ԶԻՄԲԱԲՎԵԻՑ “ԼԱՎՆ” ԵՆՔ

Վահրամ Մարտիրոսյան. գրող, սցենարիստ -Պարոն Մարտիրոսյան, այսօրվա մեր իրականությանն ամենատարբեր գնահատականներն են տալիս, ընդհուպ որ դադարել ենք դե ֆակտո պետություն ունենալ: Ինչպիսի՞ վիճակ է այսօր Հայաստանում: Ի՞նչ գնահատական Դուք կտաք: -Եթե համեմատենք Զիմբաբվեի հետ, որտեղ վերջերս որոշում կայացվեց, որ սպիտակամորթներն իրավունք չունեն զբաղվելու գյուղատնտեսությամբ, այսինքն` բիզնեսով, Հայաստանում կարելի է ասել վիճակը լավ է: Զիմբաբվեում սպիտակամորթ ֆերմերները հող էին գնում, մի քանի տարի անց հսկայական արդյունք էին ունենում, հարևան սևամորթները սնանկանում են, և էդ երկրի նախագահը որոշեց, որ գյուղատնտեսության ծաղկումը կարևոր չէ աշխարհի ամենամեծ ինֆլյացիան արձանագրած երկրի համար: Հայաստանում նման օրենք ընդունված չէ, բայց վիճակը նույնն է. իշխանությունը մրցակցությունից դուրս է պահում իր հետ սերտաճած մի քանի գործարարների, որոնք իրենց ձեռներեցությունը որևէ բանով չեն ապացուցել, բացի հարկերից խուսափելուց ու կաշառասուն համակարգը հմտորեն օգտագործելուց: Հիմա իշխանությունն ու իր օլիգարխները չեն թողնում, որ ուրիշները զբաղվեն գործարարությամբ: Հայաստանի տնտեսությունը փոքր է, և ծավալվելու, զարգանալու իրենց ձևը դառնում է այն, որ խեղդում են միջին ու փոքր գործարարներին: Քաղաքականության մեջ, հազվագյուտ բացառություններով, խելահաս գործիչները նույնպես դրսևորվելու հնարավորություններ չունեն: Նրանք այսօր կամ ընդդիմության շարքում են, կամ ապատիկ վիճակում, մի կողմ են քաշվել ամեն ինչից: Ընդդիմադիր թևում գտնվելը բնական է, և ինքնադրսևորման կերպ կլիներ, եթե ընդդիմությունը գործընթացների կամ, առնվազն, հանրային կարծիքի վրա ազդելու լծակներ ունենար: Որպեսզի իշխանափոխության իրական հեռանկար ծագեր, բայց լծակները խլված են: Զիմբաբվեի վիճակը չէ՞, որ իշխանության գլուխ են հավաքել կուսակցություններ, որոնք նույնիսկ մի քանի կարգին նախարարացու չունեն: Էս կուսակցություններն էնքան հապճեպ ստեղծվեցին, ուռճացվեցին, որ պորտֆելներ ունենալով, «հարյուր հազարավոր անդամներից» համապատասխան թեկնածու չունեն. նախարարներին նշանակում են, երկու երեք ամսից պարզվում է, որ նույնիսկ այս գորշ կառավարության ցածր պահանջներին չեն բավարարում: Ստիպված են լինում նրանց փոխել. մեկին հանում են, բայց տեղը չեն կարողանում մարդ դնել: Նույնը վերաբերում է լրատվության դաշտին /նկատի ունեմ ամենազանգվածային լրատավամիջոցը` հեռուստատեսությունը/, որտեղ թերուս, ոչ արհեստավարժ, անհատականությունից զուրկ, վախկոտ մարդիկ, պատկերացում չունենալով լրագրության սկզբունքներից, գրավել են ամբողջ դաշտը: Բավական է նշել, որ ամենաբարձր վարկանիշ ունեցող հեռուստատեսություններն իրենց լուրերը սկսում են ամենասովորական տեղական ավտովթարներից՝ կամավոր կերպով իրենց վերագրելով «02»-ի հավելվածի դեր: Նույնը վերաբերում է մշակույթին, որտեղ կան «յուրային» գործիչներ, որոնց հնարավորություն է տրվում արած ու չարված գործերը ներկայացնել ու փառաբանվել: Մյուսները մնում են դրամաշնորհների հույսին: Մինչդեռ մասնավորապես գրականության բնագավառում միջազգային անուն ունենալու համար պետք է հայերենից թարգմանող օտարերկրացի թարգմանիչների և հայ գրողների տպող հրատարակիչների աջակցության համակարգ ստեղծել, որի մասին երևի տեղյակ էլ չեն իրավասու անձինք: Փաստորեն, Զիմբաբվեի հրեշավոր օրենքները չկան, մեր օրենքները նմանեցվում են եվրոպական լավ օրենքներին, բայց հենց որ դրանք ունեն լավ դրույթներ, որ կարող են գործել, սկսում են օրենքն էլ փչացնել, ինչպես եղավ լրատվությանը վերաբերող օրենքների դեպքում: Արդյունքը՝ Զիմբաբվեին մոտ վիճակ է. քաղաքականությամբ զբաղվելու համար խելք պետք չէ, մշակույթով զբաղվելու համար տաղանդ, համարձակություն պետք չէ, լրագրությամբ զբաղվելու համար քաղաքացիական դիրքորոշում և արհեստավարժություն պետք չէ, իսկ բիզնեսով զբաղվելու համար էլ պետք է իմանալ՝ երբ, ում կաշառք տալ: -Ասացիք, որ քաղաքական ունակություններ ունեցողները հիմա ընդդիմության դաշտում են: Ընդդիմություն ասելով ո՞ւմ ի նկատի ունեք: -Ընդդիմություն ասելով՝ նկատի ունեմ այն ընդդիմությունը, որից ընդդիմության հոտ է գալիս, այսինքն` ՀԱԿ-ը: -Ի՞նչ գնահատական կտաք ընդդիմության վերջին մեկ տարվա գործունեությանը: -Ընդդիմության ներուժը այսքանին բավականացրեց: Հիմա “թայմ աուտի”, դադարի վիճակ է: Վերջին ամիսների մարտավարությունը ինձ դուր չի գալիս, բայց թե ինչ քայլեր ցանկալի կլինեին, հիմա պատրաստ չեմ ասելու: Այո, ես համակրում եմ ընդդիմությանը, բայց չեմ փորձում ազդեցություն ունենալ նրա վրա, ինչ-որ քայլեր մտածել և հուշել: Դրա համար գոնե քաղաքագիտական վերլուծություններ պետք է կատարել, դրանք դնել շրջանառության մեջ, որով ես չեմ զբաղվում: Իմ ազդեցությունը կարող է լինել միայն իմ հրապարակային ելույթների միջոցով, եթե այնտեղ կիրառության համար պիտանի առաջարկներ գտնվեն: Ընդդիմության քաղաքական կապիտալը հիմա նվազման միտում ունի, բայց արդեն զգալի գործ է արված հասարակությանն ակտիվացնելու, երիտասարդությանը ներգրավվելու առումով: Քաղաքական բանտարկյալների քաջ կեցվածքը, մի շարք պաշտոնյաների, մասնավորապես՝ «նախանձելի» պաշտոններ վարող դիվանագետների ընդվզումը՝ շնորհանկության գնով, ռեսուրսներ են, որոնք չեն կարող դրական նախանշաններ չհամարվել երկրի ապագայի համար: -Ձեր ասած իրավիճում, որտեղ ամեն ոլորտ և ամեն մեկն իր տեղում չէ, ելք կա՞, տեսնո՞ւմ եք ելքեր: -Ելքը ժամանակի ընթացքում կլինի: Ժամանակը առաջ է շարժվում, աշխարհը զարգանում է, և նույն մարդիկ, ովքեր մեր երկրի հետընթացի «պահապաններն» են, իրենք էլ գիտեն, որ եվրոպական երկրներն ավելի լավն են, քան Հայաստանը: Այս պահին ես տրամաբանական ելքեր չեմ տեսնում, որ ասեմ` ընդդիմությունն այս, այս, այս քայլերը պետք է անի, իռացիոնալ հույս է, որ քաղաքակրթությունը պետք է հաղթի: Իշխանության մասին ոչինչ չեմ ասում, որովհետև ակնհայտ անելիքներ կան, բայց եթե անելու լիներ, դե, կաներ, էլի: -Հիմա շատերն ասում են, որ մեր անելիքները ոչ թե քաղաքական դաշտում պետք է լինեն, այլ մտային, մեզ նոր մտքեր, նոր գաղափարներ են պետք, որ ելքը դա է: -Իմ մոտեցումը հետևյալն է` մեզ միշտ պետք են մտքեր, ոչ միայն՝ հիմա, մեզ միշտ պետք է ակտիվություն քաղաքական կյանքում, ավելի «ցածր», ասենք՝ մունիցիպալ ոլորտում: Այսինքն` ի տարբերություն ընդդիմության դիրքորոշմանը, որի համար համապետական միջոցառումների գերակայությունն ակնհայտ է, ինձ համար ակտիվությունը պետք է լինի բոլոր տեղերում և անընդհատ, և դա է հեռանկար ունեցող հասարակության էությունը, բնութագիրը: Հակառակ դեպքում, եթե մենք ապրում ենք ընտրությունից ընտրություն, մեր հասարակությունը չի կարող լավանալ: Մեր երկիրը լավագույն դեպքում մնում է տեղում, դա նշանակում է՝ հետ է գնում, որովհետև մնացած աշխարհը գնում է առաջ: Նայենք, թե միայն տեխնոլոգիաների առումով ամեն տարի ինչքան փոփոխություն է լինում աշխարհում: Ուզում եմ հավատացնել բոլորին, ով քիչ շփում ունի կամ քիչ է տեղյակ արևմտյան երկրների փորձին, նույնքան հեղափոխական է նրանց առաջընթացը, թռիչքաձև զարգացումը նաև փիլիսոփայության մեջ, մտքի ոլորտներում, մշակույթի մեջ և այլն: Եվ ինձ համար ցանկացած այդպիսի բնորոշում` “հիմա այսինչ բանի ժամանակն է”, ընդունելի չէ և սահմանափակող է: Ինչի՞ ժամանակը չէ՝ միտինգների՞: Ինչի՞՝ մտածելու փոխարեն ենք միտինգ անում, հնարավոր չէ՞ զուգահեռել: -Այնուամենայնիվ, ինչ-որ նոր ուժերի անհրաժեշտություն կա՞, հասարակությունը դրա կարիքն ունի՞: Մանավանդ որ նշում եք` ընդդիմությունն արեց այնքան, ինչքան կարող էր: Եվ արդյո՞ք այն պետք է լինի մտքի դաշտում: -Պետք է լինի մտքի դաշտում՝ սկզբում միտքն է: Չեմ բացառում, որ մասնակցեմ քննարկումներին, եթե հանդիպեմ ինձ համար ընդունելի դիսկուրսի, ընդհանրապես՝ դիսկուրսի, բայց այս պահին իմ ակտիվությունը ստեղծագործական է: Մասնակցում եմ նաև հարևան երեք երկրների հետ բնականոն հարաբերությունների հաստատմանն ուղղված նախաձեռնություններին: Եվ դա ինձ էլ է բավարարում, հասարակությանն էլ (բացի՝ նախկին գործընկեր լրագրողներից, որոնք կարծես ավելին են ակնկալում ինձանից, դատելով ինձ ուղղված հարցերի բնույթից և հարցազրույցների հաճախականությունից): -Հասարակությունն այսօր ի՞նչ տրամադրության մեջ է, և ի՞նչ հասարակություն է սա: -Ես կասեի, որ այս վատ պայմանների համեմատ բավականին լավ հասարակություն է, այսինքն` այսքան իշխանության կողմից բոլորին կախվածության մեջ պահելու, բոլոր պետական լծակները վախի մթնոլորտ ապահովելու համար գործադրելու պայմանների համեմատ բավական լավ հասարակություն է: -Այսօրվա Հայաստանի թիվ մեկ խնդիրը ո՞րն է, ըստ Ձեզ: -Անտեսված, բայց շատ կարևոր խնդիր է աշխատավորների շահերի պաշտպանությունը, որ դաշնակցության, կոմունիստական տիպի կուսակցությունները կարող էին հանձն առնել, բայց չարեցին: Ես ազատ շուկայական հարաբերությունների կողմնակից եմ, բայց հայացքներով դեպի «ձախ» եմ շարժվում, քանի որ օլիգարխիայի պայմաններում աշխատողները ճորտացման եզրին են: Նրանք սեփական իրավունքների համար պայքարի ավանդույթներ ու միջոցներ էլ չունեն, քանի որ Խորհրդային Միության ժամանակներից արհմիությունները ձևական են: Սոցիալական ավելի մեծ երաշխիքները, ապահովությունը մարդկանց նաև քաղաքականապես է ավելի անկախ դարձնում: Օլիգարխները հաճախ հանդես են գալիս բարեգործի անվան տակ, ինչն ինձ հիշեցնում է Իսահակյանի խոսքերը՝ «Պիտի կոտորել մինչեւ վերջին հարուստը-այդ սարդերը, այդ մակաբույծները... այդ քարե էգոիստները, որ կարծում են, թե ինդիվիդուալիստներ են... Ամենաբարեգործ հարուստին ամենից առաջ պիտի կոտորել. նրանք փոշի են ցանում ամբոխի ու վարդապետների աչքերին, որ ավելի լավ կողոպտեն աշխատավորներին¦ (Իսահակյան, Հիշատակարան, 310 էջ): -Նույնիսկ երբ գումա ՞ր են տրամադրում բուհերին: Գագիկ Ծառուկյանն ասում է, որ իրեն միայն պետք է դիմել, ինքը պատրաստ է օգնել բոլորին: -Եթե իսկապես տրամադրում են, թող չմտածեն, թե լավություն են անում, անում են, որ իրենց երեխաները վաղն ավելի լավ երկրում ապրեն: Լավ կլիներ, մի ձեռնարկ գրվեր, թե ինչ պետք է անի օրինակելի օլիգարխը: Բայց սա էլ իր հիմքում սխալ մտահղացում է՝ այդ ձեռնարկում մեկ խորհուրդ կլիներ. հրաժարվել օլիգարխ լինելուց, մի մարդ, որը ոչ արդար մրցակցության արդյունքում է հարուստ: -Հնարավո՞ր է մի քանի ամսից ինչ-որ մի մոդել ներկայացնեք: -Ես հիմա “Սարդարապատ” ֆիլմի սցենարն են գրում, այսինքն` իմ Սարդարարապատն են գրում այդ ֆիլմի մեջ: Ընդհանրապես, արվեստագետների հայացքներն, ուղերձներն իրենց ստեղծագործություններն են, և «դիսկոմֆորտ» եմ զգում, երբ տողերի արանքում, պատկերների, տեսարանների, պատմության մեջ թաքնված իմաստները հարկադրված եմ լինում ձևակերպել որպես բանաձև, որն ուղղված է հասարակությանը: Այդ ինքնասպասարկումը սխալ եմ համարում: Կան սպասարկու գիտություններ, ինչպես գրականագիտությունն է, մշակութաբանությունն ու փիլիսոփայությունն են, թող նրանք այդ ուղերձները բացահայտեն ու «թարգմանեն» - ներկայացնեն հասարակությանը: Զուգահեռաբար կամ առաջին հերթին պետք է հասարակությունն այդ ստեղծագործություններին ծանոթանա: Թե չէ ստացվում է, որ ես իմ ստեղծագործություններից առաջ ընկած գնում եմ: Շատ առաջ: -Կարո՞ղ է ձեր “Սարդարապատը” նույն ճակատագրին արժանանա, ինչ Խզմալյանի “Սարդարապատը”: -Նախ ճշտեմ՝ ես գեղարվեստական ֆիլմի սցենար եմ գրում: Մասնավոր նախաձեռնություն է, ես աշխատում եմ պրոդյուսերի հետ: Գրում եմ իր հավանությանն արժանացած դրվագային ծրագրի հիման վրա: Այսինքն` մինչև այս պահը մեր միջև համաձայնություն կա, հետո արդեն չեմ կարող ասել, ինչ կլինի: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 22-2-2010