ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԹՈՒՂԹ ՍՏՈՐԱԳՐԵԼԸ ՉԷ

Հարցազրույց ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանի հետ Ձեր կարծիքով, ի՞նչ է իշխանությունը, եւ որո՞նք են նրա ձևավորման մեխանիզմներն ու գործառույթները: Հարցը բազմակողմանի է, և կարող եմ ընդհատել և ասել` որ ժամանակի, որ դարաշրջանի, որ մշակույթի իշխանությունը, որոնք բոլորը և իշխանության ձևի, և իշխանություն իրացնելու մշակույթի հետ ուղղակիորեն կապված խնդիրներ են: Եթե վերադառնանք ակունքներին, ապա իշխանությունը մարդկանց մի խումբ է, որը պետք է մեկ ընդհանուր խմբի մեջ կարգավորի ներքին, սոցիալական, մշակութային հարաբերությունները, տնտեսական խնդիրները, քաղաքացիական իրավունքները և այդ խմբի զբաղեցրած տարածքը պահպանի արտաքին հնարավոր վտանգներից: -Ես ավելի շատ համամիտ եմ ավստրիացի փիլիսոփա Պոպպերի` իշխանության ձևակերպմանը, որը բոլոր հետազոտությունների արդյունքում հանգում է նրան, որ, այո, իշխանությունը, լինելով մարդկանց միջև հարաբերությունները կարգավորած պահելու միջոց, նույնիսկ ամենաժողովրդավարական կոչվող երկրներում, ընդհանուր առմամբ, դառնում է չարիք այն հասարակության համար, որը ինքն է պատասխանատու տվյալ իշխանության համար: Պոպպերն իր խոսքն ավարտում է` ասելով` բայց, իմ կարծիքով, առանց այդ իշխանության, առանց այդ հարաբերությունները կարգավորելու և դրանց հետևելու` հնարավոր չէ` մարդիկ քաոտիկ կյանք կունենան, հանցագործություններ կլինեն, այսինքն` որոշ ձևով պետք է մարդկանց միջև հարաբերությունները կարգավորել: Թեկուզև պարզ բաներում` ունեցվածքը կիսելու, ժառանգելու կամ իրացնելու, բնական կյանքը բնական հունով շարունակելու: Եվ գալիս է այն եզրակացության, որ մարդկանց, հասարակության ընդհանուր խնդիրն այդ չարիքը նվազեցնելն է: Մենք այդ չարիքը վերացնել չենք կարող: Ես սկզբունքորեն համաձայն եմ այդպիսի ամփոփմանը, որ որևէ իշխանության ստեղծման ձևավորման գործունեության նպատակն ինչ-որ բաներ կարգավորելն է, բայց կարգավորման բուն նպատակը ծնում է այլ նպատակներ և արատներ: Եվ եթե այս տրամաբանությամբ գնալու լինենք, մեր գլխավոր նպատակն իսկապես այդ չարիքը նվազեցնելն է: Մեր երկրում, կարծում եմ, դեռևս շարունակվում է իշխանություն երևույթի մոդելի ձևավորումը: -Համաձա՞յն եք այն մտքի հետ, որ յուրաքանչյուր ժողովուրդ արժանի է իր իշխանությանը: -Ոչ, ես ճիշտ հակառակ միտքն եմ ասում` յուրաքանչյուր իշխանություն ձևավորում և ծնում է հասարակության իր նմանակը: -Ըստ Ձեզ` պետության և իշխանության խնդիրն արդյոք նույնն է: -Մեր լեքսիկոնում մենք իսկապես շատ հաճախ շփոթում ենք պետություն և իշխանություն բառերը: Այս հարցը հատկապես առաջանում է, երբ խոսում ենք հայրենիքի մասին, և մարդիկ հարց են տալիս` երբ է վերջապես այս պետությունը մտածելու մեր մասին: Մարդկանց լեքսիկոն, նաև գիտակցություն է մտել մի շատ վատ զգացողություն, որ պետությունը և իշխանությունը նույնն են, և որ նույնն են նաև իշխանությունը և հայրենիքը: Իսկ այդ բառամթերքում, եթե պետությունը, ի դեմս իշխանության, չի մտահոգվում իր քաղաքացիների կյանքով, քաղաքացին իրավունք ունի իր հայրենիքի ճակատագրով չմտահոգվելու: Նման խոսակցությունները բարձրանում են այն դեպքերում, երբ մարդուն ուղղակի հարց ես տալիս հայրենիքի հետ կապված խնդիրներից, նա էլ ասում է` հայրենիքն իրենցն է, ես ինչու պետք է մտածեմ հայրենիքի մասին: Հասարակագիտության մեջ շատ հայտնի նորմ կա, ըստ որի մարդկային հոգեբանական դաշտը, բայց ամենից առաջ վարքի նորմերը ձևավորվում են այդ հասարակության էլիտար խմբերի վարքի նորմերով: Ինչպիսին քաղաքական խմբի վարքի նորմերն են, այդպիսին էլ հասարակությունն է: -Ինչպե՞ս կբնութագրեք իշխանության բնույթը և կառուցվածքը Հայաստանում: -Կառուցվածքը բնութագրելու կարիք չունի, կառուցվածքը թղթի վրա շարադրված է, կառուցվածքը հասկանալի է. ունենք քաղաքական իշխանություն, Ազգային ժողով, որը մեր ներքին հարաբերություններն է կարգավորում, ունենք կառավարություն, ունենք կառավարության ներկայացուցիչներ, ունենք հստակ տարածքային սահմանումներ` մարզեր և այլն: Հայաստանում իշխանությունն ըստ էության իրացվում է երկու ձևով` հանրապետական և տեղական: Սրանք գրված են թղթի վրա, թղթի վրա գրվածը մի կողմ դնենք, որովհետև Հայաստանում քիչ կգտնվեն մարդիկ, ովքեր կհամաձայնվեն, որ գործող առկա հարաբերությունները դրանք հենց այդ թղթի վրա շարադրված հարաբերություններն են: Վաղուց հայտնի է, որ ձևավորվել է մթնոլորտ, որտեղ բուն իշխանությունը ձևավորում և այդ իշխանությունը զգալի չափով կառավարում է, դրանք այս պահին մեր տնտեսական կյանքը զգալի չափով որոշող խմբեր և անձինքն են, որոնք թե իրենց քաղաքական վարքով և թե իրենց տնտեսական հարաբերություններով զգալի հաջողություններ են ունեցել և ընդհանուր առմամբ արդեն իշխանության որոշ մենաշնորհայնացում են ստացել: Այսինքն` կարող են ազդել Ազգային ժողովի որոշումների վրա` չլինելով Ազգային ժողովում, բայց ջանալով այնտեղ ունենալ իրենց ներկայացուցիչը, երբեմն իրենք ուղղակի լինելով Ազգային ժողովում` ազդելով կառավարության որոշումների և նրա նախարարությունների ստորաբաժանումների վրա: Անկեղծ ասած, սրանք հայտնի երևույթներ են, և իմ խորը համոզմունքով հենց սա է, որը կոչվում է կոռուպցիա: Ոչ թե այն կաշառքը, որը սովորաբար վերագրում ենք առողջապահության, կրթության ոլորտին, նույնիսկ ոստիկանական համակարգում: Սրանք լյումպենացված կոռուպցիայի ձևերն են: Իրական կոռուպցիան այն է, երբ իշխանության ոլորոտում ուժերի և ռեսուրսների վերաբաշխում է կատարվում ազդեցության գոտիներով: Ես, օրինակ, հողերի խոշորացման գործընթացքը համարում եմ այդպիսի կոռուպցիոն դրսևորում: -Ինչպիսի՞ հասարակություն կուզենայիք, որ Հայաստանում լիներ: -Ձեր հարցին և շատ հեշտ, և շատ դժվար է պատասխանել: Ես մի խոսքով կարող եմ ասել` Հայաստանում կուզենայի լիներ իրավական իշխանություն. սա շատ հայտնի ֆորմուլա է. բավական է, որ իրավունքը տարածվի նաև իշխանության վրա, իշխանությունը որոշումներ չընդունի իրավունքի հետևում, միայն այս դեպքում մենք զգալի չափով արդեն մոտ կլինենք ինչ-որ մի մոդելի, որը հարաբերականորեն կարելի է ասել՝ իշխանություն-հասարակություն հարաբերությունների հավասարակշռություն է: Բայց ես կարծում եմ, որ սա շատ քիչ է և բավական չէ: Հայաստանում իշխանությունը պետք է հստակ ստրատեգիական նպատակ ունենա. ինքն ինչպիսի՞ արժեքների հասարակություն պետք է ձևավորի, ինքն ազնվության, սիրո, բարոյականության, իրավունքի, աշխատանքի, արժանապատվության հասարակությո՞ւն պետք է ունենա, թե կարող է այդ խնդիրներով չմտահոգվել, և այդ դեպքում մենք այս ընթացքում կունենանք անարժանապատիվ, իրավազուրկ, բարոյալքված, դեգրադացված, հիասթափված, նախաձեռնողականությունը կորցրած մարդկանց մի խումբ, որին դժվար է հասարակություն անվանել: Այսինքն` եթե այս բոլոր բառերը մի կողմ թողնենք, հարցն այսպես կլինի` մենք ուզում ենք հասարակություն ունեցող երկի՞ր, թե՞ մարդկանց խումբ ունեցող երկիր: Կարծում եմ` իշխանությունը հաճախ է բարձրաձայնում, որ ինքն ուզում է հասարակություն ունեցող երկիր, բայց այդ ուղղությամբ որևէ քայլ չի անում: -Այսօր հասարակությունը փաստացի զրկված է իր հիմնական գործառույթից՝ ընտրության միջոցով ձեւավորել իշխանություն: Ձեր կարծիքով, ի՞նչ ճանապարհով կարող է հասարակությունը վերադարձնել իր իրավունքը: -Կարծում եմ` դա իշխանությունը չի անելու և, իմ նկատառումներով, այս պահին հասարակությունն էլ չի կարողանալու: Իշխանությունը չի ուզենալու, հասարակությունն էլ չի կարողանալու: Եվ ես չեմ մտածում հասարակությանը շանս տալ իշխանություն ձևավորել, որովհետև հասարակությունը ձևավորում է իշխանություն: Այսօրվա հասարակությունը զգալի չափով, ուղղակի շատ ավելի վատ պատճենն է ասօրվա իշխանության, և ինքը ձևավորում է հենց այն իշխանությունը, որը մենք այսօր ունենք: Ես չեմ կարծում, որ մեզ մոտ իշխանությունը բացարձակ ուզուրպացված է: Իմ համոզմունքով, մենք ունենք այն իշխանությունը, որը մինչև հիմա ձևավորել է հասարակական ընդհանուր մթնոլորտը: Այո, մենք վատ իշխանություն ունենք, բայց մեր ունեցած բոլոր վատ իշխանությունները ստեղծել են մի հասարակություն, որն ինքը հետո վերադարձնում է իշխանությանը: -Սա ավելի վա՞տ իշխանություն է, քան նախորդները: Ես դժվարանում “վատ”, “վատագույն” բառերն ասել: -Ես կարծում եմ մենք հենց սկզբից` 93 թվականից, երբ սկսեցինք Հայաստանի արտադրական ձեռնարկությունների սեփականաշնորհման գործընթացը, ունեիք շատ վատ իշխանություն և այդ շատ վատ իշխանությունը ծնեց վատ իշխանություններ և խթանեց ու լրացրեց հասարակության մեջ բազմաթիվ բացասական երևույթեր: Մեր հասարակության անդամների մեծամասնությունը (դառը խոսք եմ ասում)… ստրուկը ուզում է ոչ թե ազատություն լինի, ստրուկն ուզում է ինքը ստրկատեր դառնա: Հիմա մենք մեր հասարակության մեջ հասանք նրան, որ մեր հասարակության անդամների զգալի քանակությունն ուզում է իշխանություն` ունենալու համար այն հասարակությունը, որն այս պահին կա, մենք հասել ենք այս մակարդակին: Իշխանության իրացում չի նշանակում թուղթը ստորագրել, օրենքը գրել: Իշխանության իրացում հենց նշանակում է նպատակ դնել և գնալ այդ նպատակին հասնել: Եթե նույնիսկ մեր իշխանությունը մեկ նպատակ դնի` հասնել կրթված հասարակության, նույնիսկ այդ ճանապարհի ընթացում բազմաթիվ այլ հասարակական ֆունկցիաներ կսկսեն աշխատել, բայց ոչ թե նպատակ դնել դիպլոմներ տալ, ոչ թե նպատակ դնել թերուս, բայց ուսումնականի անվան տակ հասարակություն ունենալ: Մեր վարչապետը պնդում է, որ առաջիկա աշխարհը գիտելիքի աշխարհ է և կոչ է անում մարդկանց գիտելիք ձեռք բերել, լավ բան է ասում, բայց կոչ անելու փոխարեն պետք է այդ գիտելիքի աղբյուրները հստակ ձևավորվեն, և այդ գիտելիքը ձեռք բերելու հնարավորություններ լինեն: Իսկ գիտելիք ձեռք բերելու հնարավորությունն այս պահին պետությունը պետք է ստեղծի: Մեր հասարակությունն այս պահին գիտելիքազուրկ հասարակություն է` չհաշված անհատներին: Կարծեք թե մեր մեջ անհատապես արվեստի գլուխգործոցների ծնման միջավայր կա: Մի օրինակ ասեմ` երկրում Սերժ Սարգսյանը խնդիր դրեց, որ ինքը պետք է հասնի շախմատային հաջողության: Բազմաթիվ գործեր արեց, ի պատիվ իրեն, ֆինանսական, բարոյական ներդրումներ արեց: Ինքն անձամբ սատար կանգնեց յուրաքանչյուրին, ով այս ոլորտում հաջողության հասնելու հնարավորություն ունի: Եվ մենք իսկապես այդ ոլորտում զգալի հաջողություններ ունենք: -Կարելի՞ է ասել, որ իրենց նախասիրություններից ելնելով են այս կամ այն ոլորտին ուշադրություն դարձնում: -Կարելի է նաև այդպես ասել, չգիտեմ, գուցե նաև փառասիրությունից ելնելով: -Անդրադառնանք ընդդիմությանը. Ինչպե՞ս եք գնահատում ընդդիմության գործունեությունը: - Ճիշտն ասած, հիմա դժվարանում եմ ասել, որովհետև իմ համոզմունքը մնում է նույնը, որովհետև ընդդիմությունը նույնպես այս իրավիճակը փոխելու հստակ առաջարկ չունի: Ընդդիմությունը իրավացի քննադատություն ունի, բայց բացի խոստումը, որ ես լավն եմ, այլ առաջարկ չունի, թե ինչու է լավը: Եթե ես ավելի անկեղծ ասեմ, ապա ոչ հեռավոր անցյալը նաև կասկածի տակ է դնում “ես լավն եմ” հայտարարությունը, որովհետև գոնե իմ սերունդը հստակ գիտի` ինչպես կատարվեց Հայաստանում արտադրական ձեռնարկությունների սեփականաշնորհման գործընթացը: Ես կարծում եմ, բացի իշխանությունից, ընդդիմությունը նույնպես ունի անվստահությունը փոխելու խնդիր: Եվ անվստահությունը փոխելու թիվ մեկ քայլը կարող է լինել այն, որ ինքը շատ հստակ, հականե-հանվանե ցույց տա իր քայլերը` ինչպես է ինքը իշխանությունը տեղափոխելու իրավունքի դաշտ: Քանի որ այդ ընդդիմության մեջ մեծ թվով մարդիկ կան, որոնք նախկին իշխանություն են, և այդ իշխանությունն ինքը իրավունքի դաշտ չի եղել, արդեն ինքն ունի անվստահության խնդիր: Հիմա այս ընդդիմությունը թողնենք, ընդհանրապես ընդդիմություն հասակացողությանն անդրադառնանք. նախ և առաջ պետք է լինի ընդդիմություն, որը կոնկրետ օրինակներով հստակ գիտի իր խնդիրները: Եթե ես իշխանություն ձևավորելու խնդիր ունենայի, ինձ համար թիվ մեկ խնդիրը կդնեի մարդկանց արժանապատվությունը վերադարձնելը: Մինչև մենք չունենանք արժանապատվություն կրող անհատ մարդկանց հասարակություն և ընդհանուր առմամբ ազնվությունը գնահատող անհատ մարդկանց համախումբ, ապա մենք երբեք չենք ունենալու արժանապատիվ և դրական իշխանություն: Բայց հարցի մյուս կողմն էլ կա. դա իշխանությունը պետք է անի, ուրեմն պետք է լինի այդ արժանապատվությունը պահպանած մարդականց խումբ, որը նաև շատ հստակ իրավունքը պահելու երաշխիքներ պետք է տա, իշխանության իրացման ընթացքում իրավունքը պահպանելու, պաշտպանելու և իրավունքն իր վրա տարածելու հստակ երաշխիքներ պետք է տա: Հիմա ես դրա հնարավորությունն, անկեղծ ասած, չեմ տեսնում: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 25-8-2009