ՀԱՅԻ ԱՍՏՎԱԾԸ

«Լրագիր» 9-4-2010- “Հայի աստվածը” թեման թվում է վրիպած. հասարակության երեք քառորդն իրեն համարում է աթեիստ, իսկ վերնախավի մեջ նրանց բաժինը ավելի մեծ է: Մեր առաջին երկու նախագահները աթեիստ են, երրորդը ժամանակ առ ժամանակ մասնակցում է որոշ արարողությունների և մոմ վառում: Կարծում եմ, որ նրան ավելի շուտ հրապուրում է կրոնը որպես իր անօրեն իշխանությունն օրինականացնող միջոց, այսինքն` որպես իշխանական լրացուցիչ ռեսուրս: Մյուս կողմից, արժե հիշել Նիլս Բորի մասին հայտնի անեկդոտը: Ընկերները, տեսնելով Բորի տան մուտքի դարպասի վրա պայտ, զարմանում են. Մի՞թե նա հավատում է այդ սնահավատությանը: Հայտնի ֆիզիկոսը պատասխանում է. ասում են, որ չհավատացողներին էլ է օգնում: Սա նշանակում է, որ մարդը հակված է որոշ պատկերացումներ ընդունել անքննադատաբար, հավատալով դրանց, մյուսներին վերաբերվելով կասկածանքով: Եթե կարդում եք եկեղեցու պաշտպանների գրվածքները, ապա առաջինը, որ աչքի է զարնում, որ նրանք միօրինակ, նույն սխեմայով են գրված: Հեղինակը հայտարարում է, որ Հայ առաքելական եկեղեցին մեր ազգային ինքնության հիմքն է և սկսում է դատողություններ անել “ազգային ինքնության” մասին: Փաստորեն նրանց հետաքրքրում է ոչ թե հավատը, այլ` “ազգայինը”: Կրոնը և եկեղեցին միասին ռացիոնալ մտածող գիտնականների համար համարյա միշտ եղել է սնահավատություն աղբյուր, միջնադարի ժառանգություն, առաջադիմությունը արգելափակող հաստատություն: Հեղափոխական մարքսիստների համար կղերը շահագործումն արդարացնող խավ է, իշխող դասակարգի գաղափարախոսական ապարատի մի մասը: Այս մոտեցումները, գոնե Հայաստանում, թվում են ճշմարտացի. կղերը պաշտպանում է բռնապետությանը, դեմ է արտահայտվում դրական փոփոխություններին: Բայց հաշվի առնելով, որ այդ ամենը կատարվում է ազգայնական դրոշի տակ, ապա մեղադրանքները պետք է ուղղվեն հիմնականում ազգայնականությանը: Ազգայնականության գաղափարների ազդեցության անկմանը զուգահեռ, անշուշտ, Հայ եկեղեցին կդառնա պակաս ազգային, բայց ավելի “առաքելական և ուղղափառ”, ավելի քրիստոնեական: Մյուս կողմից, հայերի մի զգալի մասն ընտրում է նոր քրիստոնեական դավանությունները, հատկապես նրանք, որոնք առավել խստակյաց են: Հավանաբար նրանք փնտրում են հենց այդ “ուղղափառը և առաքելականը”, ինչը դժվար է գտնել Հայ առաքելական եկեղեցում: Հայաստանցի հասարակ քաղաքացիներն ավելի են պատրաստ գնալ զոհողությունների հանուն “հավերժական կյանքի և հոգու փրկության”, քան մամոնային պաշտող քրեական և կիսաքրեական վերնախավը: Եվ դա չեն անում հանուն Արևմուտքի նյութական օգնության, ինչպես փորձում են զրպարտել իշխանամետ հրապարակախոսները: Սա անընդունելի է. հասարակ մարդիկ ձգտում են Քրիստոսին, իսկ վերնախավը, ձևականորեն պաշտպանելով Հայ առաքելական եկեղեցուն, իրականում այլ աստված և այլ պաշտանմունք ունի` փողը: Մի շամշադինցի բժիշկ, որի պատմածին, կարծում եմ, կարելի է վստահել, պնդում էր, որ իրենց միլպետի մեքենայի համարանիշը 666 է: Ըստ նրա հավաստիացումների, Բերդի կղերը “ըմբռնումով” են վերաբերվել պաշտոնյայի այս “քմահաճույքին” և թույլատրել են նրան մասնակցել արարողություններին և սուրբ խորհուրդներին: Ըստ իմ սեփական գնհատականների, Հայ առաքելական եկեղեցին ունի մոտ 100 000 ակտիվ հետևորդ, մյուսները միասին` 200 000-ից 400 000: Մեր հավատն արդեն բողոքական է, և դրա պատճառը “հոգեորսների” ճարպկությունը չէ: Արևմուտքում և Երրորդ աշխարհում աշխատավորների և հասարակ մարդկանց բողոքի շարժումը մինչև 80-ականները ղեկավարում էին տարատեսակ մարքսիզմները և սոցիալիզմները: Այս գաղափարախոսության հեղինակության անկման հետ աճեց հոգեգալստական և խարիզմատիկ եկեղեցիների ազդեցությունը: Աշխարհում, հիմնականում երրորդ աշխարհում, նրանց թիվը մոտ 600 միլիոն է, որը համաձայնվեք, տպավորիչ թիվ է: Այդ դավանությունները դարձել են քաղաքային չքավորության ապավենը ողջ աշխարհում: Այդ նոր քրիստոնեական դավանությունները նրան օգնում են դիմագրավելու գլոբալացված աշխարհի և նեոլիբերալ գիշատիչ կապիտալիզմի մարտահրավերներն: Եվ ընդհակառակը. առևտրականացված աշխարհում “ազգային ինքնատիպությունը” փաթեթավորվում է և վաճառվում որպես գլոբալ շուկայի ապրանք: “Առաջին քրիստոնեական երկիր”, “Նոյը իջավ Արարատին”, “դուդուկ” և այլ թեմաներն արժեք ունեն այնքանով, որ կարող են դառնալ համաշխարհային բրենդ: Կրոնը բանալի է սոցիալական համերաշխության համար, և կրոնը կարևոր է ոչ թե իր բովանդակության համար, որի մասին հետևորդները հաճախ աղոտ պատկերացում ունեն, այլ որպես սոցիալական խմբերի խորհրդանիշ: Կրոնը ապրում է մեր երևակայության մեջ. նրա խնդիրը աշխարհը տեսիլքներով լցնելն է: Այդպիսի երևակայական իր է նաև համայնքը կամ հասարակությունը: Աստված հասարակությանը հարաբերվում է ինչպես նշանակիչը նշանակումին: Հասարակության անդամներին իրար կապում են բարքերի ընդհանուր կանոնները. հասարակության անդամն իրեն համարում է բարոյապես արդար, անարդարը` մեղավորը վռնդվում է հասարակությունից: Նա, ով տվել է արդարի և մեղավորի զգացումը, խումբը վերագրում է իր Աստծուն. այս իմաստով իր հոգին պատկանում է նրան: Ով դեմ է գնացել բարքերի կանոններին` դեմ է գնացել և իր Աստծուն, և հասարակությանը: Եթե հասարակությունները տարբեր են, տարբեր է նաև նրանց ներկայացնող Աստվածը: Ավստրալական աբորիգենների կրոնը տոտեմական է, քրիստոնյաների Աստվածը` ունիվերսալիստական` ընդհանրական է: Որքան հասարակությունը դառնում է բարդ, այնքան Աստծո պատկերացումը դառնում է վերացական: Մաքս Վեբերը համարում էր, որ կապիտալիզմի ոգին ծագել է բողոքական էթիկայից: Էմիլ Դյուրկհեյմը համարում էր, որ ինդուստրիալ հասարակությունն այնքան բարդ է, որ նույնիսկ Աստծո ամենավերացական գաղափարը հալվում է օդի մեջ. նրան փոխարինում է հումանիզմը: Ընդհանրական կրոնները հակված են նույնանալու որոշակի պետական միավորի հետ և հալածել այլ կրոնական համայնքների ու պատերազմել այլ պետությունների հետ: Բայց ժամանակի ընթացքում ընդհանրական կրոնները աստիճանաբար վերածվում են քաղաքական իդեալների: Երեք մեծ քաղաքական շարժումները` լիբերալիզմը, սոցիալիզմը և պահպանողականությունը ծագում են կրոնի անկման պատճառով: Գաղափարախոսությունները շարունակում են կրոնի գործը այլ ձևերի մեջ: Եթե Աստվածը հասարակության խորհրդանիշն է, ապա հայկական վերնախավի հավատի մասին պատկերացումներն ուշադրության արժանի են: Հանրապետական կուսակցության անդամների մի մասը մասնակցում է Գառնիի հեթանոսական արարողությունների, ինչն ինքնին վրդովեցուցիչ է: Մյուս կողմից, կարելի է ենթադրել, որ այնտեղ նրանք ցանկանում են գտնել արտաշեսյան կամ և արշակունիների դինաստիայի ոգին: Գտնում են վաղ ֆեոդալիզմ, երկիրը վերաձևում ֆեոդալիզմի տարազով, որն իր ցանկացած ձևերի մեջ հանդիսանում է ավազակապետություն: Բայց ավելի հետաքրքիր է դիտարկել Տիգրան և Սերժ Սարգսյանների կրոնական ընկալումները: Դրանք բյուրեղացած են Ներսես Շնորհալուն վերագրվող “Ազատություն` երկրորդականում, միություն` կարևորում և սեր` ամենում” բանաձևի մեջ: Ավելի վաղ Տիգրան Սարգսյանն այս ասույթը վերագրում էր Օգոստինոս Երանելուն: Զանց առնենք, թե ինչպես են այս իդեալները իրագործում այս քաղաքական գործիչները: Ուշագրավը այլ է: 1990 թ., երբ մեր հասարակությունն ընտրել էր անկախ պետականության ուղին, իշխողն այլ իդեալներ էին` ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն` դեմոկրատական պետության իդեալները: Վազգեն Առաջին կաթողիկոսն, օրհնելով նորընտիր խորհրդարանը, մասնավորապես ասել է. “Այսօր իմ բոլոր մտածումները, մաղթանքները և սպասումները ուզում եմ արտահայտել մեկ ամփոփ բանաձևումով, որ ընդունված է մեր եկեղեցու կյանքում: Այդ է` ազատութիւն յերկբայականս, միութիւն ի կարևորս և սեր յընդհանուրիս”: Թվում է նույն բանաձևն է, բայց հայոց հայրապետը այն մեկնաբանում է այլ` հակասարգսյանական իմաստով: Շարունակության մեջ նա ասում է. “Այսինքն` ազատություն բոլոր այն հարցերում, որոնք դրվում են ձեր առաջ ի քննություն, ազատություն մտածում ի և և արտահայտություն բոլոր հարցերում, որոնք քննարկելի են, որոնք կարիք ունեն լուսաբանվելու, որոնք վիճելի են նույնիսկ”: Դա մեր եկեղեցու հին բանաձևումներից մեկն է, որ, ինչպես նկատեցիք, լիովին համապատասխանում է մեր օրերի ժողովրդավարական սկզբունքներին: Երկրորդ` միութիւն ի կարևորս: …Ուրեմն բախտորոշ հարցերում պետք է ստեղծվի այդ միությունը, բախտորոշ մեր ազգի գոյատևման, մեր հայրենիքի պաշտպանության և անվտանգության տեսակետից, որովհետև մեր օրերում և նաև գալիք օրերում կարող ենք կանգնել վտանգի առաջ: Եվ երրորդ` սեր: Սերը, որ մայրն է բոլոր բարիքների մարդկային կյանքում առհասարակ, նաև հասարակական կյանքում: Այս դեպքում սեր ասելով պետք է հասկանանք հատկապես եղբայրությունը: Սոցիալական անարդարության, բևեռացվածության և իրավազրկության պայմաններում եղբայրության մասին խոսելը ավելորդ է: Վազգեն Առաջինը ժողովրդավարական արժեքների կրողն էր, իսկ սարգսյանները` ավատատիրական, այստեղից նրանց այս բանաձևը աղավաղելու ձգտումը: Բայց ինչո՞ւ մեր հայրենակիցների մեծամասնությունը աթեիստ է: Ընկերներիցս մեկը այսպիսի դեպք է պատմել: Աշոցքի կաթոլիկ հիվանդանոցում հիվանդներից մեկին հաջորդ առավոտ սպասվում էր վիրահատություն: Աշխատակիցներից մեկը հարցնում է. կուզենա՞ր աղոթել հիվանդանոցին կից աղոթատանը, հավատո՞ւմ է Աստծուն: Հիվանդը պատասխանում է. հավատում եմ, ոնց չեմ հավատում, մեռնեմ Աստծո զորությանը, բայց որ աստված չկա՞: Իմաստը շատ պարզ է. Աստծո վրա հույս դնել չի կարելի, հույս չկա, վստահություն չկա: Եթե ճիշտ են սոցիոլոգները, որ հասարակությունն է ստեղծում Աստծուն, ապա մեր դեղատոմսը պարզ է. կլինի արդարություն, կլինի հասարակություն, կլինի նաև Աստված: ՎԱՐԴԱՆ ՋԱԼՈՅԱՆ