ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔԻ ՍՏՎԵՐԸ

Մեր զրուցակիցն է գրականագետ Սիրանուշ Դվոյանը

-Սիրանուշ, ի՞նչ եք կարծում, արդյոք մեր ազատականացման թիվ մեկ խոչընդոտ կարող են լինել մեր ավանդույթները: Ազգագրագետ Աղասի Թադեւոսյանն ասում է, որ Եվրոպայում, Հյուսիսային Ամերիկայում էլ կային ավանդույթներ, որոնք ի վերջո հաղթահարեցին ազատական մարդիկ: Ըստ Ձեզ, այսօր Հայաստանում ազատականացման կամ ժողովրդավարության հաստատման համար մեր ավանդույթները որքանո՞վ են խանգարում կամ ընդհակառակը:

-Առհասարակ ավանդույթը կարող է խանգարել եւ կարող է օգնել: Հայկական միջավայրում այն, ինչ ունենք որպես ավանդույթ կամ գիտակցում ենք որպես ավանդույթ, մարդկանց կամ հանրույթի կազմակերպման ամենանախնական վիճակում է գտնվում եւ այս առումով, կարծում եմ, շատ է խանգարում: Որովհետեւ այդ փուլում ամենակոշտ, ամենաուղղագիծ օրենքներով սահմանվող համակեցության ավանդույթի հետ գործ ունենք, որն այնքան էլ հանուն մարդու չէ, եւ ուրեմն այդ իմաստով, կենցաղից սկսած մինչեւ մտածողություն, ավելի շուտ խանգարում է: Մյուս կողմից, այդ ավանդույթը տեւականորեն մնում է որպես եզակի մի բան, ու դրան զուգահեռ չի գալիս նորի ավանդույթը: Պատահակա՞ն է ձեւակերպումը, թե մեր դասականները միշտ արդիական են:

-Մեր ավանդույթներից որո՞նք են, ըստ Ձեզ, խանգարում մեզ կայացման համար, ի՞նչ կարծրացած ավանդույթներ կան, որոնք փոխելու, որոնցից իսկապես ազատվելու ժամանակն է:
-Երբ ասում եմ հանրության կազմակերպման նախնական ավանդույթներ, նկատի ունեմ արյունակցական կապերի վրա հիմնված ավանդույթները, որոնք անընդհատ վերաթարմացվում են, այսինքն` ժամանակները փոխվում են, բայց անընդհատ այդ ավանդույթներն են աշխատում` կլինի քաղաքում, գյուղում, 9-րդ, թե 18-րդ դարում: Մինչդեռ, քաղաքային մշակույթը չի ենթադրում այդ ավանդույթը, այն այլ ավանդույթ է ենթադրում` զուտ մարդկային հարաբերություններ ոչ տոտեմի, ոչ տոհմի արյունակցական կարպերի վրա հիմնված, այլ ուրիշ, ասենք եղբայրության, բայց հոգեւոր եղբայրություն, ընկերության սկզբունքների վրա ձեւավորած հանրություն: Սա մեզանում չի ձեւավորվում, քանի որ նախնական ավանույթն ավելի կոշտ է եւ ուրեմն անընդհատ խանգարում է նոր ավանդույթի ձեւավորմանը:

-Իսկ ինչո՞ւ այլ ժողովուրդների հաջողվում է, բայց մեզ ոչ, ի՞նչն է պատճառը:
-Ինձ թվում է` մեզանից է, որովհետեւ շատ ավելի հեշտ է ուղղակի ճակատային ճանապարհով գնալը, քան անուղղակի, բոլոր նրբերանգները հաշվի առնող հանրություն ձեւավորելը: Դրա համար էլ հիմա մենք անդեմ ենք: Եզակիությունները կարեւոր չեն մեզ համար, այլ բացառիկությունը: Ավելի հեշտ է, երբ գիտեմ` արյունակցական առումով եղբայրս ես, բայց հոգեւոր եղայրություն գտնելն ավելի բարդ բան է: Հիմա, եթե սա ավելի բարդ ճանապարհ է, մեզ համար մեր անցած ճանապարհն ավելի “քյասար” է, իսկ հոգեւոր իմաստով կանգնում ենք փաստի առաջ, չենք կարողանում այլ եւ տարբեր ավանդույթներ ստեղծել, դրանց ապրելու իրավունք տալ: Ինձ թվում է` մեր հաղթահարելու հարցն է` ինչքանո՞վ ենք պատրաստ հրաժարվելու նախնական եւ կամ այդ արյունակցական ավանդույթից:

-Սիրանուշ, մենք տեսնում ենք, որ նրանք, ովքեր պատրաստ չեն հրաժարվելու կամ չեն կարողանում հրաժարվել, արտագաղթում են, գնում են այն երկրներ, որտեղ նոր եւ առողջ ավանդույթներ են ձեւավորված, որտեղ գնում են եւ կարողանում ինքնադրսեւորվել:
-Զուտ կենցաղային իմաստով գուցե տարբեր են, բայց մտածողության իմաստով, ինձ թվում է` մեկնողներն իրենք էլի մնում են նույնը, այսինքն` մարդը, ով Իսպանիայում, Գերմանիայիում կամ Հոլանդիայում է ապրում, ինքը պահում է այստեղից տարած նույն ավանդույթները` անպայման կարմիր խնձոր, անպայման երեխան իր տատիկի, պապիկի անունը պետք է կրի, բոլորը մեկ տան մեջ պիտի ապրեն, ամուսիններն էլ, եթե անգամ իրար հետ կապող բան չունեն, ստիպված պետք է ապրեն, որ երեխաներին մեծացնեն եւ այլն:

-Ստացվում է` այս տեսակ ավանդույթներ են, դրա համար էլ ունենք այս տեսակ ընտանիք, այս տեսակ պետություն, ընտանիք, ուր հայրիշխանություն է:
-Ես կարծում եմ` ոչ թե հայրիշխանություն է, այլ ստվերային իշխանություն: Տատիկը թեեւ չի խոստովանում, բայց ամենամեծ իշխանությունը տատիկինն է, նա է կառավարում եւ համարվում է բարձրագույն ինստանցիա որոշումների կայացման առումով, այսինքն` տատիկը թույլ կտա, կամ թույլ չի տա, կորոշի, թե չի որոշի:

-Մենք շատ ենք օգտագործում “հայ ընտանիք” արտահայտությունը, ո՞րն է այդ ընտանիքի սպեցիֆիկան: Հայկական ընտանիք ասելով` Դուք ի՞նչ եք հասկանում:
-Ինձ թվում է` այն մարդիկ, ովքեր մի քիչ ավելի ազատ են մտածում, երբ հայկական ընտանիք են ասում, մի քիչ ավելի բացասական բան են նկատի ունենում, քանի որ հայկական ընտանիքն իր դիտանկյունից ենթադրում է անպայմանորեն ընտանիք, որտեղ պետք է անպայման լինեն երեխաներ, որոնք պետք է հնարավորինս շուտ ամուսնանան, ունենան երեխաներ, այդ երեխաններն էլ կրեն իրենց տատիկ, պապիկի անունները, անպայման տատիկ-պապիկի ավանդույթները շարունակեն, հայ ընտանիքի պատիվը բարձր պահեն, որեւէ ոտնձգություն չանեն: Թաքուն կարող են անել, բայց հանկարծ ոչ ոք այդ մասին չիմանա, դրա մասին չխոսեն, չասվի բարձրաձայն, ինքն էլ ծնողին չասի, բայց ծնողն իմանա, որ կարող է դա անել, հարեւաններին ցույց տալու համար ապրել, ոչ թե իր համար եւ այլն: Ստվերային կյանք, բոլոր իմաստներով:

-Սիրանուշ, իսկ առհասարակ այդ ավանդույթների փոխակերպումն ինչպե՞ս պետք է լինի: Մենք տեսնում ենք, որ անգամ ՀԿ-ներ, կանանց մի խումբ ըմբոստացան, տարան այդ “կարմիր խնձորը թաղեցին”, մյուս կողմից էլ արդեն կան մարդիկ, ովքեր իրենց երեխաների անունները փորձում են տատիկ- պապիկների անունները չդնել, բայց այդ տեսակները քիչ են: Ի՞նչ պետք է տեղի ունենա, որ այդ տեսակները շատանան, մոդեռնացվեն:
-Ամեն մեկն իր ասվածի ու արածի համարժեքության զգացումը պետք է ապրի: Մեզ մոտ ավելի շատ դա չկա, երբ ասում են մի բան, բայց անում են մեկ ուրիշ բան: Այսինքն`ինքը խոսում է ազատական գաղափարներից, բայց մեկ էլ հայտնաբերում ես, որ ինքն այդպես չի ապրում: Ասենք գրողը քննադատում է օլիգարխիկ համակարգը, կամ ասենք, ավանդական արժեքները, բառացի, բայց ինքը նույն օլիգարխն է իր ոլորտում կամ նույն ավանդույթի կրկնողը:

-Իսկ ի՞նչ նոր ավանդույթներ կարելի է դրսից վերցնել:
-Կարծում եմ` Եվրոպայից վերցնելու մեջ էլ վտանգ կա: Կա տարողության, ընկալման չափ ու նաեւ ձեւի հարց, որը միշտ չէ, որ համընկնում է մերի հետ: Եթե կարողանանք այնպես անել, որ ավանդույթները գան ու չկարծրանան, մնան, եթե կարողանանք այն արագ վերաիմաստավորել, եւ ոչ թե անընդհատ կրկնել, ապա այդ դեպքում կկարողանանք ստեղծել նոր ու մեր ավանդույթները:

-Սիրանուշ, եթե ամփոփենք, կարո՞ղ ենք ասել, որ մեր շատ խնդիրներ գալիս են հենց ընտանիքից, եւ մինչեւ ընտանիքում չհաղթահարվեն, պետության մեջ չեն հաղթահարվի:
-Նախ անհատից, երկրորդ` որպես սոցիալական ինստիտուտ` ընտանիքից:

-Ձեր պատկերացրած ներդաշնակ ընտանիքի մոդելը ո՞րն է:
-Ընտանիք, որտեղ կան ներդաշնակ հարաբերություններ բոլոր առումներով` սեռայինից սկսած, ինտելեկտով վերջացրած, որտեղ հայտնված երեխան մտնում է այդ ամբողջի մեջ որպես անհատ, տեսակ, ոչ որպես ծնողների սեփականություն կամ մխիթարանք:

-Ձեր շրջապատում շա՞տ են այդպիսի ընտանիքները:
-3-4 ընտանիք հազիվ լինի, որտեղ ծնողը երեխայի ցանկությունների, երազանքների հետ հաշվի է նստում:

Մինչեւ ընտանիքը ներսից չկազմակերպվի որպես սոցիալական համակարգ, հասարակության մեջ մեծ հաշվով շատ բան չի փոխվելու, որովհետեւ արդեն ընտանիքից հիվանդ, խեղված անհատներ են դուրս գալիս… ինչպե՞ս կարող են նրանք ավելի առողջ քայլերի անել, երբ արդեն հիվանդ են:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 20-12-2010