20 տարվա պետության վերջը

Մեր զրուցակիցն է «Հույս» ՀԿ նախագահ, «Բանակն իրականում» նախաձեռնության անդամ, երգիչ Կարեն Հակոբյանը

-Կարեն, 2004-ից ակտիվորեն ընդգրկված եք քաղաքացիական նախաձեռություններում, հատկապես Մատաղիսի հայտնի դեպքի շրջանակներում: Այս մեկ տարվա ընթացքում, դարձյալ ընդգրկվելով քաղաքացիական նախաձեռնություններում, արդյոք փոփոխություն նկատո՞ւմ եք: -Հասարակությունն, անշուշտ, փոխվել է: Մի քանի տարի առաջ հասարակական կարծիք չկար, և երբ, օրինակ, հացադուլի մեջ գտվող Ռազմիկ Սարգսյանին հիվանդանոց տեղափոխելու համար հասարակական արձագանք էր անհրաժեշտ, այն ինքնաբուխ չեղավ, մենք անձամբ զանգում, դիմում էինք հայտնի մարդկանց, որ արձագանքեն: Եվ առհասարակ դերեր չկային, որ լրագրողը գրեր, հասարակությունն էլ արձագանքեր: Լրագրողը գրում էր, լրագրողն էլ վազում էր դատարան, դառնում ակտիվիստ: Հիմա հասարակության արձագանքի տեսանկյունից փոփոխություն կա: Սոցիալական ցանցերը, Ֆեյսբուքը, ինտերնետային լրատվությունը և մարտի մեկի ընդդիմադիր շարժումը մեծ դեր խաղացին, երիտասարդությունը հասկացավ` ինչ է նշանակում ակտիվ լինել, պատասխանատու լինել քո ժամանակների համար, որ “հիման” հիմա պետք է տեղի ունենա, հետո տեղի չի ունենում, և քո ծնողները դա չեն կարող քեզ համար ստեղծել: Հիմա ակտիվիզմի շատ դրսևորումներ կան: Երբ Միացյալ Նահանգներից հետևում էի` ինչ է կատարվում այստեղ, իմ առաջին մղումն էր գալ և այդ պայքարող խմբերով հավաքվել, քանի որ զգացողություն կար, որ շատ էներգիա է ծախսվում, այսինքն՝ մարդկային ռեսուրսներ կան, որոնք պատրաստ են պայքարելու, բայց չեն քննարկել՝ որ կետում կարող են համագործակցել, որ կետում են առանձին, կամ կոնցեպտուալ, տեքստային ինչ մակարդակի վրա են նույնը և տարբեր: Շատ կարևոր է` քաղաքացիական դաշտում նման հանդիպումներ հաճախ լինեն, որ քաղաքացիական դաշտը չդառնա սրա-նրա շահերին ծառայող: -Ստացվում է, կան քաղաքացիական խմբեր, բայց դրանք ցաքուցրիվ են, հասարակական պահանջ չի՞ ձևակերպվում: -Եվ պետք էլ չէ, որ միասին լինեն. մեկը պայքարում է Թեղուտի խնդրի համար, մյուսը՝ բանակում սպանությունների դեմ: Երկու հարցն էլ հասարակության համար շատ կարևոր են, բայց դու չես կարող քո քսանչորս ժամը նվիրել բոլորին հավասարապես: Ինչքան շատ լինեն չմիավորված, բայց պայքարող թիմեր, այնքան լավ, բայց ժամանակ առ ժամանակ իրար տեսնել, ճանաչել, կիսվել մեթոդներով, իրար աջակցելու պատրաստ, կոալիցիոն այդ մտածողությունն է կարևոր: Ու հենց այս մղումով էր, որ «հեղաֆորում» նախաձեռնվեց, և արդյունքում էլ «Բանակն իրականում» առաջ եկավ: -Ըստ Ձեզ` Հիմա քաղաքացիական հասարակությունը ձևավորվե՞լ է: -Չեմ կարծում, որ ձևավորվել է, քաղաքացիական հասարակությունը դեռ ձևավորվում է: Քաղաքացիական դաշտն այսօր կարող ես մատներիդ վրա հաշվել, այսինքն՝ դու կարող ես մի քսան լիդերի անուն տալ, և դաշտը դրանով կվերջանա: Սա նշանակում է՝ դեռ քաղաքացիական հասարակություն չի ձևավորվել: Եթե այսօր բանակի սպանությունները ոտքի չեն կանգնեցրել բոլոր մայրերին, որոնց երեխաները գուցե այսօր բանակում չեն, բայց վաղն են գնալու, կամ նրանց, ում երեխաները հենց հիմա բանակում են, և նրանք այսօր ամեն հինգշաբթի բողոքի դուրս չեն գալիս կառավարության շենքի դիմաց և չեն կանգում որդիներ կորցրած մայրերի կողքին, ուրեմն չի ձևավորվել: Եթե փորձենք պարզ, տեսականորեն ձևակերպենք` ինչ է տեղի ունենում, ապա հասարակության մեջ ձևավորվում են նոր հարաբերություններ, և այս նոր հարաբերությունների մեջ քաղաքացիական հասարակությունը փորձում է իր տեղը մի կերպ գտնել, ձևավորվել, սակայն արդեն իսկ հղփացած ու կոռումպացված պետական համակարգի և բիզնեսի սերտաճման պարագայում: Բացի այդ, այն ձևավորվում է և դրսևորվում մեր հասարակությանն այսօր բնորոշ ֆաշիստական մտածողության ներքո: Այսինքն՝ եկեղեցին, դպրոցը, ուսխորհուրդներն էլ են քաղաքացիական հասարակության մի մաս, դրանք շատ ավելի ձևավորված են, քան այն քաղաքացիական հասարակության հատվածը, որին ես ինձ մաս եմ զգում: Դրա պատճառն այն է, որ պետությունը «ազգայնականությունը» դարձրել է արդեն քանի տարի է պրոպագանդայի միակ նյութ, իսկ Հայաստանում սրան հակադրելու գաղափարախոսություններ չունենք: Այսինքն՝ քաղաքացիական հասարակությունն ընտրություն անելուց հենվում է կոնկրետ խնդրի վրա, քան գաղափարախոսության, որին ինքը համակիր է: Նժդեհին ցիտում են բոլորը, և հիմնականում որպես վերջնական գաղափարական տեքստ, որպես բոլոր հարցերին պատասխան: -Կարեն, իսկ ո՞վ պետք է ստեղծեր`մտավորականությո՞ւնը: -Մտավորականությունը: Հայաստանում ինտելեկտի պակաս կա: Մարդիկ, ովքեր պետք է այդ նոր տեքստն առաջ բերեն և գրեն, և այն պետք է փոխի իրավիճակը. դա կարող է լինել գրքի հրատարակման տեսքով, որից հետո այլևս այս կերպ հնարավոր չլինի ապրել, հոդված, որն ուղղակի նոր հարաբերություններ կստեղծեր, ֆիլմ նկարահանվեր, որը կցնցեր հասարակական հիմքեր: Այս մտածողության, այս ինտելեկտի պակասն ունենք, գուցե նաև նրանից է, որ պլյուրալիզմ չի եղել տարիներ շարունակ, չունենք այլախոհության կուլտուրա, բայց նաև նրանից է, որ ինտելեկտուալները զբաղված են այլ գործունեությամբ, չունենք այն մարդկանց, որոնք բարոյական տերմիններով ասած, «ազգի խիղճը» լինեն: Այսօր ինտելեկտուալը ստիպված է դառնալ կուսակցական քաղաքական գործիչ: Օրինակ` Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ինտելեկտուալ է, բայց նաև քաղաքական գործիչ է, շարժման առաջնորդ, արդեն դերերը փոխվեցին, հիմա որքանո՞վ են Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գրված տեքստերը արտացոլված ՀԱԿ-ի գաղափարախոսության մեջ, իսկ լավ կլիներ, որ այդպես լիներ, որ ինտելեկտուալի տեքստն այսօր կուսակցության, քաղաքական բանավեճի և շարժումների հիմքում լիներ: Մենք չունենք ինտելեկտուալներ, որոնք այսօր թելադրեն այն տեքստը, որի շուրջ մենք բանավիճենք, չունենք նաև գաղափարախոսություններ, որի շուրջ կուսակցությունները լինեն տարանջատված, լիբերալ-ազատականությունն էլ վերջնականորեն ձևակերպված չէ: Եվ եթե նույնիսկ ձևակերպված է, ամեն դեպքում հասարակական տարածքում դրանք ձևակերպված չեն, մարդիկ լիբերալ ազատականությունն ու սոցիալիստական ֆորմաներն իրար հետ են պատկերացնում: «Առաջադեմ» երիտասարդները խոսում են կարմիր խնձորի անհրաժեշտությունից և այլն: -Մի՞թե պոտենցիալ չկա, ինչո՞ւ չկան այդ ինտելեկտուալները, ի՞նչն է խանգարում նրանց ձևավորվելուն: -Մենք ազգայնական ենք, ազգայանականությունը չի կարող ինտելեկտուալ լինել: Առաջին հերթին ինտելեկտուալների խնդիրը պետք է լիներ ազատագրել Հայաստանը ազգայանականությունից: Օրինակ` սա կլիներ պատմության վերանայումով, ինչը տեղի չի ունենում: Այսօր մեր դպրոցի դասագրքերում շարունակում ենք Արարատ լեռը որպես բիբլիական լեռ ներկայացնել, որի վրա Նոյյան տապանն է, որը կարող էր ֆոլկլորի մեջ գուցե ուսումնասիրված լինել, բայց պատմության մեջ այն չի կարող ընդգրկված լինել: Արտասահմանում ապրելով` սկսում ես հասկանալ՝ ինչքան է լցված իմ ուղեղը կարծրատիպերով, որոնց պատմական փաստը, իրականությունն ապացուցված չէ: Բացի այդ, դու նույնիսկ ինքդ քեզ հարց չես տալիս՝ դա այդպես է, թե այդպես չէ: Սա մի շղթա է, որը ձևավորում է քո մտածողությունը, իսկ դա ազգայանական մտածողություն է, որովհետև արդյունքում դու սկսում ես մտածել, որ դու յուրահատուկ ես, տաղանդավոր ազգ ես, այս ես, այն ես, ինչը քեզ ծիծաղելի տեղ է տանում: Եվ այսպես` առաջին հերթին ինտելետուալները պետք է ազատվեին ազգայնականությունից, և ինձ թվում է` դա է խանգարում, որ Հայաստանում չի ձևավորվում ազատ միտք և քաղաքացիական հասարակություն: Օրինակ, ինձ վախեցնում է, երբ քաղաքացիական հասարակության, ՀԿ-ների կամ նախաձեռնությունների լեզվի տեքստի մեջ հանդիպում եմ «թշնամի» հասկացությանը, երբ նկատի ունեն թուրքին կամ ադրբեջանցուն, այսինքն` թշնամին ինչ կմտածի մեր մասին, դրա համար մենք պետք է պայքարենք էկոլոգիայի համար: Արդեն այստեղ ես ունեմ պրոբլեմ՝ նախ, ով է այդ թշնամին, երկրորդ` ինչ կապ ունի, թե թշնամին ինչ կմտածի և այլն, չկա կարևոր հարցադրումը` ինչի համար եմ ես պայքարում, այդ ես-ը ինչ է: Պետք է սկսենք ես-ից, իսկ մենք ասում ենք մենք`հայերս: Բա երբ ենք սկսելու ասել հայաստանցի, չէ որ երկիրը միայն հայերի երկիրը չէ, սա Հայաստանի քաղաքացիների հանրապետությունն է: -Կարեն, Դուք տեքստերի խնդրի մասին էլ խոսեցիք, հնարավո՞ր է` դրանով եք պայմանավորում քաղաքական քսան տարիների ճգնաժամը: -Չեմ ուզում իմ պատասխանները լինեն իմ այսօրվա տրամադրությունից ելնելով, այս վտանգն էլ կա Հայաստանում: Այսօր լավ տրամադրություն ունես, մի բան ես ասում, վաղը` վատ, այլ տեսակ ես սկսում ասել: Սրան կփորձեմ պատասխանել ավելի համակարգային` զգացմունքներս մի կողմ դնելով: Ինչն էր այդ անկախությունը` դպրոց, բանակ, անհատ... Իրականում ինձ համար 20 տարվա պարտություններից մեկը օտարալեզու դպրոցների խնդիրն էր: Եվ ես այստեղ միանշանակ դիրքորոշում չունեի, որովհետև գտնում եմ` անհատը պետք է ընտրելու հնարավորություն ունենա, թե ինչ լեզվով է ուզում կրթվել, բայց նա այդ հնարավորությունը կարող է ունենալ իրականում անկախ երկրում, որն ունի որակյալ կրթություն և կարող է ունենալ ազատ կրթության իրավունք: Երբ մենք 20 տարի հետո եկանք և նախարարի մակարդակով ստացանք այդ նախադասությունը, որ հայկական դպրոցը չի ապահովում որակյալ կրթություն և մարդիկ ստիպված եղան պայքարել, սա 20 տարվա պետության վերջն էր, այսինքն` այն, ինչից սկսվեց մեր անկախացումը` ասելով, որ մենք ռուսոֆիլացված ենք, և քսան տարի հետո դու նոր սերդնին նորից բերում ես այդ կետին ես հասցնում, սա ինձ համար պետականության վերջն էր, և դրանից հետո պայքարը ինչի կհանգեցնի, նշանակություն չունի, որովհետև նշանակում է, որ մենք հայտարարեցինք, որ 20 տարվա մեջ չենք կարողացել տալ այն, ինչ պետության կարևորագույն ֆունկցիաներից մեկն է: Մեր անկախության մյուս կարևորագույն ձեռքբերումն ինքնուրույն բանակ ունենալն էր: Այսօր մենք բանակում ունենք սարսափելի դեպքեր, սպանություններ, բռնաբարություններ, սով, ճնշվածություն, հիվանդություններ: Վատն այն է, որ չի փոխվում, չի արվում որևէ նախաձեռնություն, որի շնորհիվ դու այսօր տեսնես, որ, օրինակ, հինգ տարի հետո դա կփոխվի, որովհետև նախ ինքնախոստովանություն չկա, որևէ մեկը չի խոստովանում և չունենք լիդերներ, որոնք այդ հարցը կդնեն: Երրորդ գործոնը մարդը` քաղաքացին է. քանի դեռ Հայաստանից ազատ մարդը ուզում է գնալ, որ կարողանա լինել և մնալ ազատ, քանի դեռ ունենք միգրացիայի խնդիրը և հեռանում են տարբեր պատճառներով`տնտեսական, անարդարության, դատական սարսափելի համակարգից, նշանակում է պետությունը դեռ չի կայացել: Ում է պետք քարտեզի վրա Հայաստան կետը, որտեղ հայաստանցին ապրելու է բռնաբարված և հոգեպես ճնշված: Սա քաղաքական ճգնաժամի և արդյունք է, և հետևանք, սրանք մի շարք ճգաժամերի հետևանք են: -“Բանակն իրականում” նախաձեռությունը պայքարում է, բայց արդյունքները քիչ են, ագրեսիան իշխանական ճամբարից մեծ է: -Դրա պատասխանը երկու ճակատում էլ նույնն է: Եթե դու ունենաս սեփական հյուրանոց, դու թույլ կտա՞ս, որ հյուրանոցիդ աշխատողներն ընտրեն քեզ: Պատկերացնում ես` նոր աշխատողները հավաքվում են և ասում, որ դու չես տերը, Պողոսն է, որը ավելի լավ մարդ է, ավելի լավ կաշխատեցնի: Հիմա դա տեղի է ունեցել մեր երկրի հետ, մենք ունենք տերեր, որոնք այս ընթացքում ձեռք են բերել գործարաններ, հող, ունեցվածք, գյուղեր, բանակը /բանակը գերենալիների և Պաշտպանության նախարարի կողմից ընկալվում է որպես սեփական բիզնես/, որտեղ իրենք ունեն ձևավորված սիստեմ`սկսած բենզինի գողությունից, մինչև ուտելիքի, շորի և այլն, գումարած ամեն ամիս փող մուծվելը: Բացահայտումներ են պետք, “Բանակն իրականումը” անպայման ունենալու է փորձագիտական վերլուծություններ: Մենք պետք է բացահայտենք բանակի կոռուպցիան ինչ թվերի է հասնում, մեկ լիտր բենզին խաբելու դեպքում` ինչ թիվ է անում ամսական, և եթե դա մենք բաժանենք քսան տարվա բանակի, հարցի պատասխանը կստանաք` ինչու բանակը չի փոխվում և չի փոխվի: Իսկ սրա շուրջ ձևավորվում է բռնություն: Մենք սովորել ենք, որ գողանալը սովորական բան է, իսկ անպատժելիությունն էլ դրա շարունակությունն է: Քանի դեռ երկրում կա բռնություն, գաղափարիներից խոսել, քննարկելն անիմաստ է, դու նախ պետք է կանգնեցնես բռնությունը, այդ պատերազմը նախ պետք է դադարի, որ հետո տեսնես` ինչպես ես խաղաղություն հաստատելու: Եվ մենք շատ հմտորեն կարողանում ենք աբստրակտ թեմաներից` ընտրություններից, դեմոկրատիայից խոսել, բայց դրա տակ կեղտ է, որովհետև բռնությունը թաքցվում է, ինչպես նաև ընտանիքում է թաքցվում: Մենք շատ թաքուն հասարակություն ենք, որի տակ բռնություն է ընկած: Սա մեր մենթալիտետի մի մասն է: Պետք է բանակը պայթեցնել ինֆորմացիոն իմաստով: Բանակի բոլոր դեպքերը` ցանկացած ճնշվածություն, բռնություն, սպանություններ ու այդքան տարածված իբր ինքնասպանությունները պետք է բացահայտվեն: Կոչ եմ անում բոլոր նրանց, ովքեր ծառայել են, խնդիրների մասին կարող են խոսել, թող գրեն, նախ պետք է բանակի իրականությունը բացվի, հասարակությունը պետք է ցավից ճչա և ստիպի, որ դադարի այդ բռնությունը և դրանից հետո բոլորը նստեն ու հասկանան` ինչ պետք է փոխել: Փոխելու ձևեր կան, բոլոր եվրոպական երկրներն էլ անցել են այս ճանապարհը, բայց արդյոք մենք ուզո՞ւմ ենք Եվրոպա լինել: Պավլիկյան շարժումը /7-րդ դար/ ծագել է Հայաստանում, և այդ շարժման արդյուքում Եվրոպայում ձևավորվել է պրոտեստանտիզմը: Եվ զարմանալի է, որ մենք այսօր այդ շարժման մասին չենք խոսում, չգիտենք, փոխարենը մենք ազգայանական շարժումների շարունակող ենք: Այն ժամանակ այստեղից գնացած ինչ-որ միտք փոխել է ամբողջ Եվրոպան, և մենք հիմա ճնշված ենք մեր իսկ ստեղծած ազգայնականության և կրոնականության տակ: Տեղի չի ունենում հեղափոխություն, որովհետև մենք շատ նյութապաշտ ենք, բացի այդ, շատ քիչ մարդ ինչ-որ մեկի ունեցվածքին կկպնի, ապակին կկոտրի, մեքենաները կվնասի: -Անգամ ինքնահրկիզվող չկա… -Մի քանի տարի առաջ Հայաստանում չորս հոգի ինքնահրկիզվեցին, և հասարակությունը լուռ մնաց, որևէ ինտելետուալ չփորձեց հասկանալ` ինչու էին ինքնահրկիզվել, ինչն էր պատճառը, բայց մարդիկ գնացել էին այդ ճանապարհով: Ես շատ եմ մտածում այդ հարցի շուրջ` բռնություն արդյոք պետք է հեղափոխություն անելու համար, թե ոչ: Պետք է անպայման մշակութային հեղափոխությունից սկսել, որտեղ ինքնահրկիզվելը ակտուալ չլինի, դու ունենաս այնպիսի տարածք, որտեղ քո հագնվելուց, լեզվից, տեսքից, ձևից պարզ լինի ազատ մարդ, ազատությունը չլինի վախենալու բան, այստեղ Հայաստանում վախենալու է: Կոնտեքստ չի ձևավորվել, որովհետև հասարակությունը պատրիարխալ է: Մենք ասում ենք` ինչպիսին պետք է լինի հայ տղամարդը, պետք է լինի ուժեղ, խիստ, հայհոյող, պետք եղած ժամանակ կնոջ նկատմամբ բռնություն կիրառի: Հիմա դե տես, երբ ես և դու ապրում ենք մի երկրում, որտեղ կարմիր խնձորը դեռ ակտուալ է, կույս լինել-չլինելը դեռ քննարկվում է, և միևնույն ժամանակ մենք թերևս չծնված աղջիկ երեխաների աբորտների թվով առաջիններից ենք, հեռուստատեսությամբ էլ առավոտից իրիկուն “մեկ ազգ, մեկ մշակույթ”, բանակ և պատերազմ ու թշնամի են սերմանում, Սյունիքի մարզպետը բոլորի ներկայությամբ գործարար կնոջ է ծեծում, մյուս օլիգարխ կուսակցության առաջնորդն էլ երիտասարդ գիտնականներին, երաժիշտներին ու կինեմատոգրաֆիստներին կարողանում է իրեն և ռեժիմին քծնելու միջոցառումներ սարքել, էլ ֆաշիզմը ո՞նց է լինում, էս ի՞նչ հեղափոխականությունից ենք խոսում և էդ ո՞ր ուժերն են իմ ասածին այլընտրանք բերելու և ինչպե՞ս: -Կարծիք կա, որ սա մասկուլինային հասարակություն է: Համամի՞տ եք: -Այո, մենք քսան տարվա ընթացքում մեկ ազգ, մեկ մշակույթ, վերադառնանք մեր ավանդույթներին քարոզեցինք, գուցե նաև պատերազմից հետո երկիր էր, որտեղ տղամարդու ուժը դեր էր խաղում, և հենց այդ ուժը ստեղծեց փչացած հասարակություն: Կնոջ վրա է ամբողջ բեռը` և ընտանիքում, և դրսում կինն է, որ առաջ է տանում այս երկիրը, բայց միևնույն ժամանակ տղամարդը գտնում է, որ տղամարդ է, ուրեմն և պետք է շարունակի ճնշել, և սա չի քննարկվում, կնոջ ազատագրումը չի դարձել քաղաքական տեքստ, և քաղաքական գործիչների տեքստերի մեջ պետք է լինի, թե որն է լինելու կնոջ դերը: Մենք ֆաշիստական հասարակություն ենք, մեր ցուցապաստառները` իմ զենքը իմ երգն է, այդ մտածողության դրսևորումն են: Բանակի օրը մեր երգիչ-երգչուհիները գտնում են, որ անպայման պետք է երգեր երգեն, հպարտանան, որ իրենց երեխան բանակ է գնում, զարմանում եմ` ինչի եք հպարտ, որ ձեր երեխան բանակ է գնում, դուք պետք է տառապեք, որ ձեր երեխան ծառայում է մի բանակում, ուր մի ուրիշի երեխան բռնաբարվում է և սպանվում, ես չէի երգի բանակի մասին: Նախ պետք է հարցը լուծես, հետո գնաս բանակի մասին երգես: Կյանքը մեկ հատ է, և այդ տղան էլ է մեկ հատ, որը սպանվել է: Ինչու հեղափոխություն տեղի չի ունենում, որովհետև այնտեղ ընդդիմության առաջին շարքերում տղամարդիկ են կանգնած, և այս կողմն էլ են տղամարդիկ կանգնած, և երկու կողմերում էլ նույն կոդերով են խոսում, եթե տղամարդը մայր հայհոյի, խոսողը պետք է խոսափողը թողնի, գա բերանը ջարդի: Մենք ունենք սահմանադրությանը ալտերնատիվ սահմանադրություն: Սա տղամարդու մասկուլին տեսակն է: Քանի դեռ Հայաստանում տղամարդու մասկուլին տեսակը չքննարկված և չխոսացված իշխող է հասարակական հարաբերություններում և մյուս բացասականն այն է, որ երկուսն էլ էթնիկ հայ են, դու ինչպես էլ այստեղ հեղափոխություն անես, վերջիվերջո գալու է ասի`ախպերս հայ ես չէ՞, վայ քո ցավը տանեմ, պայմանավորվենք: Պայամանվորվելու կոդերը ավելի շատ են, քան չպայմավորվելու: Խաղաղություն է սա մի կողմից բերում, խաղաղություն, որի տակ ապրում է բռնության կոդավորումը, որտեղ կինը ճնշված է և ազատությունը բացառված: Մենք ըստ էության Թումանյանի «Անուշի» ժամանակներից շատ չենք տարբերվում: Հեղափոխություն նշանակում է այն կոդավորումը, որը հասարակությունն ապրել է, այլևս գոյություն չունի, տեքստն ազատագրված է, մենք չենք կարող այլևս սեռագենդերային բալանսը պահել քֆուրի շնորհիվ, այսօր քֆուր դնելով ընտրություններ են ապահովում: Գնում են գյուղ, քֆուր են դնում, ասում են՝ պետք է սրան ընտրեք, ու քանի որ այդ գյուղը այդ քֆուրը կերել է, բոլորը գնում են այդ մարդուն ընտրելու, որովհետև քֆուրի կրողը տղամարդն է, և ինքն իրեն պատասխանատու է զգում և իր ընտանքին էլ ստիպում է այդ մարդուն ընտրել: Ստացվում է Քուրի երկիր Հայաստանս: Հիմա սա բացասակա՞ն է, թե դրական, եթե ինչպես ասում են՝ մաշտոցյան աչքերով նայենք, դա լինում է շատ դրական, մենք մնացել ենք հայ, բռնության նոր մշակույթ ենք ձևավորում: Փաստորեն այս տարածքում առանց բռնության նոր մշակույթ չի ձևավորվել: Ու մենք դեռ քննարկում ենք ԿԳԲ-ի լրտես գործ տվողների անունները բացենք, թե ոչ: Մի կողմից գողականով գործ տվող ենք անվանում նրանց, ովքեր ասենք, օրենքին ապավինելով անօրինության դեմ կարող է բողոքեն, բայց մյուս կողմից չենք կարողացել նույնիսկ սովետական այդ ամենասարսափելի օրգանից ազատագրվել: ԿԳԲ-ի անունը նույնիսկ չենք փոխել, շենքն էլ, բնույթն էլ… էլ ի՞նչ քաղաքացիական հասարակություն, ի՞նչ քսան տարվա անկախություն: Ես չունեմ օրինակներ, որ առանց բռնության նոր հասարակարգ է ձևավորվում, իսկ բռնությունն առաջանում է, երբ պոռթկում ես: Ինձ թվում է`տարբերություն կա բռության և պոռթկման միջև, երբ անհատն է ոտքի կանգնում, երբ հասարակությունն է ոտքի կանգնում ազատագրվելու, դա բռնություն չէ, դա ընդվզում է, պոռթկում է, իսկ երբ լավ ես պոռթկում, այլևս հնարավոր չէ կանգնեցնել: Սիրանույշ Պապյան «Լրագիր» 11-1-2012.