Տաթևիկ Խաչիկյան, ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետի թուրքագիտության բաժնի մագիստրատուրայի ուսանող
«Լրագիր» 20-3-2010- Վերջին շրջանում թուրքական մամուլում ավելի ու ավելի հաճախ է խոսվում միսիոներների և նրանց ծավալած գործունեության մասին: Բացի այդ, հիմնականում շեշտադրվում է այն տեսակետը, թե վերջին տարիներին քրիստոնեություն ընդունած մուսուլմանների մեծ մասը նախկին քրիստոնյաներ են: Այս տեսակետը ժամանակ առ ժամանակ ապացուցվում է արձանագրվող պատմությունների և դեպքերի միջոցով:
Կարծում ենք` հայ իրականության մեջ այս թեման այսօր քիչ է ուսումնասիրված, բայց միաժամանակ այն շատ կարևոր է: Վերջին տարիներին լուրջ ուսումնասիրություններ են կատարվել Թուրքիայում ապրող իսլամացած հայերի թեմայի շուրջ: Նախկինում մեզ համար անհայտ բազմաթիվ իրողություններ են հրապարակվել: Սա մեծ քայլ է ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում մնացած հայերի, ինչպես նաև նրանց սերունդների հետագա պատմության ուսումնասիրության և բացահայման համար: Կարծում ենք` ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում ապրող ծագումով հայերի խնդրի համապարփակ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել այնտեղ ապրող ողջ հայությանը , ինչպես նաև անդրադառնալ միսիոներների գործունեության պատմությանը:
19-րդ դարից սկսած` միսիոներների համար Մերձավոր Արևելքը ավետարանչության համար կարևոր կենտրոն էր: 1800-ական թթ. սկսած` նրանք սկսում են գործել այս տարածքում, մասնավորապես մուսուլմանների և հրեաների մեջ, սակայն ցանկալի արդյունքների չեն հասնում: Մուսուլմանական հասարակությունը բացասաբար էր ընդունում միսիոներների գործունեությունը: Բացի այդ, քրիստոնեություն ընդունած մուսուլմանների համար խստագույն պատիժներ էին սահմանված: Այդ իսկ պատճառով որոշում է կայացվում տեղի քրիստոնյաների միջոցով թափանցել ոչ քրիստոնյաների մեջ:
Եվ այսպես, 19-րդ դարից միսիոներներն ակտիվ գործունեություն են ծավալում ինչպես Մերձավոր Արևելքում, այնպես էլ Օսմանյան կայսրության տարածքում: 1800-1813թթ. միսիոներները հիմնադրում են տարբեր կազմակերպություններ, որոնց նպատակը Սուրբ գրքի տպագրումն ու տարածումն էին Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդների մեջ: Այնուհետև մի շարք այցելությունների և շփումների շնորհիվ միսիոներները եզրահանգում են, որ իրենց գործունեությունն առավել նպաստավոր կլինի հատկապես հայության շրջանում:
Տեսականորեն արևմտյան միսիոներների շփումը հայերի հետ կարելի է բաժանել չորս փուլի.
1800-1830-ական թթ., երբ սկսվում են առաջին անհատական շփումները:
1830-1847թթ., այսինքն` մինչև Օսմանյան կայսրության կողմից բողոքական համայնքի ճանաչումը:
1850-1915թթ., երբ համայնքի ճանաչումից հետո ձեռնարկվում են քայլեր, որպեսզի ավետարանական առանձին եկեղեցիները միսիոներների հսկողության տակ առնվեն և դրանք արևմտյան եկեղեցիների կառուցվածքին համապատասխանեցվեն:
1915թ. հետո այսպես կոչված Հայ ավետարանականության Սփյուռքի շրջանը, երբ միսիոներների գործունեությունը զգալիորեն նվազում է հայության շրջանում:
Միսիոներների առաջին շփումը հայերի հետ, այսինքն` շփման առաջին շրջանը, տեղի է ունենում Արևելյան Հայաստանում, երբ Ալեքսանդր թագավորը Հնդկաստանից ռուսական տարածքներ թափանցած միսիոներների միջոցով հնարավոր է համարում իր երկրի տարածքում ապրող մուսուլմանների քրիստոնեացումը: 1811թ. Բրիտանական Սուրբ գրքի ընկերությունը գնում է Վենետիկի հրատարակած Նոր Կտակարանի 1500 օրինակ և դրանք տարածում հայության շրջանում: Այնուհետև 1813թ. Բրիտանական և ամերիկյան Սուրբ գրքի համատեղ ընկերությունը նախաձեռնում է Աստվածաշնչի գրաբար հրատարակումն ու տարածումը: 1815թ. 5000 , 1817թ. 2000 օրինակ Աստվածաշունչ և 2000 օրինակ Նոր Կտակարան է տարածվում հայերի մեջ:
Փաստորեն, միսիոներները սկսում են ակտիվորեն գործել հայերի շրջանում: Ժամանակի ընթացքում այս գործունեությունը պետք է արմատներ գցեր արևմտահայերի մեջ, որ կատարվեց 1820-ական թթ., երբ ամերիկյան և բրիտանական ընկերություններն սկսեցին Աստվածաշունչը հրատարակել հայատառ թուրքերենով:
Արևմտահայերի շրջանում գործունեություն ծավալած առաջին ամերիկացի միսիոներները Լեվի Փարսոնզն ու Փլինի Ֆիսքն էին, որոնք 1819թ. ժամանում են Մալթա, այնտեղից էլ մեկնում են Իզմիր: Հարկ է նշել, որ այս միսիոներները շատ տպավորված էին հայերի կրոնասիրությամբ: Լեվի Փարսոնզը նույնիսկ ղեկավարությանը գրած նամակում հայտնում է, որ Օսմանյան կայսրություն ավելի հեշտ կլինի թափանցել հայերի, քան մուսուլմանների և հրեաների միջոցով:
1828թ. Մալթայում տեղի է ունենում կարևոր միսիոներական ժողով, որտեղ պետք է որոշվեր ամերիկյան Բորդ ընկերության հետագա քաղաքականությունը Մերձավոր Արևելքում: Այդ ժողովին մասնակցում է նաև Ուիլյամ Կուտելը, որը 1824թ սկսած` կապ էր հաստատել Երուսաղեմի մի շարք հայ միաբանների հետ: Կուտելի առաքելությունը հատկապես հայերի շրջանում գործելու մեջ էր: Ժողովում մի շարք դրույթներ են ընդունվում, որոնք վերաբերում էին հայերին: Նախ, հաշվի առնելով մուսուլմանների մեջ ծավալած գործունեության ապարդյունությունը, որոշում է կայացվում այդուհետ գործել հայերի շրջանում, ինչպես նաև այսպես կոչված քննական պտույտներ կատարել հայկական գավառներում` հասկանալու և յուրացնելու հայ ժողովրդի առանձնահատկությունները, քիչ թե շատ սովորելու հայերենը և ծանոթանալու հայերի խնդիրներին: Փաստորեն , 1828թ. սկսած` միսիոներներն իրենց գործունեությունը պաշտոնապես ծավալեցին հայերի մեջ:
Այն, որ հայերի մեջ գործունեությունն առավել նպաստավոր կլիներ, և որ դրա համար կային բոլոր նախադրյալները, հայտնում է նաև միսիոներական պատմիչ Ռուֆուս Անդերսոնը իր “History of the Missions” գրքում: 19-րդ դարի մեկ այլ ժամանակագիր` Հարություն Գ. Մրմրյանը, իր 1908թ. Կ. Պոլսում հրատարակված «Տասնիններորդ դար և Հովհաննես Պրուսացի Տերոյենց» գրքում գրում է, որ ազգային եկեղեցուց հռոմեական հայերի բաժանվելուց հետո հայերի մեջ ծայր է առնում բողոքականությունը և ակտիվորեն տարածվում ամերիկյան միսիոներների կողմից: Նա այդ ամենը բնական է համարում` ասելով, որ ժողովրդի մի մասի կողմից կաթոլիկության ընդունումը պետք է հանգեցներ մյուս հատվածի ձգտմանը դեպի բողոքականություն, նշելով, որ այդ երևույթը առավել ընդգծված էր միմյանց հետ թշնամանքի մեջ գտնվող ընտանիքներում:
Արդեն 1835թ. ապրիլ և նոյեմբեր ամիսներին Կուտելը տեղեկացնում է կենտրոնին, որ իրենք մեծ հաջողություններ են գրանցում հայերի շրջանում:
Այս ամենի հետ մեկտեղ միսիոներները շարունակում են իրենց ծավալած կրթական գործունեությունը: 1834թ., ընդարձակելով իրենց հիմնած Բերայի վարժարանը, այն վերածում են երիտասարդների համար բարձրագույն վարժարանի: Ի դեպ, վերոնշյալ վարժարանում է ուսանել նաև Կ.Պոլսի առաջին ավետարանական հովիվ Աբիսողոմ Ութուճյանը: Այնուհետև Զմյուռնիայում բացվում է աղջիկների վարժարան հայ և հույն աշակերտների համար: Այստեղ է հաստատվում հայագետ միսիոներ Իլիաս Ռիքսը, որը հետագայում կարևոր դեր է խաղում Սուրբ գրքի աշխարհաբար թարգմանության մեջ: Միսիոներները Զմյուռնիա են տեղափոխում նաև Մալթայի և Բեյրութի իրենց հրատարակչատների հայերեն բաժինները: 1833-1840թթ. այստեղ սկսում են հրատարակել «Շտեմարան պիտանի գիտելյաց¦ շաբաթաթերթը: Աբիսողոմ Ութուճյանի եղբայր, ժամանակագիր Ստեփան Ութուճյանը վկայում է, որ բողոքականության տարածմանը մեծապես նպաստել են նրանց հրատարակությունները, գրականությունն ու կրթական գործունեությունը: Նա գրում է. «Պէտք է գիտնալ ու խոստովանիլ, որ միսիոնարաց դպրոցն ու հայատառ թրքերէն Սուրբ Գիրք եւ ուրիշ օգտակար գրեանց տարածուիլը շատ կարեւոր դեր ունեցած է այդ քաղաքին եւ անոր սահմանակից վայրերու մէջ»:
Միսիոներական այս գործունեության շրջադարձային պահը լինում է 1835թ., երբ միսիոներներն իրենց «միսիոներական տան» մեջ սկսում են պաշտոնապես կիրակնօրյա ժողովներ կազմակերպել, ստեղծում են իրենց ժողովարանը, հոգևոր քարոզչության վայրը: Ինչպես գրում է վեր. Եղիա Քասունին` «Նրանք կը վարեն կազմակերպուած կրօնական ժողովներ, որոնց կ’ընդունուէին ապաշխարածները եւ հոգեւոր ճշմարտութիւն փնտռողները»:
5 տարվա ընթացքում, ինչ Բորդ ընկերությունը գործունեություն էր ծավալել հայերի մեջ, երբևէ հրապարակային կրոնական պաշտամունքներ և քարոզներ չէին եղել: Սակայն Կուտելը իր բնակարանում շաբաթը երկու անգամ Սուրբ գրքի մեկնության ժամ է սահմանում, որին հաճախում էին հայեր և հույներ: Նույն թվականին Հ.Ճ.Օ. Դուայթը անգլիական դեսպանատան մոտակայքում գտնվող փողոցի իր տան մի սրահը վերածում է մատուռի և սահմանում պաշտամունքի և քարոզչության օրեր, որոնք էին ուրբաթ և կիրակի օրերը:
1836թ. կարևոր իրադարձություններից էր նաև «Բարեպաշտության միաբանությունը» հետագայում «Բարեպաշտից», որը, ինչպես վկայում է Ե. Քասունին, «Հայ երիտասարդներու իրենց մէջ Ս. Գիրքի ուսումնասիրութեան հետ միաբանական ինքնաբուխ աղօթքի վարժութիւն կ’ընէին»:
Հենց այս խմբակն էր, որ հետագայում պետք է ակտիվորեն մասնակցեր և հանդիսանար բողոքական համայնքի (protestant milleti) հիմքը: Իրականում սա առաջին հայ ավետարանական կազմակերպությունն էր Կ.Պոլսում: Պատմագիր Տիգրան Խրլոպյանը նշում է, որ ավետարանականությանը հարող հայերի թիվը հետզհետե ավելանում էր: Շուտով նրանց շարքերից մի փոքր խումբ է առանձնանում և ստեղծում վերոհիշյալ կազմակերպությունը, որն ուներ իր նախագահն ու քարտուղարը: Այս խմբի թիվը 1838թ. հասնում է 500-ի: Խումբը, որ սկզբում ուներ ընդամենը 12 անդամ, ինչպես նշում է Ս. Ութուճյանը, գնալով մեծանում և հզորանում էր:
Այս իրադարձություններին զուգընթաց Հ.Ճ.Օ. Դուայթը շարունակում է ակտիվորեն զբաղվել հրատարակչական գործունեությամբ: 1838թ. Կ.Պոլսում նա հիմնում է նաև գրքերի առաքման կենտրոն: Միայն 1838թ. ընթացքում հրատարակվում և տարածվում է ավելի քան 6 միլիոն, իսկ հաջորդ տարի ավելի քան 5 միլիոն էջ հայերեն և հայատառ թուրքերեն գիրք: Հետագայում` 1842թ., Կուտելի նախաձեռնությամբ Աստվածաշունչը թարգմանվում է թուրքերեն: 1853թ. Իլիաս Ռիքսի նախաձեռնությամբ այն թարգմանվում է արդի հայերեն: Հավելենք նաև, որ վերոհիշյալ գործունեությունը պետք է տար իր պտուղները, որն արտահայտվելու էր առանձին համայնքի ստեղծմամբ:
Համայնքի ստեղծման համար առաջին քայլերը կատարեց «Բարեպաշտության միաբանություն» խումբը, որը, դիմելով Բորդ ընկերության միսիոներներին, հարց բարձրացրեց առանձին վարչական օրենսգրքի և կանոնագրի անհրաժեշտության մասին: 1846թ. հուլիսի 1-ին Հ.Ճ.Օ. Դուայթի բնակարանում հավաքված 37 տղամարդ և 3 կին անդամները Սուրբ գրքի ընթերցումից և աղոթքներից հետո ընտրեցին հովիվ` պատ. Աբիսողոմ Ութուճյանին, 2 սարկավագ և 2 հոգաբարձու: Որոշ ժամանակ անց «Բարեպաշտության միաբանությունը» ստանում է Հայ ավետարանական եկեղեցի անվանումը, որն, ըստ էության, ոչ միայն առաջին Հայ ավետարանական եկեղեցին էր Թուրքիայում, այլև ամբողջ աշխարհում, իսկ 1846թ. օգոստոսի 25-ին հայտարարվում է, որ իրենք անկախ են հայ եկեղեցուց: Հաջորդ կարևոր քայլը, որ պետք է արվեր, համայնքի պաշտոնական ճանաչումն էր: 1846թ. օգոստոսի 7-ին Կ.Պոլսում ժողով է հրավիրվում և ստեղծվում է գործադիր հանձնախումբ: Այս հանձնախմբի պարտականությունն էր համայնքը ներկայացնել արտաքին հարաբերություններում: Ժողովից 10 ամիս անց` 1847թ. հունիսի 16-ին, որոշվում է դիմել սուլթանին` համայնքը պաշտոնապես ճանաչելու խնդրանքով: Հաջորդ մի քանի ամիսների ընթացքում 4 խնդրագիր է ներկայացվում, որոնք, սակայն, հաջողության չեն հասնում: Այնուհետև վերոհիշյալ հարցում սկսում են գործել միսիոներները: Հատկապես մեծ աջակցություն են ցուցաբերում Անգլիան և Ամերիկան:Անգլիայի դեսպանը հանդիպում է Մուստաֆա Ռեշիդ փաշային, որից հետո 1847թ. նոյեմբերի 5-ին դեսպանին հաջողվում է ստանալ ֆերմանը (հրամանագիրը), որով Օսմանյան կայսրության բողոքականները ճանաչվում են որպես առանձին համայնք: Այս հրամանագիրը, սակայն, տրված էր նախարարության կողմից և կարող էր չեղյալ հայտարարվել կառավարության փոփոխության դեպքում: Վերջնական ճանաչում շնորհվում է սուլթան Աբդուլ Մեջիդի կողմից 1850թ. նոյեմբերի 27-ին: 1850թ. դեկտեմբերի 13-ին Կ.Պոլսում հայ ավետարանականների ժողով է գումարվում, որտեղ ընթերցվում է այս հրամանագիրը: Սուլթանական մեկ այլ հրամանագրի համաձայն` համայնքի ազգապետ է ընտրվում Ստեփան Սերոբյանը: Համայնքի ազգապետը ներկայացնում էր բոլոր բողոքական եկեղեցիները, կազմակերպությունները և ժողովուրդներին` հայ կամ ոչ հայ: Այսինքն` Օսմանյան կայսրության բոլոր բողոքականները, անկախ ազգությունից, ենթարկվում էին ազգապետին: Թուրքիայում հաջորդաբար ծառայել է 5 ազգապետ: Առաջին ազգապետը եղել է Ստեփան Սերոբյանը (1847-1865թթ.), երկրորդը` Դավուդ Պողոսյանը (1865-1868թթ.), երրորդը` Հակոբ Մաթևոսյանը (1868-1888թթ.), չորրորդը` Հակոբ Բոյաջյանը (1915-1928թթ.) և հինգերորդը` պրոֆ. Զենոբ Պեզջյանը (1915-1928թթ.): Այս քաղաքականությունը կիրառվում էր նաև այլ համայնքների, ինչպես , օրինակ` կաթոլիկների հանդեպ, և սուլթանատին համայնքները վերահսկելու ավելի լայն ու հեշտ հնարավորություններ էր տալիս:
Համայնքի ճանաչումից հետո Հայ ավետարանական եկեղեցիներ են բացվում Տրապիզոնում, Իզմիրում, Գազիանթեփում, Էրզրումում, Բուրսայում:
Այս համատեքստում հետաքրքրական են նաև հայ ավետարանականների և օտարերկրյա միսիոներների միջև հարաբերությունների զարգացումները: Ի տարբերություն սկզբնական շրջանի, հետզհետե նրանց հարաբերություններում որոշակի սառնություն է նկատվում: 1855թ. Ամերիկյան հանձնաժողովը հրատարակում է «Առաջնորդ ավետարանական եկեղեցու անդամներին» խորագրով օրենսգիրքը` բաղկացած 158 էջից, որտեղ տեղ գտած մի շարք կետեր առաջ են բերում հայ ավետարանականների բացահայտ դժգոհությունն ու հիասթափությունը: Մեծապես դժգոհություն է առաջացնում այն հանգամանքը, որ, ըստ այս օրենսգրքի, այդուհետ միությունների վերին վարչական մարմիններ կարող էին ընդգրկվել միայն միսիոներները: Ժողովներին չէին կարող մասնակցել հայ, հույն կամ այլ բնիկ հովիվներ: Վերջին խոսքը պատկանում էր Ամերիկյան հանձնաժողովին: Այսինքն` բողոքական համայնքը փաստացի ղեկավարում էր վերոհիշյալ հանձնաժողովը: Փաստորեն, աստիճանաբար սահմանափակվում էին Հայ ավետարանական եկեղեցու հեղինակությունն ու իրավունքները: Բնական է, որ նման պայմաններում հայ ավետարանականներն աստիճանաբար պետք է բռնեին ինքնուրույնության և անկախացման ուղին:
1860թ. Արտաքին առաքելությունների ամերիկյան հանձնաժողովը, հաշվի առնելով միսիոներական գործունեության նման ծավալները, այն կանոնակարգելու համար որոշում է կայացնում գործունեության դաշտը բաժանել 3 շրջանի` արևելյան, կենտրոնական և արևմտյան: Որոշ ժամանակ անց նույն քաղաքականությունն են որդեգրում նաև Հայ ավետարանական եկեղեցիները: Ստեղծվում է 4 միություն: 1864թ. ստեղծվում է Բութանիայի միությունը 27 եկեղեցիներով, 1866թ.` Արևելյան միությունը` 4 շրջաններով և 68 եկեղեցիներով, 1867թ.` Կիլիկիայի միությունը` 4 շրջաններով և 65 եկեղեցիներով, 1868թ.` Կենտրոնական միությունը` 3 շրջաններով ու 42 եկեղեցիներով:
Այս ամենին զուգընթաց չէր դադարեցվում տպագրական և կրթական գործունեությունը: Դեռևս 1822թ. Մալթայում Փլինի Ֆիսքի հիմնած հրատարակչատունը 350 հազ. հունարեն, իտալերեն և հայերեն կրոնական գրքեր հրատարակելուց հետո 1833թ. տեղափոխվում է Իզմիր, իսկ 1852թ.` Ստամբուլ, որտեղ շարունակում է գործել շուրջ 20 տարի: Այս ընթացքում ակտիվորեն շարունակվում է Սուրբ գրքի թարգմանությունը` հայերեն, հայատառ թուրքերեն: Բացվում են բազմաթիվ դպրոցներ, ճեմարաններ, վարժարաններ: Հիմնվում է 3 աստվածաբանական ճեմարան. 1859թ.` Խարբերդի աստվածաբանական ճեմարանը, 1864թ.` Մարաշինը, 1865թ.` Մարզվանինը: 1875-1915թթ. Հայ ավետարանական եկեղեցին Թուրքիայում հիմնում է 7 քոլեջ` Այնթապում, Խարբերդում, Մարաշում, Մարզվանում, Տարսոնում, Գոնիայում և Իզմիրում: 1908թ. արդեն գործում էր 35 երկրորդական վարժարան, որոնցից 20-ը նախատեսված էր իգական սեռի համար:
Օսմանյան կայսրությունում միսիոներների ծավալած գործունեության ողջ ընթացքում հետաքրքիր զարգացումներ են արձանագրվել Հայ առաքելական եկեղեցու և միսիոներների, հետագայում նաև Հայ ավետարանական եկեղեցու հարաբերություններում: Սկզբնական շրջանում Հայ առաքելական եկեղեցին բարեհաճ վերաբերմունք էր ցուցաբերում միսիոներների հանդեպ: Միսիոներները մի շարք հանդիպումներ են ունենում Կ.Պոլսի պատրիարքի հետ և հետագայում իրենց կենտրոնին ուղարկած նամակներում ընդգծում են հայոց պատրիարքի ջերմ ընդունելությունը: Պատրիարքարանը դրական է գնահատում միսիոներների կողմից նախապատրաստվող կրթական գործունեությունը և համաձայնում աջակցել: Նույնիսկ 1833թ. սեպտեմբերին Ստեփանոս պատրիարքը երկու միսիոներների հրավիրում է եկեղեցի` ականատես լինելու նորադարձների ձեռնադրությանը: Սակայն ժամանակի ընթացքում հարաբերությունները սրվում են: Միսիոներները շեղվել էին իրենց ուղղությունից և դրժել խոստումը, որն էր` չքաջալերել հավատափոխությունը: Հարաբերությունները սրվում են հատկապես Հայ ավետարանական եկեղեցու և համայնքի ստեղծումից հետո: Փաստորեն, ստեղծվում է առանձին եկեղեցի, որը հայտարարում է, թե ինքն անկախ է Հայ առաքելական եկեղեցուց: Հայ առաքելական եկեղեցին դադարեցնում է բոլոր տեսակի շփումները Ավետարանական եկեղեցու հետ: Նույն իրավիճակը տարածվում է նաև հասարակության մեջ: Եկեղեցու, ինչպես նաև հայ համայնքի կողմից որպես դավաճանություն էր ընկալվում բողոքականության ընդունումը. ընդհուպ անհամատեղելի են դառնում հայ և բողոքական անվանումները: Թշնամանքն աճում է այն աստիճան, որ խզվում են բոլոր տեսակի կապերը այս երկու համայնքների միջև նույնիսկ առևտրական և տնտեսական հարաբերություններում: Հայ ավետարանական համայնքը հայտնվում է որոշակի կենցաղային մեկուսացվածության մեջ: Հետագայում` 1915թ. հետո, նկատվում է որոշակի մերձեցում` հաշվի առնելով ժամանակաշրջանի տարերայնությունը: Հետագայում` արդեն 1970-ական թթ., մերձեցման փորձեր են կատարվում: 1970թ. ստեղծվում է երկու եկեղեցիների մերձեցման հանձնաժողով, որի շնորհիվ երկու տարի անց Հայ առաքելական եկեղեցին ճանաչում է հայ ավետարանական համայնքի ինքնուրույնությունը:
19-րդ դարի վերջին իրականացված ջարդերն ու հայահալած քաղաքականությունը մեծ չարիք դարձան ողջ հայության, այդ թվում` Հայ ավետարանական եկեղեցու համար: Ավերվում են բազմաթիվ եկեղեցիներ, վանքեր, դպրոցներ: Սպանվում և ձերբակալվում են բազմաթիվ հոգևոր հայրեր, հովիվներ: Ինչպես գրում է Վահան Թութիկյանը` «Այս սարսափելի ջարդերը ցոյց տուին բաժանուած հայ համայնքին թէ թրքական բարբարոսութիւնը եւ ջարդերը սահմանափակուած չէին մէկ «Միլլէթի» կամ քաղաքական կուսակցութեան, այլ առանց խտրութեան ուղղուած էին ամբողջ հայ ազգին դէմ»:
Բացի այդ, սկսած 1860-ական թթ. մինչև 1890-ական թթ. Հայ ավետարանական եկեղեցին բավական թուլանում է նաև այլ պատճառներով. պառակտումներից ու բաժանումներից կորցնում է բազմաթիվ անդամներ: 1860-ական թթ. հայերի շրջանում գործունեություն է ծավալում անգլիական եկեղեցին, մասնավորապես այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Լոնդոնի միսիոներական և Բրիտանական Աստվածաշնչի ընկերությունները: 1863թ. Այնթապում նրանք հիմնում են առաջին եկեղեցին, ավելի ուշ ևս մեկը` Դիարբեքիրում:
Նախ 19-րդ դարի հայկական ջարդերը, հայոց ցեղասպանությունը, այնուհետև 1915-1922թթ. ամենա- ողբերգականն էին հայ ժողովրդի, ինչպես նաև Հայ ավետարանական եկեղեցու համար:
Մինչև 1915թ. Թուրքիայում կային 4 ավետարանական միություն, 137 եկեղեցի, 82 ձեռնադրյալ հովիվ, 97 քարոզիչ, 14 000 հաղորդական անդամ, 270 կիրակնօրյա դպրոց` 22 700 ուսանողով, 7 քոլեջ` 1 700 ուսանողով, 46 բարձրագույն վարժարան` 1 750 ուսուցիչով և 4 700 ուսանողով, 3 աստվածաբանական ճեմարան` նախակրթարանների 19 400 սովորողով և 850 ուսուցիչով: Հայ ավետարանականների ընդհանուր թիվը հասնում էր 51 000-ի: Հայոց ցեղասպանությունից հետո Հայ ավետարանականների թիվը հասնում էր մոտ 14 000-ի: Նրանք ունեին 31 եկեղեցի, 25 ձեռնադրյալ հովիվ և 13 քարոզիչ:
Այսպիսով` Առաջին համաշխարհային պատերազմից և հայոց ցեղասպանությունից հետո հայ ավետարանական համայնքը մեծ կորուստներ ունեցավ: Մեծ թվով անդամներ գաղթեցին այլ երկրներ, և սկսվեց հայ ավետարանականության սփյուռքի շրջանը: Աշխարհի տարբեր երկրներում ստեղծվեցին Հայ ավետարանական եկեղեցու միություններ, որոնք ղեկավարվում էին ԱՄՆ-ի Հայ ավետարանական եկեղեցու կողմից: Այսօր այդ միությունների թիվը հասնում է հինգի: Դրանք են` Մերձավոր Արևելքի Հայ Ավետարանական Եկեղեցիների Միություն, Ֆրանսիայի Հայ Ավետարանական Միություն, Հյուսիսային Ամերիկայի Հայ Ավետարանական Միություն, Հայաստանի Հայ Ավետարանական Միություն , Հայաստանի, Վրաստանի, Արևելյան Եվրոպայի և Միջին Ասիայի հայ ավետարանական միություն: Այսօր Թուրքիայի հայ ավետարանական եկեղեցիների կենտրոնը Լիբանանում գտնվող Մերձավոր Արևելքի հայ ավետարանական եկեղեցիների միությունն է:
Մինչև 1996թ. հայ ավետարանական եկեղեցիները Թուրքիայում հինգն էին, որոնք Ստամբուլում էին: Դրանք էին` Ավետարանական Ամենասուրբ Երրորդության եկեղեցին, Գեդիկփաշայի հայ ավետարանական եկեղեցին, Էմանուել ժողովարանը, Հաքյոլի ավետարանական եկեղեցին և Ուսքուդարի հայ ավետարանական եկեղեցին: 2005թ. դրանք երկուսն էին: Դեռևս 2000թ. անդամների թվի աճի և իրենց շարքերում ասորիների ընդգրկման հետևանքով Էմանուել եկեղեցին կորցնում է իր` Հայ ավետարանական եկեղեցու կարգավիճակը: Այս եկեղեցիները կազմված են քաղաքացիական և հոգևոր խորհուրդներից: Քաղաքացիական խորհրդի ընտրությունները տեղի են ունենում 4 տարին մեկ: Օրինակ` Գեդիկփաշայի եկեղեցու քաղաքացիական խորհրդի ղեկավարը միաժամանակ նաև հոգևոր խորհրդի նախագահն է: Վերջին շրջանում այս երկու պարտականությունները սովորաբար համատեղվում են: Վերապատվելիները ձեռնադրվում են Մերձավոր Արևելքի հայ ավետարանական եկեղեցիների միության կողմից:
Վերջին տարիներին թուրքական զանգվածային լրատվամիջոցների պնդմամբ միսիոներական գործունեությունը նոր ծավալներ է ստացել: Շատերը նույնիսկ մեղադրում են Թայիփ Էրդողանին միսիոներներին տրվող իրավունքների և հնարավորությունների համար: Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում բացվել են նոր եկեղեցիներ, հիմնադրվել են ֆոնդեր, հրատարակչատներ: Այսօր Թուրքիայի Հանրապետությունում ինչպես առհասարակ ավետարանականների, այնպես էլ կոնկրետ հայ ավետարանականների թվի վերաբերյալ տեսակետները տարբեր են: ԱՄՆ Կոնգրեսի փոքրամասնությունների գծով հանձնաժողովի տվյալների համաձայն` Թուրքիայում կան շուրջ 3000 ավետարականներ, որոնց մեջ մեծ թիվ են կազմում հայերը: 2006թ. կառավարությանը ներկայացրած զեկույցում Թուրքիայի անվտանգության խորհուրդը մտավախություն էր հայտնում, որ 2020թ. Թուրքիայի բնակչության 10%-ը քրիստոնեություն ընդունած կլինի, և որ 2001թ. տվյալներով արդեն 50 000 մարդ ընդունել է քրիստոնեություն, որոնց մեջ կան մեծ թվով մուսուլմաններ: Սակայն Թուրքիայի բողոքական եկեղեցիների միության իրավաբանական խորհուրդը իր զեկույցում առանձին անդրադարձել է այս թեմային` նշելով, որ քրիստոնեություն ընդունած մուսուլմանների մեծ մասը նախկինում իսլամացվածների սերունդներ են: Վերջին շրջանում քրիստոնեական արմատներով մուսուլմանների թեման դարձել է բավական արդիական: Քրիստոնեություն ընդունող այս մուսուլմանների նախկինում քրիստոնեական արմատներ ունենալու տեսակետը ապացուցվում է ուսումնասիրությունների, արձանագրվող դեպքերի, վերջիններիս կողմից իրենց նախնիների և արմատները գտնելու պատմություններով: Այս ամենի համար հիմք են ծառայում նաև, ինչպես թուրքական մամուլն է նշում, վերջին տարիներին միսիոներների ակտիվ գործունեությունը հատկապես քրդերի և ալևիների շրջանում, ինչու չէ, նաև այստեղ արձանագրվող հաջողությունները: Բազմիցս առաջ է քաշվում ցեղասպանության տարիներին քրդերի և ալևիների մոտ ապաստան գտած հայերի գոյության հարցը: Միսիոներների արձանագրած բազմաթիվ պատմություններ սրա ապացույցն են: Մեծ թվով գիտնականներ պնդում են, որ Ազգային անվտանգության հիշատակած` քրիստոնեություն ընդունող մուսուլմանները հենց այդ նույն նախկին քրիստոնյաների սերունդներն են, որոնք վերադառնում են իրենց արմատներին: Չնայած մեծ վտանգին` դրանով է բացատրվում նաև միսիոներական գործունեության ակտիվությունը հատկապես Արևմտյան Հայաստանի տարածքում: Այս հանգամանքը բացատրվում է նաև նրանով, որ այս տարածքում բնակչությունը բավական ծանր սոցիալական, ինչպես նաև կրթական պայմաներում է: Այն հարցը, թե ինչու վերոհիշյալ նախկին քրիստոնյաների սերունդները չեն դիմում Հայ առաքելական եկեղեցուն` պատրիարքարանին, պայմանավորված է նրանով, որ շատ հաճախ այս գյուղական շրջաններում պարզապես չեն լինում առաքելական եկեղեցու ծառայողներ, և գյուղացիները դիմում են տվյալ տարածքում գործունեություն ծավալած միսիոներներին: Եթե նույնիսկ բանը հասնում է պատրիարքարան գալուն, ապա շատ հաճախ այս մարդիկ արժանանում են մեղմ ասած ոչ գրկաբաց ընդունելության, որը կարող է ունենալ տարբեր պատճառներ, ինչպես, օրինակ` զգուշավորությունը, պետության կողմից իրականացվող սահմանափակումները, այդուհանդերձ, ցանկանալով վերադառնալ սեփական արմատներին և ինքնությանը, նրանք դիմում են ավետարանական կամ կաթոլիկ եկեղեցիներին:
Այսպիսով` կարելի է ասել, որ հայ ավետարանականության պատմությունը հետաքրքիր զարգացումներ է ունեցել: Հատկապես Թուրքիայում բնակվող հայ ավետարանականների խնդիրներն ու կյանքի պայմանները, կարծում ենք, առանձնանում են աշխարհի այլ երկրներում բնակվող հայ ավետարանականների խնդիրներից: Դա հասկանալու համար նախ անհրաժեշտ է չմոռանալ, որ թուրքական պետությունն իր կառուցվածքով տիպիկ իսլամական պետություն է, որտեղ քրիստոնյա լինելն արդեն իսկ մեծ վտանգ է , առավել ևս երբ այդ քրիստոնյան հայ է: Այս ամենից բացի, հարկ է նշել նաև, որ Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանից մինչև այսօր միսիոներներն ընկալվում են որպես ազգի թշնամիներ: Հետևաբար, նրանց գործունեությունը ևս խիստ բացասական արձագանք է ստանում: Այսօր հնարավոր չէ ստույգ տվյալներ հաղորդել Թուրքիայում բնակվող հայ ավետարանականների թվի մասին: Այս հարցում պետք է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ հայեր են ընդգրկված ոչ միայն Թուրքիայում գործող հայ ավետարանական եկեղեցիների կազմում, այլև երկրի տարբեր մասերում գործունեություն ծավալած միսիոներների հիմնած եկեղեցիներում: Այդ մասին վկայում են հենց իրենց` միսիոներների արձանագրած դեպքերը: Միսիոներների գործունեությունը կրոնական հիմքի վրա է, և շատ հաճախ մարդիկ, պարզապես հրաժարվելով մուսուլմանությունից, դառնում են քրիստոնյա առանց իրենց իրական էթնիկ ծագման մասին որևէ մեկնաբանության: Նրանք կարող են ներկայանալ որպես քրդեր, ալևիներ և թուրքեր, սակայն այս խմբում մեծ թիվ են կազմում իրական էթնիկ հայերը` նախկին իսլամացված հայերի սերունդները: Պետք է հավելել նաև, որ նույն խնդիրը գոյություն ունի նաև հույների շրջանում: Իրականում, կարծում ենք` այս խնդիրը մեզանում դեռևս մնում է չուսումնասիրված և կարիք ունի գիտական, ինչպես նաև պետական լուրջ մոտեցման: Այս բնագավառում լուրջ ուսումնասիրությունների դեպքում հնարավոր է գտնել իրենց ինքնությունն այս կերպ գոնե պահպանել ցանկացող մեծ թվով հայերի:
www.religions.amSaturday, March 20, 2010
ԲՈՂՈՔԱԿԱՆ ՀԱՅԵՐԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ
Տաթևիկ Խաչիկյան, ԵՊՀ արևելագիտության ֆակուլտետի թուրքագիտության բաժնի մագիստրատուրայի ուսանող
«Լրագիր» 20-3-2010- Վերջին շրջանում թուրքական մամուլում ավելի ու ավելի հաճախ է խոսվում միսիոներների և նրանց ծավալած գործունեության մասին: Բացի այդ, հիմնականում շեշտադրվում է այն տեսակետը, թե վերջին տարիներին քրիստոնեություն ընդունած մուսուլմանների մեծ մասը նախկին քրիստոնյաներ են: Այս տեսակետը ժամանակ առ ժամանակ ապացուցվում է արձանագրվող պատմությունների և դեպքերի միջոցով:
Կարծում ենք` հայ իրականության մեջ այս թեման այսօր քիչ է ուսումնասիրված, բայց միաժամանակ այն շատ կարևոր է: Վերջին տարիներին լուրջ ուսումնասիրություններ են կատարվել Թուրքիայում ապրող իսլամացած հայերի թեմայի շուրջ: Նախկինում մեզ համար անհայտ բազմաթիվ իրողություններ են հրապարակվել: Սա մեծ քայլ է ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում մնացած հայերի, ինչպես նաև նրանց սերունդների հետագա պատմության ուսումնասիրության և բացահայման համար: Կարծում ենք` ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում ապրող ծագումով հայերի խնդրի համապարփակ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել այնտեղ ապրող ողջ հայությանը , ինչպես նաև անդրադառնալ միսիոներների գործունեության պատմությանը:
19-րդ դարից սկսած` միսիոներների համար Մերձավոր Արևելքը ավետարանչության համար կարևոր կենտրոն էր: 1800-ական թթ. սկսած` նրանք սկսում են գործել այս տարածքում, մասնավորապես մուսուլմանների և հրեաների մեջ, սակայն ցանկալի արդյունքների չեն հասնում: Մուսուլմանական հասարակությունը բացասաբար էր ընդունում միսիոներների գործունեությունը: Բացի այդ, քրիստոնեություն ընդունած մուսուլմանների համար խստագույն պատիժներ էին սահմանված: Այդ իսկ պատճառով որոշում է կայացվում տեղի քրիստոնյաների միջոցով թափանցել ոչ քրիստոնյաների մեջ:
Եվ այսպես, 19-րդ դարից միսիոներներն ակտիվ գործունեություն են ծավալում ինչպես Մերձավոր Արևելքում, այնպես էլ Օսմանյան կայսրության տարածքում: 1800-1813թթ. միսիոներները հիմնադրում են տարբեր կազմակերպություններ, որոնց նպատակը Սուրբ գրքի տպագրումն ու տարածումն էին Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդների մեջ: Այնուհետև մի շարք այցելությունների և շփումների շնորհիվ միսիոներները եզրահանգում են, որ իրենց գործունեությունն առավել նպաստավոր կլինի հատկապես հայության շրջանում:
Տեսականորեն արևմտյան միսիոներների շփումը հայերի հետ կարելի է բաժանել չորս փուլի.
1800-1830-ական թթ., երբ սկսվում են առաջին անհատական շփումները:
1830-1847թթ., այսինքն` մինչև Օսմանյան կայսրության կողմից բողոքական համայնքի ճանաչումը:
1850-1915թթ., երբ համայնքի ճանաչումից հետո ձեռնարկվում են քայլեր, որպեսզի ավետարանական առանձին եկեղեցիները միսիոներների հսկողության տակ առնվեն և դրանք արևմտյան եկեղեցիների կառուցվածքին համապատասխանեցվեն:
1915թ. հետո այսպես կոչված Հայ ավետարանականության Սփյուռքի շրջանը, երբ միսիոներների գործունեությունը զգալիորեն նվազում է հայության շրջանում:
Միսիոներների առաջին շփումը հայերի հետ, այսինքն` շփման առաջին շրջանը, տեղի է ունենում Արևելյան Հայաստանում, երբ Ալեքսանդր թագավորը Հնդկաստանից ռուսական տարածքներ թափանցած միսիոներների միջոցով հնարավոր է համարում իր երկրի տարածքում ապրող մուսուլմանների քրիստոնեացումը: 1811թ. Բրիտանական Սուրբ գրքի ընկերությունը գնում է Վենետիկի հրատարակած Նոր Կտակարանի 1500 օրինակ և դրանք տարածում հայության շրջանում: Այնուհետև 1813թ. Բրիտանական և ամերիկյան Սուրբ գրքի համատեղ ընկերությունը նախաձեռնում է Աստվածաշնչի գրաբար հրատարակումն ու տարածումը: 1815թ. 5000 , 1817թ. 2000 օրինակ Աստվածաշունչ և 2000 օրինակ Նոր Կտակարան է տարածվում հայերի մեջ:
Փաստորեն, միսիոներները սկսում են ակտիվորեն գործել հայերի շրջանում: Ժամանակի ընթացքում այս գործունեությունը պետք է արմատներ գցեր արևմտահայերի մեջ, որ կատարվեց 1820-ական թթ., երբ ամերիկյան և բրիտանական ընկերություններն սկսեցին Աստվածաշունչը հրատարակել հայատառ թուրքերենով:
Արևմտահայերի շրջանում գործունեություն ծավալած առաջին ամերիկացի միսիոներները Լեվի Փարսոնզն ու Փլինի Ֆիսքն էին, որոնք 1819թ. ժամանում են Մալթա, այնտեղից էլ մեկնում են Իզմիր: Հարկ է նշել, որ այս միսիոներները շատ տպավորված էին հայերի կրոնասիրությամբ: Լեվի Փարսոնզը նույնիսկ ղեկավարությանը գրած նամակում հայտնում է, որ Օսմանյան կայսրություն ավելի հեշտ կլինի թափանցել հայերի, քան մուսուլմանների և հրեաների միջոցով:
1828թ. Մալթայում տեղի է ունենում կարևոր միսիոներական ժողով, որտեղ պետք է որոշվեր ամերիկյան Բորդ ընկերության հետագա քաղաքականությունը Մերձավոր Արևելքում: Այդ ժողովին մասնակցում է նաև Ուիլյամ Կուտելը, որը 1824թ սկսած` կապ էր հաստատել Երուսաղեմի մի շարք հայ միաբանների հետ: Կուտելի առաքելությունը հատկապես հայերի շրջանում գործելու մեջ էր: Ժողովում մի շարք դրույթներ են ընդունվում, որոնք վերաբերում էին հայերին: Նախ, հաշվի առնելով մուսուլմանների մեջ ծավալած գործունեության ապարդյունությունը, որոշում է կայացվում այդուհետ գործել հայերի շրջանում, ինչպես նաև այսպես կոչված քննական պտույտներ կատարել հայկական գավառներում` հասկանալու և յուրացնելու հայ ժողովրդի առանձնահատկությունները, քիչ թե շատ սովորելու հայերենը և ծանոթանալու հայերի խնդիրներին: Փաստորեն , 1828թ. սկսած` միսիոներներն իրենց գործունեությունը պաշտոնապես ծավալեցին հայերի մեջ:
Այն, որ հայերի մեջ գործունեությունն առավել նպաստավոր կլիներ, և որ դրա համար կային բոլոր նախադրյալները, հայտնում է նաև միսիոներական պատմիչ Ռուֆուս Անդերսոնը իր “History of the Missions” գրքում: 19-րդ դարի մեկ այլ ժամանակագիր` Հարություն Գ. Մրմրյանը, իր 1908թ. Կ. Պոլսում հրատարակված «Տասնիններորդ դար և Հովհաննես Պրուսացի Տերոյենց» գրքում գրում է, որ ազգային եկեղեցուց հռոմեական հայերի բաժանվելուց հետո հայերի մեջ ծայր է առնում բողոքականությունը և ակտիվորեն տարածվում ամերիկյան միսիոներների կողմից: Նա այդ ամենը բնական է համարում` ասելով, որ ժողովրդի մի մասի կողմից կաթոլիկության ընդունումը պետք է հանգեցներ մյուս հատվածի ձգտմանը դեպի բողոքականություն, նշելով, որ այդ երևույթը առավել ընդգծված էր միմյանց հետ թշնամանքի մեջ գտնվող ընտանիքներում:
Արդեն 1835թ. ապրիլ և նոյեմբեր ամիսներին Կուտելը տեղեկացնում է կենտրոնին, որ իրենք մեծ հաջողություններ են գրանցում հայերի շրջանում:
Այս ամենի հետ մեկտեղ միսիոներները շարունակում են իրենց ծավալած կրթական գործունեությունը: 1834թ., ընդարձակելով իրենց հիմնած Բերայի վարժարանը, այն վերածում են երիտասարդների համար բարձրագույն վարժարանի: Ի դեպ, վերոնշյալ վարժարանում է ուսանել նաև Կ.Պոլսի առաջին ավետարանական հովիվ Աբիսողոմ Ութուճյանը: Այնուհետև Զմյուռնիայում բացվում է աղջիկների վարժարան հայ և հույն աշակերտների համար: Այստեղ է հաստատվում հայագետ միսիոներ Իլիաս Ռիքսը, որը հետագայում կարևոր դեր է խաղում Սուրբ գրքի աշխարհաբար թարգմանության մեջ: Միսիոներները Զմյուռնիա են տեղափոխում նաև Մալթայի և Բեյրութի իրենց հրատարակչատների հայերեն բաժինները: 1833-1840թթ. այստեղ սկսում են հրատարակել «Շտեմարան պիտանի գիտելյաց¦ շաբաթաթերթը: Աբիսողոմ Ութուճյանի եղբայր, ժամանակագիր Ստեփան Ութուճյանը վկայում է, որ բողոքականության տարածմանը մեծապես նպաստել են նրանց հրատարակությունները, գրականությունն ու կրթական գործունեությունը: Նա գրում է. «Պէտք է գիտնալ ու խոստովանիլ, որ միսիոնարաց դպրոցն ու հայատառ թրքերէն Սուրբ Գիրք եւ ուրիշ օգտակար գրեանց տարածուիլը շատ կարեւոր դեր ունեցած է այդ քաղաքին եւ անոր սահմանակից վայրերու մէջ»:
Միսիոներական այս գործունեության շրջադարձային պահը լինում է 1835թ., երբ միսիոներներն իրենց «միսիոներական տան» մեջ սկսում են պաշտոնապես կիրակնօրյա ժողովներ կազմակերպել, ստեղծում են իրենց ժողովարանը, հոգևոր քարոզչության վայրը: Ինչպես գրում է վեր. Եղիա Քասունին` «Նրանք կը վարեն կազմակերպուած կրօնական ժողովներ, որոնց կ’ընդունուէին ապաշխարածները եւ հոգեւոր ճշմարտութիւն փնտռողները»:
5 տարվա ընթացքում, ինչ Բորդ ընկերությունը գործունեություն էր ծավալել հայերի մեջ, երբևէ հրապարակային կրոնական պաշտամունքներ և քարոզներ չէին եղել: Սակայն Կուտելը իր բնակարանում շաբաթը երկու անգամ Սուրբ գրքի մեկնության ժամ է սահմանում, որին հաճախում էին հայեր և հույներ: Նույն թվականին Հ.Ճ.Օ. Դուայթը անգլիական դեսպանատան մոտակայքում գտնվող փողոցի իր տան մի սրահը վերածում է մատուռի և սահմանում պաշտամունքի և քարոզչության օրեր, որոնք էին ուրբաթ և կիրակի օրերը:
1836թ. կարևոր իրադարձություններից էր նաև «Բարեպաշտության միաբանությունը» հետագայում «Բարեպաշտից», որը, ինչպես վկայում է Ե. Քասունին, «Հայ երիտասարդներու իրենց մէջ Ս. Գիրքի ուսումնասիրութեան հետ միաբանական ինքնաբուխ աղօթքի վարժութիւն կ’ընէին»:
Հենց այս խմբակն էր, որ հետագայում պետք է ակտիվորեն մասնակցեր և հանդիսանար բողոքական համայնքի (protestant milleti) հիմքը: Իրականում սա առաջին հայ ավետարանական կազմակերպությունն էր Կ.Պոլսում: Պատմագիր Տիգրան Խրլոպյանը նշում է, որ ավետարանականությանը հարող հայերի թիվը հետզհետե ավելանում էր: Շուտով նրանց շարքերից մի փոքր խումբ է առանձնանում և ստեղծում վերոհիշյալ կազմակերպությունը, որն ուներ իր նախագահն ու քարտուղարը: Այս խմբի թիվը 1838թ. հասնում է 500-ի: Խումբը, որ սկզբում ուներ ընդամենը 12 անդամ, ինչպես նշում է Ս. Ութուճյանը, գնալով մեծանում և հզորանում էր:
Այս իրադարձություններին զուգընթաց Հ.Ճ.Օ. Դուայթը շարունակում է ակտիվորեն զբաղվել հրատարակչական գործունեությամբ: 1838թ. Կ.Պոլսում նա հիմնում է նաև գրքերի առաքման կենտրոն: Միայն 1838թ. ընթացքում հրատարակվում և տարածվում է ավելի քան 6 միլիոն, իսկ հաջորդ տարի ավելի քան 5 միլիոն էջ հայերեն և հայատառ թուրքերեն գիրք: Հետագայում` 1842թ., Կուտելի նախաձեռնությամբ Աստվածաշունչը թարգմանվում է թուրքերեն: 1853թ. Իլիաս Ռիքսի նախաձեռնությամբ այն թարգմանվում է արդի հայերեն: Հավելենք նաև, որ վերոհիշյալ գործունեությունը պետք է տար իր պտուղները, որն արտահայտվելու էր առանձին համայնքի ստեղծմամբ:
Համայնքի ստեղծման համար առաջին քայլերը կատարեց «Բարեպաշտության միաբանություն» խումբը, որը, դիմելով Բորդ ընկերության միսիոներներին, հարց բարձրացրեց առանձին վարչական օրենսգրքի և կանոնագրի անհրաժեշտության մասին: 1846թ. հուլիսի 1-ին Հ.Ճ.Օ. Դուայթի բնակարանում հավաքված 37 տղամարդ և 3 կին անդամները Սուրբ գրքի ընթերցումից և աղոթքներից հետո ընտրեցին հովիվ` պատ. Աբիսողոմ Ութուճյանին, 2 սարկավագ և 2 հոգաբարձու: Որոշ ժամանակ անց «Բարեպաշտության միաբանությունը» ստանում է Հայ ավետարանական եկեղեցի անվանումը, որն, ըստ էության, ոչ միայն առաջին Հայ ավետարանական եկեղեցին էր Թուրքիայում, այլև ամբողջ աշխարհում, իսկ 1846թ. օգոստոսի 25-ին հայտարարվում է, որ իրենք անկախ են հայ եկեղեցուց: Հաջորդ կարևոր քայլը, որ պետք է արվեր, համայնքի պաշտոնական ճանաչումն էր: 1846թ. օգոստոսի 7-ին Կ.Պոլսում ժողով է հրավիրվում և ստեղծվում է գործադիր հանձնախումբ: Այս հանձնախմբի պարտականությունն էր համայնքը ներկայացնել արտաքին հարաբերություններում: Ժողովից 10 ամիս անց` 1847թ. հունիսի 16-ին, որոշվում է դիմել սուլթանին` համայնքը պաշտոնապես ճանաչելու խնդրանքով: Հաջորդ մի քանի ամիսների ընթացքում 4 խնդրագիր է ներկայացվում, որոնք, սակայն, հաջողության չեն հասնում: Այնուհետև վերոհիշյալ հարցում սկսում են գործել միսիոներները: Հատկապես մեծ աջակցություն են ցուցաբերում Անգլիան և Ամերիկան:Անգլիայի դեսպանը հանդիպում է Մուստաֆա Ռեշիդ փաշային, որից հետո 1847թ. նոյեմբերի 5-ին դեսպանին հաջողվում է ստանալ ֆերմանը (հրամանագիրը), որով Օսմանյան կայսրության բողոքականները ճանաչվում են որպես առանձին համայնք: Այս հրամանագիրը, սակայն, տրված էր նախարարության կողմից և կարող էր չեղյալ հայտարարվել կառավարության փոփոխության դեպքում: Վերջնական ճանաչում շնորհվում է սուլթան Աբդուլ Մեջիդի կողմից 1850թ. նոյեմբերի 27-ին: 1850թ. դեկտեմբերի 13-ին Կ.Պոլսում հայ ավետարանականների ժողով է գումարվում, որտեղ ընթերցվում է այս հրամանագիրը: Սուլթանական մեկ այլ հրամանագրի համաձայն` համայնքի ազգապետ է ընտրվում Ստեփան Սերոբյանը: Համայնքի ազգապետը ներկայացնում էր բոլոր բողոքական եկեղեցիները, կազմակերպությունները և ժողովուրդներին` հայ կամ ոչ հայ: Այսինքն` Օսմանյան կայսրության բոլոր բողոքականները, անկախ ազգությունից, ենթարկվում էին ազգապետին: Թուրքիայում հաջորդաբար ծառայել է 5 ազգապետ: Առաջին ազգապետը եղել է Ստեփան Սերոբյանը (1847-1865թթ.), երկրորդը` Դավուդ Պողոսյանը (1865-1868թթ.), երրորդը` Հակոբ Մաթևոսյանը (1868-1888թթ.), չորրորդը` Հակոբ Բոյաջյանը (1915-1928թթ.) և հինգերորդը` պրոֆ. Զենոբ Պեզջյանը (1915-1928թթ.): Այս քաղաքականությունը կիրառվում էր նաև այլ համայնքների, ինչպես , օրինակ` կաթոլիկների հանդեպ, և սուլթանատին համայնքները վերահսկելու ավելի լայն ու հեշտ հնարավորություններ էր տալիս:
Համայնքի ճանաչումից հետո Հայ ավետարանական եկեղեցիներ են բացվում Տրապիզոնում, Իզմիրում, Գազիանթեփում, Էրզրումում, Բուրսայում:
Այս համատեքստում հետաքրքրական են նաև հայ ավետարանականների և օտարերկրյա միսիոներների միջև հարաբերությունների զարգացումները: Ի տարբերություն սկզբնական շրջանի, հետզհետե նրանց հարաբերություններում որոշակի սառնություն է նկատվում: 1855թ. Ամերիկյան հանձնաժողովը հրատարակում է «Առաջնորդ ավետարանական եկեղեցու անդամներին» խորագրով օրենսգիրքը` բաղկացած 158 էջից, որտեղ տեղ գտած մի շարք կետեր առաջ են բերում հայ ավետարանականների բացահայտ դժգոհությունն ու հիասթափությունը: Մեծապես դժգոհություն է առաջացնում այն հանգամանքը, որ, ըստ այս օրենսգրքի, այդուհետ միությունների վերին վարչական մարմիններ կարող էին ընդգրկվել միայն միսիոներները: Ժողովներին չէին կարող մասնակցել հայ, հույն կամ այլ բնիկ հովիվներ: Վերջին խոսքը պատկանում էր Ամերիկյան հանձնաժողովին: Այսինքն` բողոքական համայնքը փաստացի ղեկավարում էր վերոհիշյալ հանձնաժողովը: Փաստորեն, աստիճանաբար սահմանափակվում էին Հայ ավետարանական եկեղեցու հեղինակությունն ու իրավունքները: Բնական է, որ նման պայմաններում հայ ավետարանականներն աստիճանաբար պետք է բռնեին ինքնուրույնության և անկախացման ուղին:
1860թ. Արտաքին առաքելությունների ամերիկյան հանձնաժողովը, հաշվի առնելով միսիոներական գործունեության նման ծավալները, այն կանոնակարգելու համար որոշում է կայացնում գործունեության դաշտը բաժանել 3 շրջանի` արևելյան, կենտրոնական և արևմտյան: Որոշ ժամանակ անց նույն քաղաքականությունն են որդեգրում նաև Հայ ավետարանական եկեղեցիները: Ստեղծվում է 4 միություն: 1864թ. ստեղծվում է Բութանիայի միությունը 27 եկեղեցիներով, 1866թ.` Արևելյան միությունը` 4 շրջաններով և 68 եկեղեցիներով, 1867թ.` Կիլիկիայի միությունը` 4 շրջաններով և 65 եկեղեցիներով, 1868թ.` Կենտրոնական միությունը` 3 շրջաններով ու 42 եկեղեցիներով:
Այս ամենին զուգընթաց չէր դադարեցվում տպագրական և կրթական գործունեությունը: Դեռևս 1822թ. Մալթայում Փլինի Ֆիսքի հիմնած հրատարակչատունը 350 հազ. հունարեն, իտալերեն և հայերեն կրոնական գրքեր հրատարակելուց հետո 1833թ. տեղափոխվում է Իզմիր, իսկ 1852թ.` Ստամբուլ, որտեղ շարունակում է գործել շուրջ 20 տարի: Այս ընթացքում ակտիվորեն շարունակվում է Սուրբ գրքի թարգմանությունը` հայերեն, հայատառ թուրքերեն: Բացվում են բազմաթիվ դպրոցներ, ճեմարաններ, վարժարաններ: Հիմնվում է 3 աստվածաբանական ճեմարան. 1859թ.` Խարբերդի աստվածաբանական ճեմարանը, 1864թ.` Մարաշինը, 1865թ.` Մարզվանինը: 1875-1915թթ. Հայ ավետարանական եկեղեցին Թուրքիայում հիմնում է 7 քոլեջ` Այնթապում, Խարբերդում, Մարաշում, Մարզվանում, Տարսոնում, Գոնիայում և Իզմիրում: 1908թ. արդեն գործում էր 35 երկրորդական վարժարան, որոնցից 20-ը նախատեսված էր իգական սեռի համար:
Օսմանյան կայսրությունում միսիոներների ծավալած գործունեության ողջ ընթացքում հետաքրքիր զարգացումներ են արձանագրվել Հայ առաքելական եկեղեցու և միսիոներների, հետագայում նաև Հայ ավետարանական եկեղեցու հարաբերություններում: Սկզբնական շրջանում Հայ առաքելական եկեղեցին բարեհաճ վերաբերմունք էր ցուցաբերում միսիոներների հանդեպ: Միսիոներները մի շարք հանդիպումներ են ունենում Կ.Պոլսի պատրիարքի հետ և հետագայում իրենց կենտրոնին ուղարկած նամակներում ընդգծում են հայոց պատրիարքի ջերմ ընդունելությունը: Պատրիարքարանը դրական է գնահատում միսիոներների կողմից նախապատրաստվող կրթական գործունեությունը և համաձայնում աջակցել: Նույնիսկ 1833թ. սեպտեմբերին Ստեփանոս պատրիարքը երկու միսիոներների հրավիրում է եկեղեցի` ականատես լինելու նորադարձների ձեռնադրությանը: Սակայն ժամանակի ընթացքում հարաբերությունները սրվում են: Միսիոներները շեղվել էին իրենց ուղղությունից և դրժել խոստումը, որն էր` չքաջալերել հավատափոխությունը: Հարաբերությունները սրվում են հատկապես Հայ ավետարանական եկեղեցու և համայնքի ստեղծումից հետո: Փաստորեն, ստեղծվում է առանձին եկեղեցի, որը հայտարարում է, թե ինքն անկախ է Հայ առաքելական եկեղեցուց: Հայ առաքելական եկեղեցին դադարեցնում է բոլոր տեսակի շփումները Ավետարանական եկեղեցու հետ: Նույն իրավիճակը տարածվում է նաև հասարակության մեջ: Եկեղեցու, ինչպես նաև հայ համայնքի կողմից որպես դավաճանություն էր ընկալվում բողոքականության ընդունումը. ընդհուպ անհամատեղելի են դառնում հայ և բողոքական անվանումները: Թշնամանքն աճում է այն աստիճան, որ խզվում են բոլոր տեսակի կապերը այս երկու համայնքների միջև նույնիսկ առևտրական և տնտեսական հարաբերություններում: Հայ ավետարանական համայնքը հայտնվում է որոշակի կենցաղային մեկուսացվածության մեջ: Հետագայում` 1915թ. հետո, նկատվում է որոշակի մերձեցում` հաշվի առնելով ժամանակաշրջանի տարերայնությունը: Հետագայում` արդեն 1970-ական թթ., մերձեցման փորձեր են կատարվում: 1970թ. ստեղծվում է երկու եկեղեցիների մերձեցման հանձնաժողով, որի շնորհիվ երկու տարի անց Հայ առաքելական եկեղեցին ճանաչում է հայ ավետարանական համայնքի ինքնուրույնությունը:
19-րդ դարի վերջին իրականացված ջարդերն ու հայահալած քաղաքականությունը մեծ չարիք դարձան ողջ հայության, այդ թվում` Հայ ավետարանական եկեղեցու համար: Ավերվում են բազմաթիվ եկեղեցիներ, վանքեր, դպրոցներ: Սպանվում և ձերբակալվում են բազմաթիվ հոգևոր հայրեր, հովիվներ: Ինչպես գրում է Վահան Թութիկյանը` «Այս սարսափելի ջարդերը ցոյց տուին բաժանուած հայ համայնքին թէ թրքական բարբարոսութիւնը եւ ջարդերը սահմանափակուած չէին մէկ «Միլլէթի» կամ քաղաքական կուսակցութեան, այլ առանց խտրութեան ուղղուած էին ամբողջ հայ ազգին դէմ»:
Բացի այդ, սկսած 1860-ական թթ. մինչև 1890-ական թթ. Հայ ավետարանական եկեղեցին բավական թուլանում է նաև այլ պատճառներով. պառակտումներից ու բաժանումներից կորցնում է բազմաթիվ անդամներ: 1860-ական թթ. հայերի շրջանում գործունեություն է ծավալում անգլիական եկեղեցին, մասնավորապես այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Լոնդոնի միսիոներական և Բրիտանական Աստվածաշնչի ընկերությունները: 1863թ. Այնթապում նրանք հիմնում են առաջին եկեղեցին, ավելի ուշ ևս մեկը` Դիարբեքիրում:
Նախ 19-րդ դարի հայկական ջարդերը, հայոց ցեղասպանությունը, այնուհետև 1915-1922թթ. ամենա- ողբերգականն էին հայ ժողովրդի, ինչպես նաև Հայ ավետարանական եկեղեցու համար:
Մինչև 1915թ. Թուրքիայում կային 4 ավետարանական միություն, 137 եկեղեցի, 82 ձեռնադրյալ հովիվ, 97 քարոզիչ, 14 000 հաղորդական անդամ, 270 կիրակնօրյա դպրոց` 22 700 ուսանողով, 7 քոլեջ` 1 700 ուսանողով, 46 բարձրագույն վարժարան` 1 750 ուսուցիչով և 4 700 ուսանողով, 3 աստվածաբանական ճեմարան` նախակրթարանների 19 400 սովորողով և 850 ուսուցիչով: Հայ ավետարանականների ընդհանուր թիվը հասնում էր 51 000-ի: Հայոց ցեղասպանությունից հետո Հայ ավետարանականների թիվը հասնում էր մոտ 14 000-ի: Նրանք ունեին 31 եկեղեցի, 25 ձեռնադրյալ հովիվ և 13 քարոզիչ:
Այսպիսով` Առաջին համաշխարհային պատերազմից և հայոց ցեղասպանությունից հետո հայ ավետարանական համայնքը մեծ կորուստներ ունեցավ: Մեծ թվով անդամներ գաղթեցին այլ երկրներ, և սկսվեց հայ ավետարանականության սփյուռքի շրջանը: Աշխարհի տարբեր երկրներում ստեղծվեցին Հայ ավետարանական եկեղեցու միություններ, որոնք ղեկավարվում էին ԱՄՆ-ի Հայ ավետարանական եկեղեցու կողմից: Այսօր այդ միությունների թիվը հասնում է հինգի: Դրանք են` Մերձավոր Արևելքի Հայ Ավետարանական Եկեղեցիների Միություն, Ֆրանսիայի Հայ Ավետարանական Միություն, Հյուսիսային Ամերիկայի Հայ Ավետարանական Միություն, Հայաստանի Հայ Ավետարանական Միություն , Հայաստանի, Վրաստանի, Արևելյան Եվրոպայի և Միջին Ասիայի հայ ավետարանական միություն: Այսօր Թուրքիայի հայ ավետարանական եկեղեցիների կենտրոնը Լիբանանում գտնվող Մերձավոր Արևելքի հայ ավետարանական եկեղեցիների միությունն է:
Մինչև 1996թ. հայ ավետարանական եկեղեցիները Թուրքիայում հինգն էին, որոնք Ստամբուլում էին: Դրանք էին` Ավետարանական Ամենասուրբ Երրորդության եկեղեցին, Գեդիկփաշայի հայ ավետարանական եկեղեցին, Էմանուել ժողովարանը, Հաքյոլի ավետարանական եկեղեցին և Ուսքուդարի հայ ավետարանական եկեղեցին: 2005թ. դրանք երկուսն էին: Դեռևս 2000թ. անդամների թվի աճի և իրենց շարքերում ասորիների ընդգրկման հետևանքով Էմանուել եկեղեցին կորցնում է իր` Հայ ավետարանական եկեղեցու կարգավիճակը: Այս եկեղեցիները կազմված են քաղաքացիական և հոգևոր խորհուրդներից: Քաղաքացիական խորհրդի ընտրությունները տեղի են ունենում 4 տարին մեկ: Օրինակ` Գեդիկփաշայի եկեղեցու քաղաքացիական խորհրդի ղեկավարը միաժամանակ նաև հոգևոր խորհրդի նախագահն է: Վերջին շրջանում այս երկու պարտականությունները սովորաբար համատեղվում են: Վերապատվելիները ձեռնադրվում են Մերձավոր Արևելքի հայ ավետարանական եկեղեցիների միության կողմից:
Վերջին տարիներին թուրքական զանգվածային լրատվամիջոցների պնդմամբ միսիոներական գործունեությունը նոր ծավալներ է ստացել: Շատերը նույնիսկ մեղադրում են Թայիփ Էրդողանին միսիոներներին տրվող իրավունքների և հնարավորությունների համար: Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում բացվել են նոր եկեղեցիներ, հիմնադրվել են ֆոնդեր, հրատարակչատներ: Այսօր Թուրքիայի Հանրապետությունում ինչպես առհասարակ ավետարանականների, այնպես էլ կոնկրետ հայ ավետարանականների թվի վերաբերյալ տեսակետները տարբեր են: ԱՄՆ Կոնգրեսի փոքրամասնությունների գծով հանձնաժողովի տվյալների համաձայն` Թուրքիայում կան շուրջ 3000 ավետարականներ, որոնց մեջ մեծ թիվ են կազմում հայերը: 2006թ. կառավարությանը ներկայացրած զեկույցում Թուրքիայի անվտանգության խորհուրդը մտավախություն էր հայտնում, որ 2020թ. Թուրքիայի բնակչության 10%-ը քրիստոնեություն ընդունած կլինի, և որ 2001թ. տվյալներով արդեն 50 000 մարդ ընդունել է քրիստոնեություն, որոնց մեջ կան մեծ թվով մուսուլմաններ: Սակայն Թուրքիայի բողոքական եկեղեցիների միության իրավաբանական խորհուրդը իր զեկույցում առանձին անդրադարձել է այս թեմային` նշելով, որ քրիստոնեություն ընդունած մուսուլմանների մեծ մասը նախկինում իսլամացվածների սերունդներ են: Վերջին շրջանում քրիստոնեական արմատներով մուսուլմանների թեման դարձել է բավական արդիական: Քրիստոնեություն ընդունող այս մուսուլմանների նախկինում քրիստոնեական արմատներ ունենալու տեսակետը ապացուցվում է ուսումնասիրությունների, արձանագրվող դեպքերի, վերջիններիս կողմից իրենց նախնիների և արմատները գտնելու պատմություններով: Այս ամենի համար հիմք են ծառայում նաև, ինչպես թուրքական մամուլն է նշում, վերջին տարիներին միսիոներների ակտիվ գործունեությունը հատկապես քրդերի և ալևիների շրջանում, ինչու չէ, նաև այստեղ արձանագրվող հաջողությունները: Բազմիցս առաջ է քաշվում ցեղասպանության տարիներին քրդերի և ալևիների մոտ ապաստան գտած հայերի գոյության հարցը: Միսիոներների արձանագրած բազմաթիվ պատմություններ սրա ապացույցն են: Մեծ թվով գիտնականներ պնդում են, որ Ազգային անվտանգության հիշատակած` քրիստոնեություն ընդունող մուսուլմանները հենց այդ նույն նախկին քրիստոնյաների սերունդներն են, որոնք վերադառնում են իրենց արմատներին: Չնայած մեծ վտանգին` դրանով է բացատրվում նաև միսիոներական գործունեության ակտիվությունը հատկապես Արևմտյան Հայաստանի տարածքում: Այս հանգամանքը բացատրվում է նաև նրանով, որ այս տարածքում բնակչությունը բավական ծանր սոցիալական, ինչպես նաև կրթական պայմաներում է: Այն հարցը, թե ինչու վերոհիշյալ նախկին քրիստոնյաների սերունդները չեն դիմում Հայ առաքելական եկեղեցուն` պատրիարքարանին, պայմանավորված է նրանով, որ շատ հաճախ այս գյուղական շրջաններում պարզապես չեն լինում առաքելական եկեղեցու ծառայողներ, և գյուղացիները դիմում են տվյալ տարածքում գործունեություն ծավալած միսիոներներին: Եթե նույնիսկ բանը հասնում է պատրիարքարան գալուն, ապա շատ հաճախ այս մարդիկ արժանանում են մեղմ ասած ոչ գրկաբաց ընդունելության, որը կարող է ունենալ տարբեր պատճառներ, ինչպես, օրինակ` զգուշավորությունը, պետության կողմից իրականացվող սահմանափակումները, այդուհանդերձ, ցանկանալով վերադառնալ սեփական արմատներին և ինքնությանը, նրանք դիմում են ավետարանական կամ կաթոլիկ եկեղեցիներին:
Այսպիսով` կարելի է ասել, որ հայ ավետարանականության պատմությունը հետաքրքիր զարգացումներ է ունեցել: Հատկապես Թուրքիայում բնակվող հայ ավետարանականների խնդիրներն ու կյանքի պայմանները, կարծում ենք, առանձնանում են աշխարհի այլ երկրներում բնակվող հայ ավետարանականների խնդիրներից: Դա հասկանալու համար նախ անհրաժեշտ է չմոռանալ, որ թուրքական պետությունն իր կառուցվածքով տիպիկ իսլամական պետություն է, որտեղ քրիստոնյա լինելն արդեն իսկ մեծ վտանգ է , առավել ևս երբ այդ քրիստոնյան հայ է: Այս ամենից բացի, հարկ է նշել նաև, որ Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանից մինչև այսօր միսիոներներն ընկալվում են որպես ազգի թշնամիներ: Հետևաբար, նրանց գործունեությունը ևս խիստ բացասական արձագանք է ստանում: Այսօր հնարավոր չէ ստույգ տվյալներ հաղորդել Թուրքիայում բնակվող հայ ավետարանականների թվի մասին: Այս հարցում պետք է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ հայեր են ընդգրկված ոչ միայն Թուրքիայում գործող հայ ավետարանական եկեղեցիների կազմում, այլև երկրի տարբեր մասերում գործունեություն ծավալած միսիոներների հիմնած եկեղեցիներում: Այդ մասին վկայում են հենց իրենց` միսիոներների արձանագրած դեպքերը: Միսիոներների գործունեությունը կրոնական հիմքի վրա է, և շատ հաճախ մարդիկ, պարզապես հրաժարվելով մուսուլմանությունից, դառնում են քրիստոնյա առանց իրենց իրական էթնիկ ծագման մասին որևէ մեկնաբանության: Նրանք կարող են ներկայանալ որպես քրդեր, ալևիներ և թուրքեր, սակայն այս խմբում մեծ թիվ են կազմում իրական էթնիկ հայերը` նախկին իսլամացված հայերի սերունդները: Պետք է հավելել նաև, որ նույն խնդիրը գոյություն ունի նաև հույների շրջանում: Իրականում, կարծում ենք` այս խնդիրը մեզանում դեռևս մնում է չուսումնասիրված և կարիք ունի գիտական, ինչպես նաև պետական լուրջ մոտեցման: Այս բնագավառում լուրջ ուսումնասիրությունների դեպքում հնարավոր է գտնել իրենց ինքնությունն այս կերպ գոնե պահպանել ցանկացող մեծ թվով հայերի:
www.religions.am
Subscribe to:
Post Comments (Atom)
Tehran Time
Yerevan Time
No comments:
Post a Comment