ՆԱԽ ՆԵՐՔԻՆ ՀԱՐՑԵՐԸ

Հարցազրույց հրապարակախոս Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի հետ -Ձեր կարծիքով, ի՞նչ է ընդդիմությունը, ի՞նչ գործառույթներ պետք է այն իրականացնի, ո՞րն է ընդդիմության դերը: -Ընդդիմությունը ցանկացած ժողովրդավարական հասարակարգի կարևոր բաղկացուցիչ մասն է: Առհասարակ ժողովրդավարական հասարակարգը չի կարող լինել առանց ընդդիմության: Ընդդիմության գործառույթներն էլ շատ պարզ են, հասկանալի, և հենց “ընդդիմադիր” բառի մեջ էլ ամփոփված են: Այսինքն` ընդդիմության գործառույթը հասարակության մեջ առկա բոլոր բացասական երևույթները, թերությունները բարձրաձայնելն է: Երբ մեզանում կառուցողական և արմատական ընդդիմության բաժանում են անում, ես չեմ հասկանում: Արմատական ընդդիմությունը բոլորին սևացնում է, ամեն ինչ սև գույներով է ներկայացնում… սա այն տիպիկ կլիշեներն են, որոնցից ենթադրում եմ, որ դրանք օգտագործող մարդիկ իրականում չեն հասկանում ժողովրդավարական հասարակարգի հիմունքները: Այո, ընդդիմությունը պետք է սևը ներկայացնի, դա է իր գործառույթը: Իսկ արմատական ընդդիմությունն այն ընդդիմությունն է, որն ընդհանրապես հասարակարգի դեմ է հանդես գալիս: Օրինակ` Սահմանադրությունը չեմ ընդունում, հանրապետությունը չեմ ընդունում, և այլն, դա կարող է լինել արմատական: Մեզ մոտ այդպիսի ընդդիմություն չկա: Եվ մեզ մոտ օգտագործվող այդ եզրերը փուչ են: Իսկ ինչ վերաբերում է ընդհանրապես լեգիտիմությանը, ցանկացած իշխանություն կարող է լեգիտիմ լինել այն դեպքում, երբ կա լուրջ ընդդիմություն: Այսինքն` իշխանությանը պետք է ձեռք տա, որ ինքն ունենա ուժեղ ընդդիմություն: Վերցնենք Անգլիայի օրինակը. այնտեղ պաշտոնապես ընդդիմության առաջնորդը, պետությունից աշխատավարձ է ստանում իշխանությանը քննադատելու, մերոնց լեզվով ասած սևացնելու գործով զբաղվելու համար: Այսինքն` այս պետության համար շատ կարևոր գործառույթ է` մարդուն փող է վճարում, որ իշխանությանը քննադատի: Եվ ես միշտ մտածում եմ, որ շատ ուրախ կլինեի, որ ասենք իշխանությունն ամեն ինչ աներ, որ իմ հացի փողը կտրեր, այսինքն` այն բոլոր խնդիրները, որ ես ցույց եմ տալիս, քննադատում եմ, խելոք իշխանությունը պետք է փորձի այդ թերությունները փակել, որ իմ բերանն էլ փակի դրանով, կրկնում եմ` եթե խելոք իշխանություն է: Բայց մեզ մոտ այնպիսի իշխանություն է, որ իմ հացի փողը հարյուր տոկոսով ապահովված է: Այսինքն` այնքան թեմա կա գրելու, որ ես կարող եմ երեք տեղ գրել, ու դա դեռ քիչ է: -Այսօր Հայաստանի Հանրապետությունում ո՞ր ուժերին եք համարում ընդդիմադիր, և ըստ Ձեզ, արդյոք դրանք կան: -Այո, կարծում եմ` կան: Ինչքան էլ Կոնգրեսը քննադատվի, հաճախ արդարացի կամ ոչ այնքան, ամեն դեպքում վերջին երկու տարում ընդդիմության գործառույթը լավ թե վատ նա է իրականացնում: Բայց այստեղ նաև օբյեկտիվ հանգամանք կա, որ ընդդիմությունը ժողովրդավարական հասարակարգի բաղկացուցիչ մասն է, բայց մերը ժողովրդավարական չէ: Այդ համակարգում ամեն դեպքում շատ դժվար է, որ դասական իմաստով ընդդիմություն ձևավորվի, որ գաղափարական պլատֆորմի շուրջ ընդդիմություն լինի, որովհետև իրականում քաղաքական հարցերը գաղափարական մրցակցության արդյունքում չեն լուծվում: Կարող ենք ասել, որ մինչև վերջերս կար նաև “Ժառանգությունը”: Դաշնակցությունն է փորձում ընդդիմադիր դաշտ մտնել, բայց իմ կարծիքով, դեռ չի ստացվում: -Ի՞նչն է խանգարում Դաշնակցությանը լիարժեք ընդդիմություն դառնալու: -Կարծում եմ` Դաշնակցության վերնախավը այս վերջին տասը տարիների ընթացքում չափազանց շատ է կապվել իշխանական համակարգի հետ բիզնեսի և այլնի առումով, և շատ դժվար է միանգամից հրաժարվել այդ ամենից: Իհարկե դա նրանց ներքին խնդիրն է, և ես չեմ ուզում դրա մեջ խորանալ, բայց որպեսզի հասարակությունը լուրջ ընդունի Դաշնակցության ընդդիմադիր կեցվածքը, լուրջ ընդունի մարդկանց, ովքեր հացադուլ են անում, պետք է իր քայլերով Դաշնակցությունն ապացուցի, բայց ոչ թե արտաքին գործերի նախարարի հրաժարականը պահանջի, երբ ըստ մեր Սահմանադրության, նախագահն է արտաքին քաղաքականության որոշողը, և մենք դե ֆակտո էլ գիտենք` ինչ է իրենից ներկայացնում Էդիկ Նալբանդյանը, և պահանջել նրա հրաժարականը, ուղղակի ծիծաղելի է, և հասարակությունը դա լուրջ չի ընդունում: Արդյունքում թեև Դաշնակցությունը լավ գործ է անում, հացադուլ են անում, բայց իր շուրջ չի հավաքվում այն զանգվածը, որը կարող էր այս հարցի շուրջ համախմբվել, որովհետև իսկապես շատ մեծ մտահոգություն կա հասարակության մեջ հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացումների առումով, և ով, եթե ոչ Դաշնակցությունը պետք այն ամենաարմատական ձևերով գնա, այլ ոչ թե ասի` կպահանջենք Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը, երբ ստորագրի, բայց ստորագրելուց հետո նրա հրաժարականը ոչ մեկին այլևս պետք չէ: Դաշնակցությունը շատ է ուշացել, քանի որ այս գործընթացը դեռ անցյալ տարվանից է գնում. Դաշնակցությունը կոալիցիայի մեջ էր մինչև ապրիլի 23-ը, Դաշնակցությունը դուրս եկավ կոալիցիայից, բայց մեծ հաշվով մինչև աշուն ոչինչ չարվեց. երկու ամիս է մնացել և նոր դեռ պահանջում է արտգործնախարարի հրաժարականը: -Եվ սա արդյոք այն կարևոր խնդիրը չէ, որի շուրջ թեկուզ գաղափարապես տարբեր, բայց բոլոր ընդդիմադիր ուժերը պետք է համախմբվեին: -Տեսականորեն այո, բայց այստեղ դժվարություններ կան: Մարտի մեկի դեպքերը շատ մեծ ազդեցություն ունեցան մեր հասարակության վրա, տեղի ունեցավ պառակտում, ինչ-որ տեղ դրական հետևանքներ ունեցող պառակտում: Տեսեք, հիմա շատերը, այդ թվում նաև շատ բլոգերներ կան, ովքեր հայ-թուրքական հարցում Դաշնակցության գիծ են առաջ տանում և դեմ են այս ստորագրմանը, բայց այստեղ պատասխանատվության հարց կա: Սրա մասին բարձրաձայնվել է ընդդիմադիր մամուլում դեռևս 2008 թվականի մարտից: Անձամբ ես, դեռ արտակարգ դրությունը չավարտված, գրեցի մի նյութ, որտեղ գրված են այս զարգացումները` ընդհուպ մինչև Ղարաբաղի հարց և այլն, և այլն, որոնք հետևանք են մարտի մեկին: Ախր չէ° որ սատարելով Սերժ Սարգսյանին դուք նաև պատասխանատու եք նրա քայլերի համար, այսինքն` այն ժամանակ օբյեկտիվորեն կողմնակից էիք ազատությունների, ժողովրդավարական արժեքների ճնշմանը և դրան կարևորություն չէիք տալիս… տեսեք հիմա ինչ վիճակի մեջ եք հայտնվել: Օրինակ` Արմեն Այվազյանն այսօր ասում է` ինձ հեռուստատեսությամբ եթեր չեն տալիս, որ հայ-թուրքական հարցը քննարկեմ, բայց մարտի մեկից հետո քեզ լավ էլ եթեր էին տալիս, լավ էլ դուրս էիր գալիս: Հիմա գոնե կարելի՞ է հասկանալ ազատ խոսքի, ժողովրդավարության արժեքը, դրանք ինքնանպատակ չեն, դրանք բոլորին ինչ-որ պահերի պետք են գալիս. բոլորը պետք է պայքարեն ժողովրդավարության համար: Հիմա արդյո°ք Արմեն Այվազյանն ասելու է ժողովրդավարությունը երկրորդական է, կարևորը “ազգային” հարցերն են: Այսպիսի տարանջատում` ազգային և ժողովրդավարական, իրականում չկա: Ցանկացած հարց, որը վերաբերում է Հայաստանին, ազգային է, և ամենաազգային հարցը ընտրությունների կեղծման հարցն է: Ընտրությունների կեղծելը հիմա գալիս է արձագանքում այս հայ-թուրքական հարաբերություններին: Կա այն կետը, որ պետք է վարվերացվի խորհրդարանների կողմից: Թուրքիան թեև ժողովրդավարության հայրենիքը չէ, բայց ամեն դեպքում ընտրությունների մեխանիզմը պահպանում է: Ամեն դեպքում ընտրությունները չեն կեղծվում, և կա պառլամենտ, որի միջոցով կարող է հետաձգել գործընթացը, որպեսզի իր ուզած նախապայմաններին էլ ավելի հասնի և Հայաստանի վրա ավելի շատ ճնշում գործադրի: Այսինքն` սա դեմոկրատական պառլամենտ է և չի ենթարկվում կառավարությանը: Հայաստանում որևէ մեկը կհավատա° խորհրդարանը դեմ դուրս գա կառավարությանը, և եթե նույնիսկ դեմ էլ դուրս գա, Հայաստանում և արտասահմանում բոլորը գիտեն, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Հայաստանի պառլամենտը, որ ամեն ինչ անում է վերևից թելադրվածով: Եվ ռուսական պուտինիստական տուֆտա գաղափարներով զինված` հիմա եկել են հասել այս կետին: -Վերջերս ասուլիսներից մեկում ՀՀԿ պատգամավոր Լեռնիկ Ալեքսանյանը հայտարարեց, որ այսօր Սերժ Սարգսյանն անում է այն, ինչ տարիներ առաջ չկարողացավ անել Լևոն Տեր-Պետրոսյանը: -Այստեղ մի քիչ ֆանտասմագորիայի պահ կա: Ուրեմն, եթե Սերժ Սարգսյանը նպատակ ուներ լուծել հայ-թուրքական հարաբերությունները, նախ ես շատ կուզենայի իմանալ, թե արդյոք նախընտրական ծրագրում ինքն իր ընտրողներին տեղյակ է պահել, որ գալու է իշխանության և արմատական ձևով, արագ տեմպերով լուծելու է հայ-թուրքական հարաբերությունները, ստեղծելու է պատմաբանների ենթահանձնաժողով և այլն, և այլն: Այսինքն` անում է մի բան, որի մասին տեղյակ չի պահել: Ավելին, ինչ վերաբերում է Լևոն Տեր-Պետրոսյանին: Ամբողջ իշխանական քարոզչությունը եղել է այն, որ գիտեք ինչ, Լևոնը թուրքերի ագենտն է` Թուրքիայից եկած փողերով, 3 տարում Ղարաբաղը կծախի և այլն: Պարզվեց այդ մարդը ուղղակի նախանձում էր, նա ինքն էր ուզում երեք տարում ծախել: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը այս հարցում երբեք չի թաքցրել իր դիրքորոշումը, ինքն ավելի ազնիվ է խաղացել: Հիմա կարելի է բազմաթիվ ենթադրություններ անել, թե ինչ կաներ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 90-ական թվականներին, կամ գալով իշխանության: Փաստը մնում է փաստ, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի իշխանության օրոք այսպիսի գործընթաց չի եղել, կամ նույնիսկ եթե եղել է, դա ոչ մի արդյունքի չի բերել: Փաստը մնում է փաստ, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի օրոք ազատագրվել են այդ բոլոր շրջանները: Բացի այդ, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը դուրս է գալիս և ասում է, որ կողմնակից է հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավմանը` չհաշված մի քանի կետերի: Կարծում եմ այստեղ կա նաև քարոզչական հնարք` բնակչությանը ներշնչել, որ, տեսեք այս հարցում ընդդիմությունն էլ է մեզ հետ: Նկատե°լ եք` վերջերս Լևոնի մասին սկսել են լավ, պուպուշ բաներ ասել Գալուստ Սահակյանը և ուրիշները, և անընդատ փորձում են շեշտել, որ այս հարցում Կոնգրեսը մեզ հետ համաձայն է, քանի որ հասկանում են, որ այս հարցում է կարող է լուրջ դիմադրություն լինել, եթե կազմակերպող ուժ լինի: Առաջնայինը ներքին խնդիրներն են: Մենք ներքին խնդիրները չլուծած, արտաքին աշխարհի առաջ բացվելով, նմանվում ենք հիվանդ, կոմպլեքսավորված, բազմաթիվ ներքին խնդիրներով մարդուն, որն իր հոգին բացում է ուրիշների առաջ: Դե պարզ է` աշխարհն էլ բավականին կոշտ օրենքներով է կառուցված, և այդպիսի մարդու բացվելը ոչ մի օգուտ չի բերում, ընդհակառակը, բացվում ես, մի հատ էլ թքում են հոգուդ մեջ, ասում` դե դավայ ապեր: Իմ կարծիքով իշխանությունը հասկանում է, որ երկիրը հեղափոխականացնելու, արմատապես բարեփոխելու խնդիր կա, և հեղափոխականությունը տեղափոխել է արտաքին դաշտ ու սկսում են արտաքին դաշտը վերաձևել, մի հատ շոկային վիճակի մեջ դնել: Հայաստանը նախ պետք է ներքին հարցերը լուծի, հետո նոր մտածի հարևանների հետ հարաբերությունների մասին: -Լավ, այդ ներքին հարցերն ինչպե՞ս պետք է լուծվեն, և արդյոք այսօր նույն ընդդիմությունը կատարարում է ժողովրդի առջև ստանձնած պարտավորությունները: -Ժողովրդի անունից խոսել չեմ կարող, դժվար է ասել: Ակնհայտ է, որ կա հասարակության մեջ բազմաթիվ հարցեր ընդդիմությանը, որոնք որոշ առումով արդարացի են, որոշ առումով ոչ այնքան: Այստեղ կան օբյեկտիվ պատճառներ. մենք այսօր ունենք այն ընդդիմությունը, որն ունենք, որովհետև այս հասարակարգում շատ դժվար է նոր մարդկանց առաջ գալը, որովհետև մրցակցություն չկա, բայց մյուս կողմից հասարակության գործն է. դժգո°հ է հասարակությունն ընդդիմությունից ինչ-որ հարցերում կամ բոլոր հարցերում, ուրեմն ինքն իր ներսից պետք է աշխատի ինչ-որ նոր կառույցներ ստեղծել: Ես հուսով եմ և կարծում եմ, որ մոտ օրերս կլսենք մի նոր, չասեմ շարժման, բայց երիտասարդական ձևաչափի ստեղծման մասին հայ-թուրքական հարաբերությունների խնդրի հետ կապված: Եթե ընդդիմությունը ինչ-որ բան չի անում, դա իհարկե վատ է, բայց պետք է փորձել ոչ թե տունը նստել և թեյ խմելով բողոքել ընդդիմությունից, այլ յուրաքանչյուրն ինչ-որ բան անել: Այս երկու տարվա ամբողջ շարժումն ամեն դեպքում մի օգուտ բերեց: Բազմաթիվ մարդիկ իրար ճանաչեցին, ինչ-որ փոքրիկ ինքնակազմակերպման ձևեր եղան, ինչ-որ խմբեր առաջացան: Եվ կարծում եմ, որ չպետք է ընկնենք իներտության, պասիվության գիրկը և սպասենք` ինչ կասի “հարթակը”: Մենք ազատ քաղաքացիներ ենք, մենք մասնակցում ենք այս ամբողջ պայքարին, գիտակցում ենք և չպետք է սպասենք ինչ-որ մեկի հրահանգներին: -Եվ այս դեպքում ժողովրդին էլ առաջնորդ պետք չէ՞: -Անպայման պետք է: Ես հույս ունեմ, որ այդ ինքնակազմակերպումից, տարբեր խմբերի առաջացումից ի վերջո նոր առաջնորդներ հանդես կգան: Դա հենց այնպես չի կարող լինել, ասենք` ինչ-որ մեկը տեղից վեր կենա դառնա առաջնորդ: -Շատերը, երբ խոսում են ՀԱԿ մասից, ասում են` թեև նա կարողացավ համախմբել հասարակությանը, բայց, ցավոք, չկարողացավ ասել, թե ինչ գաղափարների շուրջ պետք է համախմբվի հասարակությունը, բացի նրանից որ, այս իշխանությունը վատն է, եկեք ինձ ընտրեք, ես լավն եմ: -Այս հարցի շուրջ մի փոքր այլ դիրքորոշումներ եմ ունեցել 2008-ին, հիմա էլ մի ուրիշ դիրքորոշում է մոտս հասունացել: 2008-ին, երբ ասում էին համախմբումը գաղափարական չէ, ես ընդդիմանում էի այդ քննադատությանը, որովհետև այդ գաղափարական համախմբումը ժողովրդավարական համակարգի էլեմենտ է: Հիմա եթե մենք այդ էլեմենտը արհեստականորեն կտրում ենք այդ համակարգից, բերում դնում ենք լրիվ ուրիշ համակարգ, որտեղ գաղափարական մրցակցությունը չէ, որ որոշում է քո քաղաքական հաջողությունը, ճակատագիրը, դա անարդյունավետ է ստացվում…Ասենք ֆուտբոլի լիգա է, ֆուտբոլն ունի իր կանոնները` հիմա բոլոր թիմերը բոլորին մրցակից են, գումարած տարբեր խաղաոճերի կրող են, մեկը արագ ֆուտբոլի, մեկը պահպանողական ֆուտբոլի կողմնակից է և այլն: Եթե հայտվում է մի թիմ, որը բոլոր դատավորներին կաշառելով, Ֆուտբոլի ֆեդերացիային կաշառելով բոլորին կրում է, այդ թիմի դեմ խաղ չկա, ինքը խաղա-չխաղա առաջին տեղն է գրավում, դու դրա դեմ խաղ չունես: Հիմա այս մյուս թիմերն ի°նչ պետք է անեն, պետք է բոլորը նախ համախմբվեն, այս դաղալ թիմի հարցերը լուծեն, ասեն` ապե’ր, դու գնա, որովհետև դու ֆուտբոլ չես խաղում, դու բասկետբոլ ես խաղում, և հետո նոր սկսեն իրար հետ ֆուտբոլ խաղալ ֆուտբոլի կանոններով, ու էլի իրար հետ մրցակցեն` ասեն այ դու պահպանողական ես, լիբերալ ես, դու կոսմոպոլիտ ես, դու ազգայանական ես և այլն: Այն ժամանակ այդ համախմբումը ամենատարբեր գաղափարների շուրջ անհրաժեշտ էր, և դա այն ժամանակվա ձեռքբերումներից եմ համարում: Այն ժամանակ բերդն արագ գրավելու խնդիր կար, այն ժամանակ դու չէիր մտածում` ովքերով ես գրավում, բայց եթե սա վերածվում է երկարատև պաշարման, երբ արագ գրոհը չի ստացվում, իշխանափոխություն տեղի չի ունենում, այստեղ արդեն իսկականից գալիս է գաղափարական պլատֆորմի խնդիրը: Դա պարտադիր չէ, որ լինի շատ նեղ գաղափարական, ենթադրենք սոցիալիստական, բայց ավելի բարձր մակարդակի գաղափարական խնդրի շուրջ կարելի է, ամեն դեպքում այդ գաղափարական սովը զգացվում է, շատ ճիշտ կլիներ, որ որևէ գաղափար հստակ ձևակերպվեր: -Սինգապուրում մոտավորապես քսան տարի առաջ և ընդդիմությունը, և իշխանությունը որոշեցին գնալ արդար ընտրության և քսան տարվա ընթացքում հրաշք պետություն կառուցեցին: -Աստված տա, որ այդպես լինի, ուղղակի ես դրա նախադրյալներն այս պահին չեմ տեսնում: Ես չեմ նկատում, որ այդ հարցի կարևորությունը լուրջ գիտակցվի մարդկանց կողմից: Մեզ մոտ անընդհատ անձնական մակարդակով է ամեն ինչ դիտարկվում, և եթե նույնիսկ հիմա իմ ամենաժողովրդավարական տրամադրված ընկերներին հարցնես` եթե ժողովրդի մեծ մասն ընտրի Տիգրան Կարապետիչին, արդյոք պետք է այդ ժամանակ այնպես անել, որ Կարապետիչը նախագահ չդառանա, շատերը կասեն` այո, պետք է անել, որովհետև էլի անձի պահն են մտածում, բայց Կարապետիչն ուշ թե շուտ կգնա: Ես, օրինակ, մտածում եմ` 96-ին, 2003-ին, 2008-ին, այդ ընտրությունները կեղծողների կողմից: 96-ին ենթադրում եմ`մտածել են` այս ժողովուրդը հիմար է` Վազգեն Մանուկյան, Դաշնակցություն, Պարույր Հայրիկյան…ինչպես կարելի է թողնել սրանց բերել իշխանության: 2003-ին մտածել են` արա ախր ես ժողովուրդը հիմար է, չի հասկանում, ինչպես կարելի է Ստեփան Դեմիրճյանին նախագահ ընտրել, նույնիսկ եթե Քոչարյանը վատն է, ամեն դեպքում չի կարելի և այսպես միշտ մտածել են անձի շուրջ և ոչ թե ինստիտուտի: Եթե վերցնենք, ինչ-որ առումով ճիշտ էին մտածում: Մենք այդ բոլորին իշխանության մեջ տեսանք, և կարող էինք պատկերացնել` ինչ կոմպոտ կլիներ, եթե գային իշխանության: Նույն էլ 2003-ին. գալիս էր Ստեփան Դեմիրճյանը` խայտաբղետ թիմով: 98-ին էլ Կարեն Դեմիրճյանը, եթե գար իշխանության ինչ էր լինելու: Մենք տեսանք նրա թիմը մահից հետո ինչպես փախավ իշխանության գիրկը, այդ մարդն իր շուրջը մարդ չուներ: Այսինքն` մենք գալիս ենք այն համոզման, որ ճի՞շտ է, որ ընտրությունները կեղծվում էին: Չէ’, ճիշտ չէին անում, ինչքան էլ դա տրամաբանական չլինի, արդյունքում մենք էլ ավելի վատը ստացանք, որովհետև եթե Վազգեն Մանուկյանի կամ Ստեփան Դեմիրճյանի իշխանության գալը չարիք էր, և կամ Տիգրան Կարչապետիչի գալն ընդհանրապես չարիք էր, էլ ավելի վատ է ընտրությունները կեղծելը, որովհետև դու պետական ինստիտուտն ես փչացնում, որը հարյուրամյակներինը, սերունդներին է, այստեղ դու ընդամենը անձի խնդիր ես լուծում, որը 4-5 տարվա խնդիր է: Այդ գիտակցությունն է պետք վերջնական ձևավորվի, որ ոչ թե անձն, այլ ինստիտուտն է կարևոր: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 28-9-2009