ԻՆՉՆ Է ԽՐԱԽՈՒՍՈՒՄ ՀԱՅ ԸՆՏԱՆԻՔԸ

Մեր զրուցակիցն է լրագրող Զարուհի Հովհաննիսյանը

-ՀԱԿ-ի փոքր խորհրդում «Հայկական ընտանեկան հարաբերությունները եւ քաղաքացիական հասարակության կայացման խնդիրը» թեմայով զեկույց եք ունեցել: Մեզանում, ընդհանրապես, շատ է շեշտվում հայ ընտանիքը, որպես առանձնահատուկ երևույթ, ըստ Ձեզ` որո՞նք են հայ ընտանիքի առաձնահատկությունները:

-Ընտանիքը նախևառաջ արյունակցական կամ ամուսնական կապերով կապված մարդկանց խումբ է: Ինչ վերաբերում է կոնկրետ հայ ընտանիքին, այն մշտապես փոփոխվել է՝ կապված քաղաքական, սոցիալական, պետական ֆորմացիաների հետ: Բնականաբար, Խորհրդային ժամանակահատվածի հայ ընտանիքը բոլորովին այլ սկզբունքներով էր ապրում, մինչ այդ`այլ, իսկ երկրի անկախացումից հետո, երբ ՀՀ Սահմանադրության մեջ ամրագրվեց ժողովրդավարություն հասկացությունը, ընտանիքն էլ, որպես ամենաճկուն ինստիտուտներից մեկը, պետք է որ փոփոխվեր։

Ինչու՞ դա տեղի չունեցավ։ Դեմոկրատական սկզբունքները պարտվեցին, ինստիտուտները չձևավորվեցին, այդ թվում նաև քաղաքացիության ինստիտուտը։ Դա իրավաբանական նորմերի մի համակարգ է, որն ամրացնում է կապը անհատի և պետության միջև`ստեղծելով ուղղահայաց հարաբերություններ։ Այսինքն, եթե ընտանեկան կապերը հորիզոնական–ցանցային են և կոչված են ամրացնելու մի խումբ մարդկանց կախվածությունը միմյանցից թե ֆինանսական, թե ներքին կանոնակարգային, որոնք, ի դեպ, կարող են միմյանցից ռադիկալ կերպով տարբերվել (ամեն ընտանիք, գերդաստան, կլան ունի իր ֆինանսական շահերն ու կանոնները` «օրենսդրությունը»), ապա քաղաքացի–պետություն հարաբերություններն ուղղահայաց հարաբերություններ են, որոնք համակարգվում են բոլորի համար հավասար օրենսդրական նորմատիվ ակտերով, ունեն հստակ կանոնակարգված ինստիտուցիոնալ սահմանազատումներ, որոնք փոխվերահսկվում ու փոխլրացվում են։ Իսկ դեմոկրատական կառավարման համակարգ ունեցող երկրում որքան կայացած են իշխանության թևերն ու թափանցիկ կառավարումը, որքան հղկված են օրենքները, որքանով կայացած է ընտրությունների ինստիտուտը, հավասար պայմաններ են ստեղծված սոցիալական տարբեր խմբերի և անհատների համար, այնքան թուլանում է ընտանիքի, գերդաստանի, կլանի դերակատարումը անհատ քաղաքացու կյանքում։

Ըստ Սահմանադրության, մեր երկիրը «...ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն է», ուր հարգվում ու պաշտպանվում են մարդու արժանապատվությունը, իրավունքները և ազատությունները։ Բայց դա, ինչպես հայտնի է բոլորիս, միայն թղթի վրա է, իրականում մենք ունենք սահմանադրական կարգի կոպիտ խախտումներով առաջնորդվող պետական կառավարման համակարգ, ուր մարդն անպաշտպան է...

Նման պայմաններում առաջանում է վակուում, քաղաքացիության ինստիտուտի ձևավորման անհնարինություն, որի հետևանքով ուղղահայաց հարաբերությունները, բնականաբար, փոխարինվում են հորիզանական, ցանցայինով, որոնց միջոցով փորձ է արվում կանոնակարգել մարդկանց հարաբերությունները, կենսակերպն ու կենցաղը։

Արդյունքում ստեղծվում է այն, ինչ ունենք` քրեաօլիգարխիկ համակարգ, որի հիմնական շարժիչ ուժն ընտանիքներն են, որոնք չեն ենթարկվում օրենքներին, քանի որ ունեն իրենց գրված, թե չգրված օրենքները, իրենց ընտանիքից դուրս անձանց չեն դիտարկում որպես հավասար քաղաքացիներ։ Պաշտպանված է այն մարդը, որն ընդգրկված է իմ կլանում, իմ բուրգի մեջ՝ իմ բարեկամը, խնամին, ազգականը, որն աներկբայորեն ենթարկվում է իմ ներքին կանոնակարգին, իսկ ցանկացած շեղման պարագայում պատժվում ՝ կլանային հաշվեհարդարի ամենադաժան խստությամբ։ Այս համակարգում արգելված է ընտրությունը, սերը, իրավունքը։ Ամեն բան որոշում է կլանի ղեկավարը, դու իրավունք չունես ընտրություն կատարել սիրով։

Ընտանիքը խրախուսում է կոռուպցիան, քանի որ հանուն նրա բարեկեցության` ցանկացած քայլի դիմելը միայն սխրանք է։ Ընտանիքը խրախուսում է հովանավորչությունը, քանի որ պաշտոնական դիրք գրավող կլանի ներկայացուցիչը պարտավոր է հոգ տանել իր ազգականների մասին ու տեղավորել աշխատանքի շահավետ տեղերում։ Այսպիսով, վտանգվում է երկրում պրոֆեսիոնալ ոլորտը՝ մասնագետների որակի, մրցակցության բացակայության պայմաններում, շղթայական ռեակցիայով վտանգում կրթության համակարգը, քանի որ առաջնայինը ծանոթ ունենալն է, ոչ թե որակյալ մասնագետ լինելը։

-Իշխանության ներկայացուցիչներից շատ հաճախ ենք լսում հայ ընտանիքի դերի, կարևորության մասին, և այն, որ մենք կանք, հայ ընտանիքների ամրության շնորհիվ է:
-Այդ հայտարարությունները շատ բնական են, նման իշխանության ներկայացուցիչների համար ընտանիքն, իսկապես, ամենակարևոր ինստիտուտն է, որի շնորհիվ էլ հայտնվել են պաշտոններում, այդ պատճառով էլ դարձել է պաշտամունքի առարկա, այն օգնում է պահպանել ու բազմապատկել կապիտալը, իսկ «ընտանիք» կոչված ինստիտուտն անմիջականորեն կապված է քաղաքական, տնտեսական, իրավական հարաբերություններին: Եվ առհասարակ, ի~նչ ասել է հայ ընտանիքի առանձնահատկություն...

-Դե, կինը պիտի լինի շատ խոնարհ, հնազանդ, տղամարդն էլ փող աշխատող, որտեղ կինը որպես անհատ, արժեք չի դիտարկվում:
-Սա տիպիկ պատրիարխալ ընտանիքի մոդելն է: Նահապետական ընտանիք, ուր գերակայողը տղամարդու դիրքն է և ունի տնտեսական հիմնավորում, երբ ընտանիքի կերակրողը հիմնականում տղամարդն է, ըստ այդմ նաև գերակայողը հարաբերություններում։ Սեփականությունը փոխանցվում է հորից որդուն, իսկ ընտանիքի մյուս անդամները՝ կինն ու երեխաները, դիտարկվում են որպես սեփականություն։ Այս մոդելը բոլոր ազգերն էլ անցել են, այդ թվում նաև արևմտյան, որտեղ դեմոկրատական արժեհամակարգը ներթափանցել է ընտանիքներ և ազատագրել պատրիարխալիզմից։ Հայ ընտանիքն էլ խորհրդային ժամանակահատվածում ունեցել է այդ մոդելից հեռանալու և կնոջ–տղամարդու միջև հավասար իրավահարաբերություններ ձևավորելու փորձ, փոխվել էր և ամուսնությունների տեսակը. գյուղերից Երևան եկած երիտասարդները ստեղծում էին ընտանիքներ անգամ առանց ծնողների հետ համաձայնեցնելու, միասին տուն–տեղ հիմնում, հավասար պայմաններով աշխատանք ձեռք բերում, և այդ ընտանիքների կայացմանը նպաստում էր պետությունը, ոչ թե գերդաստան–ընտանիքը։ Այդ ժամանակահատվածում, երբ մարդիկ ազատագրվել էին սեփականության գիտակցությունից, ընտանիքների սոցիալիզացիայի արդյունքում ոչ տղամարդն էր կնոջը դիտարկում որպես սեփականություն, ոչ էլ կինը։ Խորհրդային տարիների ընտանիքը ևս հայ ընտանիքն էր։

Եվ զարմանալի է, որ այդ փորձը մոռացվում է, որ իրական հավասար փոխհարաբերություններ ընտանիքում հնարավոր են սեփականության բացակայության պայմաններում:

-Իսկ կա՞ն ավանդույթներ մեզանում, որոնք խանգարում են ընտանիքին քաղաքացիական հասարակության մաս դառնալուն: Շատերն այն կարծիքին են, որ մեզանում ավանդույթի թարմացում տեղի չի ունեցել:
-Ավանդույթներ չկան, կան քաղաքական, տնտեսական, իրավական համակարգեր, որոնց ազդեցության տակ էլ ձևափոխվում են մյուս ինստիտուտները։ Մարդկանց հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն իրավական դաշտում։ Օրինակ, ԱՄՆ-ում քանի ազգ է ապրում, այդ թվում նաև հայեր, որոնք ունեն իրենց ավանդույթները, իրենց էթնոսին հատուկ պատկերացումները, սակայն օրենքը նրանց փոխհարաբերությունները բերում է իրավական դաշտ`ստեղծելով Ամերիկայի քաղաքացի, իսկ մենք այժմ չունենք Հայաստանի քաղաքացի, ունենք էթնիկ հայեր, որոնք հիմնականում ապրում կամ էլ իրավահավասարության բացակայության պայմաններում փախչում են այս տարածքից։

Դեմոկրատանալու, Եվրամիության մաս դառնալու մասին շատերն են խոսում, այս խոսակցությունները կարո՞ղ են խթան հանդիսանալ ընտանիքի, ինչպես նաեւ երկրի դեմոկրատացմանը:

Տեսեք` մենք հասարակությունը քրեաօլիգարխիկ է: Բնականաբար քրեաօլիգարխիկ է, որովհետև ընտանիքների դերն է բարձրացել, այսինքն`այդ ցանցային կապերն ուժեղացել են և քաղաքացիական հասարակության չստեղծման, պետության դերի նվազման պայմաններում ցանցային հարաբերություններն ակտիվացել են, և քերաօլիգարխիկ համակարգն իշխանության է եկել: Անգամ իշխանության բարձրագույն պաշտոններում այդպիսի հոգեբանություն եւ այդպիսի պատկերացումների, այդ արժեհամակարգը կրող մարդիկ են: Եվ բնականաբար, եթե պետության օրենքները չեն գործում, մարդիկ վերցնում են իրենց համար ամենամոտ, ամենապրիմիտիվ, իրենց կառավարման համար ամենահասանելի մեթոդը, ինչը, սակայն, քաղաքացիական իրավունքի չիմացության, նաև քարոզչության արդյունք է: Ի~նչ հայ ընտանիք, եթե դու վերցրել ես եվրոպական արժեքային համակարգ ես բարձր ամբիոնից քարոզում, ի~նչ ես քարոզում:

-Անցումը ցանցայինից վերտիկալին ե՞րբ տեղի կունենա:
-Երբ արժեք դիտարկվեն մարդկանց ազատությունը, իրավահավասարությունը, երբ կայանան ընտրությունների ինստիտուտը, երբ քաղաքացին դուրս չի մղվի իշխանություն ձևավորելու գործընթացից, երբ հասարակության բևեռացման գազանային տեմպերը կպակասեն, ու կստեղծվի միջին խավ։ Այս ամենի բացակայության պայմաններում ամենագլխավորը համարվեց ընտանիքը` պարփակվիր այդ սահմանափակ բջիջում, առանց սոցիալական բարձր գիտակցության` հոգա միայն նրա խնդիրները, եւ եթե դու ճարպիկ ես, ընտանիքդ պահիր ու վերջ։

-Առհասարակ կա՞ն արդյոք մեթոդներ, ինչպե՞ս կարելի է վերափոխել ընտանիքը:
-Երբ ընտանիքի պաշտամունքը վերանա քաղաքացիության ինստիտուտի ստեղծման շնորհիվ։ Լիբերալ տնտեսության պայմաններում վերափոխել հնարավոր է միայն քաղաքացիական հասարակության ստեղծմամբ: Ես կարծում եմ`այժմ մեր հանրության մեջ կան առողջ ուժեր, որոշակի հանրային միավորումներ, մանավանդ 2008-ից հետո ստեղծվել են քաղաքացիական շարժումներ, որոնք կարող են առողջ հենք հանդիսանալ քաղաքացիական հասարակության ստեղծման համար: Իսկ քաղաքացին այն մարդն է, որը պահանջում է իրավական համակարգ, իր իրավունքների պաշտպանվածություն և կարող է պայքարել այդ իրավունքների համար: Առաջին հերթին նա պետք է իր առջեւ դնի գրագիտության խնդիր, որ կարողանա պաշտպանել իր իրավունքները:

-Սակայն այդ գիտակցությունը դեռ որ համընդհանուր բնույթ չի կարողանում կրել , ինչո՞ւ:
-Համընդհանուր բնույթ չի կարող կրել, քանի որ կրթությունը շատ մեծ խնդիր է, իսկ մեր հասարակությունը, ցավոք սրտի, կրթված չէ, և հայ ընտանիքի պահպանողականության տեսլականներ քարոզողները, իհարկե, ցանկություն ունեն, որ հասարակությունը կրթված չլինի, որովհետև անկիրթ հասարակությանը միշտ շատ ավելի հեշտ է կառավարել ավտորիտար համակարգում: Երբ մարդը գիտի իր իրավունքները, կարող է պայքարել, չիմացությունը զրկում է նրան այդ իրավունքից։

-Տվյալ դեպքում ճիշտը Թունիսի, Եգիպտոսի օրինակին դիմե՞լն է: Ըստ էության ճանապարհը դա՞ է:
-Զարմանալի ու հիացմունք առաջացնող բաներ են այժմ կատարվում աշխարհում։ Եգիպտոսում կատարվողը հաղթանակ է ոչ միայն ռեժիմների, այլև ստերիոտիպային մտածողության նկատմամբ։ Այստեղ մենք տեսնում ենք կողք կողքի պայքարող մահմեդականների ու քրիստոնյաների, ղպտիների ու արաբների, գլխաշորով, չադրայով ու ազատ հագուստով, արձակ մազերով կանանց, փոքր երեխաներին գրկած տղամարդկանց։ Եգիպտոսի օրինակն իհարկե հույս է ներշնչում, որ հնարավոր է մարդկանց ինքնակազմակերպում, հնարավոր է սոցիալական նոր գիտակցության արմատավորում։ Հնարավոր է տարբեր կրոնների, տարբեր եկեղեցիներին դավանող մարդկանց, տարբեր կուսակցությունների ներկայացուցիչների, տարբեր էթնիկ պատկանելության մարդկանց միասնական վերազգային, վերկրոնական, շատ արդարացի ու մարդկային պայքարը հանուն իրավունքի, իրավահավասարության։

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ