ԻՆՉՊԵՍ ՀԱՂԹԵԼ ԴԵՎԻՆ

Ստեփան Դանիելյան. «Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարություն» կենտրոնի նախագահ

-Ստեփան, ըստ Ձեզ`այսօր քաղաքական խավից հասարակությունն ի՞նչ պահանջներ ունի: Ոմանք այն կարծիքին են, որ մենք քաղաքականություն չունենք, ուր մնաց քաղաքական խավ ունենանք, եւ ուր մնաց թե պահանջ ձեւավորվի, ոմանք էլ երջանիկ լինելու կամ արդարության պահանջներն են առաձնացնում:
-Շատ կարեւոր է, երբ մարդիկ սկսում են երեւույթներն իրենց անուններով կոչել: Եվրոպական քաղաքակրթությունը սկսվել է Սոկրատից: Սոկրատը քննական մոտեցում ուներ դոգմատիկ պնդումների նկատմամբ և հարցերի միջոցով որոնում էր երևույթների և հասկացությունների բուն իմաստը: Նույնը պետք է Հայաստանում անել, երևույթների ճիշտ բնորոշումը գտնելը շատ կարևոր է: Իմ կարծիքով, Հայաստանում քաղաքական խավը, որի տակ հասկանում ենք իշխանություն ունեցող անձանց խմբին, ճիշտ կլիներ բնորոշել սովետական տերմինով` կուսակցական-տնտեսական ակտիվ, գուցե մեկ բառ էլ է պետք ավելացնել` քրեական, կստացվի կուսակցական-տնտեսական-քրեական ակտիվ:

Ինչ վերաբերում է նրան, թե ինչի է ձգտում հասարակությունը, իհարկե դրանք ուտոպիստական կամ փիլիսոփայական ձեւակերպումներ են, որոնք անհրաժեշտ են` մարդիկ ձգտում են երջանկության եւ արդարության, բայց իրական կյանքում պատկերը մի քիչ այլ է, իրական կյանքում պետությունները եւ հասարակությունները կառուցվել են օրենքի վրա: Արդարության մասին շատ լավ հարցազրույց էր տվել Մանվել Սարգսյանը, ես փորձեմ նրա ասածը կարճ կրկնեմ. պետությունները կառացվում են օրենքի վրա, որոնք միշտ չեն արդար, անգամ կարող են լինել ոչ արդար:

-Ի նկատի ունեք օրենքի կիրառության պահա՞նջ պետք է դրվի:
-Ես պետությունից, դատավորից, դատախազից, նույնիսկ արդարադատության նախարարությունից Արդարություն չեմ ակնկալում, ես Արդարություն կարող եմ պահանջել միմիայն Աստծուց: Արդարություն կարող եմ ակնկալել նաև մերձավորներիցս, իսկ վերը նշված մարդկանցից կամ հաստատություններից կարող եմ պահանջել միմիայն օրինականություն, որը միշտ չէ, որ նշանակում է արդարություն:

Մի օրինակ բերեմ, եթե դուք պատժում եք սրիկային` դրանով արդարությունն եք վերականգնում, բայց կատարում եք հանցագործություն, որովհետև դուք չէ, որ պետք է պատժեք, այլ համապատասխան ատյանները: Դատական համակարգում արդարության մոտենալու քայլ արվել է Երդվյալ ատենակալների ինստիտուտով, որը Հայաստանում չի գործում և դա գուցե լավ է, քանզի պատկերն ավելի դաժան կլիներ, քանի որ մենք դրան պատրաստ չենք:

Պետությունը պետք է գործի օրինականության սահմաններում, եւ մեր հիմնական խնդիրներն օրինականության բացակայությունն է եւ այն, որ մարդիկ չեն գիտակցում դրա անհրաժեշտությունը: Մենք պետք է ձգտենք օրինականության, այսինքն` մենք կարող ենք ձգտել Արդարության, Երջանկության, սակայն հասարակությունը եւ պետությունը կառուցվում են օրինականության հիման վրա:

-Ստեփան, արդյո՞ք մենք չունենք այդ գիտակցությունը, կարծես թե ամեն քայլափոխի մենք լսում ենք, որ երկրում օրենք չի գործում, որ այն մեզանում ուժ չունի, անգամ հեռավոր գյուղում բնակվող գյուղացին է ասում, որ այս երկիրը մի քանի լավ տղերքինն է, որ արդարություն չկա այս երկրում:
-Իհարկե, օրենքները Հայաստանում գրվում են քաղաքական-տնտեսական-քրեական ակտիվի կողմից` նրանց շահերը սպասարկելու համար, եւ դատական իրավական համակարգը ենթարկվում է նրանց: Իրականում այդ երեւույթը շատ խորն է, դա 98-ից չի սկսվել: Ես այն կարծիքին եմ, որ ավազակապետությունը Հայաստանում սկսել է կազմավորվել 1988-ի փետրվար ամսից, երբ սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը, որը ազգային-ազատագրական շարժում էր, բայց զուգահեռաբար նույն օրվանից սկսեց ձեւավորվել ավազակապետությունը: 1995-ից ավազակապետությունը սկսեց ինստիտուցիոնալ բնույթ ստանալ, քանի որ «ընտրությունների կեղծումը» չափազանց լուրջ ինստիտուտ է: Հայաստանում իշխանությունը ձևավորվում է «ընտրությունների» ժամանակ և «ընտրությունների» միջոցով: Ընտրությունների կեղծումը լուրջ և բարդ ինստիտուտ է, մենք դա պետք է լավ հասկանանք, և բոլոր պայմանավորվածությունները հենց այդ ժամանակ են ձեռք բերվում, որոնք գործում են մինչև հաջորդ «ընտրությունները»:

-Արմատները խորն են, դրա համար արմատախիլ անել չի՞ ստացվում, թե՞ անգամ չենք էլ փորձում արմատախիլ անել:
-Արմատախիլ անելը շատ բարդ խնդիր է: Մենք պետք է ճիշտ հասկանանք, թե իրականում ինչպես է գործում համակարգը: Օրինակ` մենք հեքիաթներից գիտենք` կան դեւի տեսակներ, որ երբ գլուխը կտրում ես, մյուս գլուխն է նորից աճում: Հիմա պայքարը գնում է կոնկետ մի դեւի մի գլուխ կտրելու համար` առանց հասկանալու, որ այդ դեւի գլխի փոխարեն հաջորդ գլուխն է ծնվելու, իսկ նման դեւերի դեմ պայքարելու համար պետք է իմանալ, թե որտեղ է գտնվում այն հեռավոր սարը, նրա վրա գտնվող ծառի վրայի տուփը, որի մեջ նստած նապաստակի մեջ գտնվում է բադիկը, որի փորի միջի ձվի մեջ գտնվում է շատ բարակ մի ասեղ, որը ջարդելուց հետո միայն դևը կմահանա: Այսինքն` պետք է գտնել հենց այն ասեղը, որը շատ հեշտությամբ կարելի է ջարդել: Դեւի դեմ պայքարելու համար իմաստություն եւ գիտելիքներ են պետք:

-Թեեւ Դուք նշեցիք, որ պայքարը ոչ թե բուն պատճառի, այլ մեկը մյուսով փոխարինելու համար է, այնուամենայնիվ, ընդդիմությունը 2008-ից սկսած պնդում է, որ իր նպատակը աթոռը չէ, այլ հասարակական գիտակացության փոփոխության հասնելու ձգտումը, որ ինքը կտրուկ քայլերի սիրահար չէ: Ասում են` մենք գնում ենք գաղափարական պայքարի: Մեզ պետք չէ արագ իշխանափոխություն, որովհետեւ չենք ուզում դեւին դեւով փոխարինելու տարբերակը:
-Նախ, այդ մոտեցումը ոչ թե 2 տարի առաջ է ձևավորվել, այլ մի քիչ ավելի ուշ` մոտ մեկուկես տարի առաջ, եւ դա ուղղակի այն բանի հետեւանքն էր, երբ դեւի կոնկրետ մեկ գլուխը կտրել չհաջողվեց, սակայն ես չեմ ուզում քննադատել ՀԱԿ-ին` հատկապես այսօր: ՀԱԿ-ում կան մարդիկ, որոնք իրոք ապրում են երկիրը փոխելու գաղափարներով, ՀԱԿ-ի համակիրների մեջ կան շատ ազնիվ մարդիկ, սակայն ինձ համար անհասկանալի է ՀԱԿ-ի քաղաքական գիծը, կամ եթե ավելի անկեղծ լինենք` Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի քաղաքական գիծը, որովհետեւ այնտեղ մեկ մարդ է որոշումներ կայացնում: Այդ մեկ մարդու ելույթներից ես հասկանում եմ, որ նա իշխանափոխության միայն մեկ տարբերակ է տեսնում. Ղարաբաղի պարտություն, որի հետևանքով իշխանությունը փլուզվում է: Նման գաղափարի շուրջ համախոհներին կոնսոլիդացնելը շատ վտանգավոր է: Վտանգավոր է ոչ միայն Հայաստանի համար, այլև հենց այդ մարդկանց համար: Իմ կարծիքով, նրանք այդքան էլ լավ չեն հասկանում, թե ինչպիսի պատասխանատվություն են իրենց վրա վերցնում:

-Ինչպե՞ս իմանալ որտե՞ղ է գտնում այն ծառը, որի վրա կա այն ձուն, որի մեջ գտնում է ասեղը, ասեղը Հայաստանո՞ւմ է, թե Հայաստանից դուրս:
-Բարդ հարց է, բայց ասեղը միանշանակ Հայաստանում է: Եթե հասարակությունը կարողանա մի քանի անգամ օրենքն աշխատացնել, համակարգը կերերա: Եթե հասարակությունը միավորվի մի քանի առաջին հայացքից ոչ շատ կարևոր հարցի շուրջ և հաղթանակ տանի, դա կարող է համակարգի համար մահացու լինել: Պատկերացրեք, որ հասարակության պահանջով խստորեն պատժվեն մի քանի իրավապահներ, որոնց պատճառով «ինքնասպանություն» է եղել, դա կնշանակի, որ իրավապահներն արդեն անօրինական հրամաններ ստանալիս կմտածեն իրենց ճակատագրի մասին, քանզի նրանց ճակատագիրը ոչ թե հրաման տվողներն են որոշելու, այս հասարակությունը` օրենքի շրջանակում: Դա հենց այն ասեղն է, որը մենք որոնում էինք: Այս համակարգի համար սահմանադրության և օրենքների կատարումը մահացու է:

Եվս մեկ դեղատոմս` երբեք հավատը քաղաքական կատեգորիա չպետք է լինի, հասարակությունը չպետք է հավատա որեւէ քաղաքական ուժի կամ քաղաքական գործչի: Պատվիրաններում ասվում է`կուռքեր մի ստեղծեք: Քաղաքականությունը, ինչպես նաև ընտրությունները գործարք են հասարակության եւ քաղաքական գործիչների միջեւ: Այդ գործարքը շատ կոնկրետ պետք է լինի` ես իմ ձայնը տալիս եմ քեզ, դու գալիս ես` ի՞նչ անես…, պետք է ինձ ներկայացնես շատ կոնկրետ ժամանակացույցը, օրինակ` առաջին ամսում այս օրենքն եմ դնելու քննարկման, 4-րդ ամսում պահանջելու եմ, որ Սահմանադրության հանրաքվեի ժամանակ կոնկրետ այս կետը փոփոխվի կամ ավելանա, 7-րդ ամսում ապահովելու եմ օրինակ մաքսային համակարգի թափանցիկությունը, հարկայինները հավելավճարներ չեն պահանջելու, այս-այս եղանակով ռեֆորմների է ենթարկվելու դատական համակարգը և այլն:

-Սակայն նույն նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ նախընտական թերթիկիներում տեսնում ենք` ինչեր են գալու փոփոխելու:
-Այնտեղ չկա հստակ ժամանակացույցը եւ չկան կոնկրետ այն օրենքները, որոնք պետք է փոխվեն: Ընտրվողները պետք է երդում տան, հրապարակայնորեն, թեկուզ` «մամայի արևով», որ եթե ժամանակացույցը չկատարվի, նրանք դուրս են գալու խորհրդարանից: Ինչո՞ւմն է այս քաղաքական-տնտեսական-քրեական ակտիվի ուժը: Նրանք ռոմանտիկ մարդիկ չեն, շատ կոնկրետ պայմանավորվածություններ ունեն նյութական և իշխանական ազդեցությունների շուրջ: Մանվել Սարգսյանը մի քանի հոդված ունի, որտեղ փայլուն նկարագրել է այդ համակարգի տրամաբանությունը: Նրանք շատ ռացիոնալ մարդիկ են, իսկ մեր հասարակությունը իռացիոնալ է, մենք պետք է գանք ռացիոնալության դաշտ, եւ հավատը` որպես քաղաքական կատեգորիա, Հայաստանում պետք է վերանա: Հասարակությունը պետք է հասկանա, որ բոլորը վատ են եւ դրանից ելնելով` կառուցի հարաբերությունները քաղաքականությամբ զբաղվող մարդկանց հետ, հստակ երաշխիքների առկայությամբ, դա մեզ համար մեծ որակական թռիչք կլինի:

-Այսինքն` եթե հասարակությունը գա այդ գիտակցության, ասեղի տեղն էլ անմիջապես կգտնվի՞:
-Այո, ասեղը դա հենց ռացիոնալությունն է եւ գործարքը, ցանկացած քաղաքական ուժ հասարակության հետ շատ կոնկրետ գործարքի պետք է գնա, պետք է պայանագիր կնքի ընտրողների հետ, իսկ օրինականությունը այն ծովն է, որտեղ խեղդվում են նման համակարգները:

-Այսինքն` գիտակցությունը փոխելու խնդի՞ր ունենք: Էդգար Վարդանյանն ասում է` դրա մեխանիզմները չունենք, պետք է գրենք:
-Առաջին հերթին մենք մեր գիտակցությունը փոխելու խնդիր ունենք, հետո նոր ուրիշների: Պետք է կոնկրետ նստել եւ պլանավորել: Երբ լսում ես հրապարակում երեւացող քաղաքական և հասարակական գործիչներին, վերլուծաբաններին, արվեստագետներին, տեսնում ես, որ նրանցից շատ-շատերը, իրենց գիտակցությամբ առանձնապես չեն տարբերվում նույն ֆինասատնտեսական ակտիվի կարկառուն ներկայացուցիչներից: Նրանց մտածողությունը նույնպես քրեական է: Հասարակությունը պետք է կառուցվի շատ կոնկրետ` նույնիսկ ատոմիզացված շահերի և օրինականության վրա:

-Վերջին կես տարվա ընթացում շատ կոնկրետ մարդիկ շատ կոնկրետ խնդիրների շուրջ համախմբվեցին:
-Առաջինը, որ մարդիկ միավորվում են կոնկրետ խնդրի շուրջ, ասենք`լեզվի օրենքի շուրջը, արդեն արդյունք է, եւ երկրորդ` լեզվի օրենքի շուրջ քննարկումների արդյունքը կարող է այս պահին չերևալ, սակայն կարող է մեկ կամ երկու տարի հետո շատ մեծ դեր կատարել, որովհետեւ հենց այդ օրենքի ընդունումը կփլուզի հանրապետական կուսակցությունը: Երբ նժդեհական-ազգայնական կուսակցությունը Վրաստանին տարածքներ է զիջում` հայկական բնակչությամբ, լեզվի մասին օրենքում նման փոփոխություններ է կատարում, ապա այդ «ազգայնականները» նույնիսկ ձևական առումով չեն կարող միասնություն ապահովել: Ինչպես են կարող շարքային հանրապետականները թեկուզ միմյանց հետ շփումների ժամանակ հիմնավորել իրենց կուսակցականությունը: Դա փլուզում է նրանց դիսկուրսը: Արդյունքներն իրենց շատ սպասել չեն տա: Մեր գործն այդ երևույթներին հասարակական գնահատական տալն է, իսկ նրանք պետք է փորձեն այդ գնահատականների հետ ապրել: Կտեսնենք, թե դա նրանց ինչպես կհաջողվի:

-Իսկ իռացիոնալությունից ռացիոնալություն անցելու հեռանկարներ կա՞ն:
-Վստահ եմ, որ փոփոխություններ լինելու են, որովհետեւ չի կարելի ասել, որ նույն այս իշխող համակարգի նեկայացուցիչները նույն տիպի մարդիկ են եւ իրար նման են, շատերը լավ հասկանում են, որ կարող է փլուզում լինել, եւ իրենք այդ փլատակների տակ կմնան, եւ առաջինն իրենք են պատասխանատվությունը կրելու: Այսօր մեր երկիրը մի կենտրոնից կառավարվող համակարգ չէ, սա ատոմիզացված համակարգ է, իշխանական բուրգը ըստ էության իներցիայով է գործում: Բուրգը փլուզվելու առջեւ է կանգնած, որովհետեւ այս իշխանություններն արդեն չեն վերահսկում իրավիճակը եւ հնարավոր է, որ նրանք նույնիսկ ընտրությունների ժամանակ չկարողանան այն կեղծել, որովհետեւ դրա համար նախադրյալներ են պետք, եւ ամենալավը Սերժ Սարգսյանը գիտի` դա ինչ գործընթաց է, և հնարավոր է դա չստացվի, որովհետեւ շատ երկրներ են եղել, երբ աշխատել է այդ մեխանիզմով եւ ինչ-որ մի պահի այն այլեւս չի գործել:

-Իսկ այդ փլուզումը արդյո՞ք չի լինի ռացիոնալ հատիկը:
-Հարցն այն է, որ այդ դեպքում մենք բոլորս կարող ենք այդ փլատակների տակ հայտնվել, ինչը շատ վտանգավոր է:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ