ԽՈՐԸ ՃԱՀՃԻ ՄԵՋ ԵՆՔ

Հրանուշ Խառատյան. ազգագրագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու, Վ. Բրյուսովի անվան լեզվաբանական համալսարանի մշակութային մարդաբանության ամբիոնի վարիչ -Տիկին Խառատյան, այսօրվա Հայաստանի իրավիճակին ամենատարբեր գնահատականներն են տրվում: Ձեր դիտարակումներն այդ կապակցությամբ: -Չնայած բուռն զարգացող կյանքին, աշխարհում ֆինանսատնտեսական ճգնաժամին, որն առաջացրել է բուռն զարգացումներ, տարբեր տեսակ մտքերի, նոր նախաձեռնությունների, առաջարկների և կամ նոր ակտիվ արտաքին քաղաքական անցքերի ձևավորում, ինձ մոտ այնպիսի տպավորություն է, որ Հայաստանը խորը ճահճի մեջ է: Երկու տարի չի անցել վերջին բուռն զարգացումներից հետո, զարմանալի է, սակայն, որ այս աստիճան (գոնե իմ գնահատմամբ) ճահճային մթնոլորտ ստեղծվեց: Ընդ որում, մի ճահճային մթնոլորտ է, որտեղ կարծես բոլորը ինչ-որ չափով խաղաղված են, հանգստացած: Նույնիսկ մեր այսօրվա իշխանության ռեժիմը, որը ես անվանում եմ կոմսոմոլային, շատերին ինչ-որ չափով դուր է գալիս: Ճիշտն ասած, ես երբեմն մտածում եմ, որ այդ ճահիճը որոշ իրավիճակում և որոշ խմբերի համար շատ հարմար մի տեղ է: Եվ սա մի ճահիճ չէ, որտեղ խրվել են, սա մի ճահիճ է, որտեղ ամեն մեկը հաշտվում է իր ստեղծագորական ունակությունների չդրսևորումների, կյանքի միապաղաղության, գորշության, բռնության, աղքատիկ նյութական և հոգևոր կյանքի, անորոշ քաոսի հետ: Հիմա մեր բնակչության զգալի մասի համար, այս տևական երկար ընդվզումներից հետո, հոգնած և անտարբեր դառնալուց հետո, մենք ապրում ենք վերջին ճահիճի շրջանը: Ընդ որում, ճիշտ է, տագնապահարույց է, բայց մի քիչ էլ հասկանալի: Տագնապահարույց այն իմաստով, որ հենց մեր շրջապատում բուռն երևույթներ են տեղի ունենում հենց մեզ հետ, և ես վստահ եմ, որ առաջիկա տարիներին անհամեմատ ավելի բուռն են լինելու, բայց մենք հիմա չենք հասկանում` թուրքերի հետ բանավիճո՞ւմ ենք, թե չենք բանավիճում, Ադրբեջանի սպառնալիքները գնալով ավելի բարձրաձայն են դառնում, բայց մենք մի տեսակ խաղաղ անտարբերությամբ այդ բոլորի կողքով անցնում ենք: Մինչդեռ դա մեր այսօրվա կյանքն էլ չի, դա մեր վաղվա կյանքն է, և այս հարցում մենք շատ ավելի պատասխանատու ենք, բայց համապատասխան արձագանք չկա: Եվ եթե ուրիշ ոչ մի բան չլինի, այս հայ-թուրքական արձանագրությունները մնան այդպես էլ չվավերացված, ապա երկու կարևոր բան թուրքերը նվաճել են. այն, որ Հայաստանի պաշտոնական ստորագրությունը կա մի փաստաթղթի տակ, որով մենք ճանաչել ենք միջազգայնորեն ընդունված սահմանները. ուրեմն այդ խնդիրն արդեն օրակարգից դուրս է: Եվ երկրորդ` Թուրքիան հայ-թուրքական հարաբերությունների ոլորտում քաղաքական օբյեկտից դարձավ քաղաքական սուբյեկտ: Սրանք ձեռքբերումներ են Թուրքիայի համար, և կարծում եմ`կորուստներ մեզ համար: Ընդհանուր մեր կյանքի որակն է ճահճային: Եվ դատելով այն ալարկոտ հայտարարություններից և բառամթերքից, որ հնչում է այսպես կոչված պաշտոնական հաղորդագրություններում, այո, ես տեսնում եմ, որ այստեղ որևէ իրավիճակային փնտրտուք չկա: -Այսօր ստեղծվում են նախաձեռնություններ, բուռն քննարկումներ են կազմակերպվում, ճահճից դուրս գալու ելքեր են փնտրվում: Չե՞ք նկատում դրանք: -Առայժմ ես նախաձեռնություններ չեմ տեսնում, ես չեմ տեսնում նախաձեռնություն, որի շուրջը նոր մտքի պտույտ կատարվի: -Հրանտ Տեր-Աբրահամյանն ասում է` եկեք քաղաքականը դնենք մի կողմ, հիմա մտքերի ժամանակն է: -Հրանտը, որն իմ շատ սիրելի երիտասարդներից է, չգիտեմ ինչպես է հասկանում, ինչը դնենք մի կողմ, որովհետև այս կյանքում ինչ կատարվում է, քաղաքական է, և այդ քաղաքականը մի կողմ դնել կարծում եմ կամ վախենամ չհաջողվի: Բայց դա էլ մի կողմ դնենք: Լավ, հրապարակի վրա մտքեր դնենք, մտքեր դեպի լուծումնե՞ր, թե մտքեր այս մեր ընթացիկ կյանքին համընթաց մտքի վարժանքներ անենք լուծումների համար: Ճահճից դուրս գալու համար արդյոք պետք չեն նոր գաղափարներ, կառավարման նոր մոդելներ: Դրա անհրաժեշտությունը չկա՞: Ստեղծված իրավիճակում, անկեղծ ասած, թե ինչ պետք է լինի կամ ինչ կարող է լինել, չեմ կարող ասել: Երևի թե դա կասեն մարդիկ, ովքեր այս պահին քաղաքական զարգացումներին մաս են կազմում: Ես ինձ այդ զարգացումների մաս կազմող չեմ համարում, բայց կարծում եմ, որ մեր տարածաշրջանում մինչև մի ցնցող երևույթ չլինի, Հայաստանի ներսի համակարգում փոփոխություն չի լինելու: Ընդ որում, ես երկուսից էլ հավասարապես վախենում եմ: Այսինքն` ես էլ չեմ ասում, որ մեր շրջապատում կկատարվի մի բան, որ սկզբունքորեն անկանխատեսելի էլ չի. ես տագնապ ունեմ, որ մեր տարածաշրջանում, հենց Հարավային Կովկասում Ղարաբաղի խնդրի շուրջ ռազմական զարգացումները կարող է նախաձեռնվել Ռուսաստանի կողմից և շատ վտանգավոր հետևանքներով: Կարծում եմ` այս կարգի իրավիճակները կարող են ինչ-որ չափով տեղից շարժել մեր ներքին պրոբլեմները: Այնուամենայնիվ, առաջիկայում ես չեմ կանխատեսնում որևէ ցնցումային փոփոխոթյուն: Ձեզ այդ տարբեր քննարկումները որևէ հույս չե՞ն ներշնչում ներսից իրավիճակի փոփոխության առումով: Հետևել եմ քննարկումներին այնքանով, որքանով, և կարծում եմ, այն, ինչ քիչ թե շատ ուշագրավ է թվում քննարկումային դաշտում (իմ ծանոթներից տեղեկանում եմ), ինձ մոտ ճիշտ հակառակ տպավորությունն է. իրենք կամ շարունակում են մնալ նույն խնդիրների, նույն լուծումների կամ նույն փակուղիների շրջանակներում, կամ կարծես թե մի տեսակ հաշտվողական են դառնում իրավիճակի հետ: Գուցե ես շատ մռայլ եմ նայում, բայց, անկեղծ ասած, ես օպտիմիստ եմ, և եթե գոնե իմ ընկալման մակարդակում տեսանելի բան լիներ, ես կտեսնեի: -Ի՞նչ եք կարծում, Կոնգրեսը նոր թափ կարո՞ղ է հավաքել մարտի մեկից հետո, երբ Տեր-Պետրոսյանը ծրագրային ելույթով հանդես գա: -Ոչ, չեմ պատկերացնում և ոչ միայն չեմ պատկերացնում, այլ նաև չեմ պատկերացնում կառուցողական ելույթի հնարավորությունը: Սա կապված էլ չի Լևոն Տեր-Պետրոսյան անձի հետ: Լևոն Տեր-Պետրոսյանն, անկախ ամեն ինչից, ստեղծագործական մտքի և ծավալային աշխարհայացքի տեր մարդ է: Ես տեսնում եմ, որ միտքը սնուցող աղբյուրների գործունեության կամ ծրագրային գործողությունների պակաս կա: Այս իրավիճակում ընդհանրապես չի կարող լինել որևէ ցնցող երևույթ: Ցանկացած ծավալային երևույթ որոշ իներցիականություն է պահանջում, այն ռումբի նման չի պայթում: Եթե վերադառնանք 88 թվականի իրադարձություններին, ապա կտեսնեք, որ նրանք էլ ունեին որոշ իներցիականություն: Այսինքն` որոշ ժամանակ կուտակվել, հավաքվել էին: Եվ պետք է ասել, որ այդ ամբողջ “Պերեստրոյկա” կոչված շրջանը որոշ չափով խմորումների և մտքերի և սպասելիքների մեծ կուտակում էր: Կարծում եմ` այսօր չկա այդպիսի իրավիճակ: -Թերահավա՞տ եք մեր մտավոր ուժի նկատմամբ: -Ոչ: Մեր հասարակությունը, ինչպես բոլոր հասարակությունները, ունի այդ բոլոր շերտերը: Իմ տեսած պրոբլեմն այլ է, և ես 2003 թվականից շարունակ նույն բանն եմ պնդում. արտագաղթ կոչված երևույթը մեր միջից զտում է և տանում ունակությունների զգալի մասը: Մինչև դրա տեղը լցվի նոր այդպիսի շերտով, ինքը ժամանակ է պահանջում, և իմ նկատառումներով, մեր այդ ակտիվության պիկերը զուգադիպում են հենց այդ կուտակումների շրջաններին: Այսինքն` մի 6-7 տարի, մինիմումը հինգ տարի ժամանակ է պահանջվում, որ հասարակության մեջ լիցքերի, էներգիայի կրողը, փոփոխությունների կամ համարձակ գործողությունների պատրաստ կրողների խումբը կուտակվի և հրապարակ գա: Եվ կարծում եմ` մեր վերջին պիկային լիցքից հետո դեռ մի հինգ տարի պետք է անցնի: Այսինքն` ոչ այս տարի, ոչ մյուս տարի չեմ տեսնում այդպիսի հուժկու նույնիսկ սոցիալական շաժում, ուր մնաց քաղաքական: Նախ հասարակությունը մարդկանց խումբ է, և այդ մարդկանց խումբը չի կարող անընդհատ լարված և առաձգական վիճակում լինել, լիցքաթափվելու խնդիր կա, և նաև հասարակական խմբի և հասարակական գիտակցության նոր լիցքերը կուտակելու խնդիր կա: Մյուս կողմից էլ, նույնիսկ մեր այս կուտակման, պարպման և պիկային ընդվզման փուլերը կառուցողական չեն գրեթե տասը տարի: Դա կուտակված, բայց ուղղություն չընդունած մոլեկուլների համախումբ է, և իդեաների հենց այդ դիֆուզ վիճակը հնարավորություն չի տալիս ուղղորդված տանել դրանք: Այսինքն` ես նույնիսկ չեմ կարող ասել, որ պիկ լինի` մենք դրանից կշահենք, որովհետև վերջին հինգ տարիների թե քաղաքական, թե սոցիալական լարվածության ակտիվ դրսևորումներից մենք չենք շահել: Դրանից հետո պարտվողական տրամադրությունը կամ հիասթափության փուլերն այնքա~ն մեծ են լինում: Դա մեկ, և երկրորդ` իրենք իրենց պիկերում դեպքերի զարգացումների վրա չեն ազդում: Կարծեք թե Սերժ Սարգսյանի իշխանության գալուց հետո (հիմա արդար-անարդար խնդիրը մի կողմ թողնենք) վեց ամիս շարունակ խոսվեց անվստահության խնդրի մասին, և խոսողը իշխանությունն էր իր ամենաբարձր ներկայացուցիչների բերանով, այդ թվում նախագահի բերանով: Իշխանությունը հավաստիացրեց, որ խնդիր է դրել այդ անվստահության մթնոլորտը փոխել: Մթնոլորտը չփոխվեց, խոսակցությունը սպառվեց, և այսօր նույնիսկ անվստահության խնդիրը ակտուալ խնդիրներից մեկը չէ: -Ձեր կարծիքով, մեր ամենաակտուալ խնդիները ներքի՞ն խնդիներ են, թե արտաքին: -Ես հիմա դժվարանում եմ ասել` իսկապես ամենաակտուալ խնդիրները որոնք ենք, քանի որ այսօր մեր ժողովրդագրական ընթացքն այնքան տխուր ու տագնապահարույց է, որ կասեի` սա է ամենաակտուալը: Բայց սա հիմա ներքի՞ն, թե արտաքին խնդիր է. երկու սպառանալիքն էլ այս երևույթի վրա ազդում են: Կամ հենց հիմա բնակչության աղքատացման մի նոր գործընթաց է սկսվել, ընդ որում, վաղուց կանխատեսված, ահազանգված, ասված, քննարկված, ոչ մի անակնկալ չկա: Սրան գումարվում են առաջիկայում նոր թանկացումները: Ես գործնականում վստահ եմ, որ սոցիալական ընդվզում չի լինելու, գուցե մի քանի թերթեր էլի իրենց վերջին էներգիան հավաքելով կարձագանքեն խնդրին, բայց մենք էլի կուլ կտանք այդ բոլորը: Եթե մենք նույնիսկ ի վիճակի չենք որևէ բողոքի ձայն բարձրացնել, լուծումների մասին ի՞նչ կարելի է խոսել: -Տիկին Խառատյան, Ձեր պատկերացրած պետության մոդելը: Ի՞նչ մոդել կառաջարկեիք: Մեր հարցազրույցների շարքում բոլորը հանդես են գալիս առաջարկներով: -Իմ հայացքն ավելի սոցիալիստական է: Ես շարունակում եմ գտնել, որ սոցիալիզմի ժամանակ մարդն ավելի հոգևոր արարած էր, պակաս նյութական արարած էր: Այդ խնդիրն ամբողջ աշխարհում է ակտուալ, ոչ միայն Հայաստանում: Ներողություն, սխալ ձևակեպեցի. այդ խնդիրն ամբողջ աշխարհում ակտուալ է, Հայաստանում ամենևին էլ ակտուալ չէ և քննարկման խնդիր չէ: Չասեմ, թե գործող քաղաքական մոդելներն իրենց սպառել են, կարծում եմ, որ դրանք դեռ երկար իրենց չեն սպառի այն մակարդակով, որ մակարդակով նրանք կարող են իշխանությունը որպես բռնության միջոց գործածել, և բավական հաջողությամբ գործածվում է շատ տեղերում: Իշխանությունը ոչ թե որպես բռնության միջոց գործածելու ձևն է, այլ փիլիսոփայական փնտրտուք է` մարդու ապագան այս երկիր մոլորակի վրա ի՞նչ վտանգերից է առհասարակ կախված: Վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ աշխարհի զարգացման ներկայիս ընթացքը շատ տագնապահարույց է: Եվ սա էլ նոր բան չի: Գոնե վերջին 50 տարիները շատ լուրջ հետազոտություններ կան. ռեսուրսների օգտագործման քանակի և դրանց բաշխման խնդիրների շուրջ չեն կարող մտածող մադկանց համար խնդիրներ չծառանան: Որոշ չափով, կարծում եմ, պատասխաններ կան: Հիմա երբեմն ձևի համար, երբեմն իրական, մեծ համաժողովներ են կազմակերպվում, հասարակության ձայն է հնչեցվում կամ դրա իմիտացիան է արվում, բայց դրանք բոլորը իդեաներ, մտքեր են, որոնք կուտակվում են, և վստահ եմ, որ դա մի տեղից պետք է ճեղք տա, չգիտեմ որտեղ, չգիտեմ երբ, բայց այդ երբն էլ չի շատ ուշ չէ: Բայց մենք այս պրոցեսներին մասնակից չենք: Հասարակության համար բոլորովին քնննարկման խնդիր չեն մեր կողքի երկրների և համաշխարհային և տարածաշրջանային զարգացումների խնդիրները: -Քննարկումներ կան, որտեղ այդպիսի խնդիրներ, հարցեր են բարձրացվում: -Մեր երկրում չկա մի երևույթ, որը կոչվում է հասարակական կարծիք, որի կրողը բնակչության քանակական մեծամասնությունն է գոնե իր գիտակցությամբ, եթե ոչ վարքով: Այսինքն` ասածս այն է, որ մեր բնակչության գոնե քանակական մեծամասնությունը տեղյակ էլ չի այդ քննարկումներին: Այո, կան մարդիկ, կան խմբեր, կան դրանց վերաբերյալ հրապարակումներ, բայց որ դա հասնի մինչև ուսուցչի մակարդակով, ուսուցիչը աշակերտի հետ զրուցելիս քննարկի, բուհերում դասախոս-ուսանող հարաբերություններում քննարկման թեմա դառնա, մեզ մոտ նման գիտացություն չկա: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 20-2-2010