ժամանակակից կուսակցությունները, պահպանելով դասական կուսակցական անվանումները, գաղափարական առումով իրենց չեն սահմանափակում որևէ պարտավորությամբ՝ ներկայանալով զուտ իբրև քաղաքական կառույցներ։ Նույնը վերաբերում է նաև հայաստանյան կուսակցություններին։ ՀՀՇ-ն վաղուց հռչակել է իրեն իբրև ազատական գաղափարների կրող, այնինչ իբրև հենարան, ըստ էության իր հույսն այսօր ավելի շուտ կարող է կապված լինել չքավորների հետ, ՀՀԿ-ն կապ չունի նժդեհյան գաղափարախոսության հետ, էլ չխոսենք Դաշնակցության ընկերվարական ու հեղափոխական տեսլականների մասին… -Կարծես թե նույնացրիք Կոնգրեսը ՀՀՇ-ի հետ: -Միգուցե լեզվի սայթաքում էր, բայց թերևս ես չեմ կարող զերծ մնալ ենթադրելուց, որ այնուամենայնիվ, որոշումները Կոնգրեսում ընդունվում են ՀՀՇ-ի վճռորոշ մասնակցությամբ։ Խոսքն, իհարկե, ընթացակարգային և արձանագրային որոշումներին է վերաբերում, քանի որ քաղաքական որոշումները, ինչպես ենթադրեցի, Լևոն Տեր-Պետրոսյանն էր միանձնյա կայացնում՝ գոնե մինչև սեպտեմբերի 18-ը: Ժառանգության հետ կապված այդ պառակտումը միայն Ժառանգությանը չի վերաբերում, ամբողջ քաղաքական դաշտում են սպասվում պառակտումներ և տրոհումներ, բոլոր ուժերում: Ամբողջ խնդիրը կայանում է նրանում, որ մեր ընդդիմությունը շատ թույլ է, և այդ թուլությունը նաև գալիս է ոչ միայն այդ քաղաքական ուժի ընդդիմադիր դիրքում գտնվելուց, այլև հրահրվում է իշխանությունների կողմից։ Իշխանությունները չեն գիտակցում ընդդիմության ուժեղ լինելու կարևորությունը` նրան ամեն կերպ դուրս մղելով քաղաքական օրակարգի ձևավորմանը մասնակցելու աշխատանքից: Այն, որ Սերժ Սարգսյանը կարողացավ մի հնարքի միջոցով քաղաքական ուժերի ուշադրությունը ներքին խնդիրներից թեքել դեպի արտաքին քաղաքական մարտահրավերների ոլորտը, սրա մասին է վկայում։ ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ