Ինչպես են թուրքերը բռնի կերպով թլպատել հայերին. Թուրքիայում կցուցադրվի Դերսիմի կոտարածների մասին պատմող ֆիլմ

«Tert.am», 03.05.2011: Մայիսի 5-ին Ստամբուլի Բիլգի համալսարանում տեղի կունենա Դերսիմի 1937-38թթ. կոտորածների մասին պատմող «Սև վագոն» խորագրով վավերագրական ֆիլմի պրեմիերան։ Ֆիլմում տեղ են գտել մինչև հիմա այդ ջարդերի մասին հանրությանն անհայտ փաստեր։
Քրդական «Ֆըրաթ» գործակալության հետ հարցազրույցում ֆիլմի ռեժիսոր Օզգյուր Ֆընդըքը պատմել է ֆիլմի ստեղծման աշխատանքների մասին։
Ֆընդըքի խոսքով՝ ֆիլմում տեղ են գտել դերսիմցի հայերի և քրդերի հուշերը, թուրք զինվորականների պատմությունները իրականացված բռնարարքների մասին։
«Դերսիմի ցեղասպանությունը սկսել եմ ուսումնասիրել 2004 թվականից։ Նախ նկարահանեցի «Կարմիր գրիչ» փաստագրական ֆիլմը։ Իրականում «Սև վագոնը» «Կարմիր գրիչ» ֆիլմի շարունակությունն է։ Սակայն «Սև վագոնում» փորձել եմ ներկայացնել ցեղասպանության ետին պլանում տեղի ուենցած իրադարձությունները։ Ֆիլմում երկու զինվոր պատմում են իրենց հուշերը։
Բացի այդ, «Սև վագոնում» տեղ են գտել նաև աքսորված դերսիմցի հայերի պատմությունները»,– ասել է ռեժիսոր Ֆընդըքը՝ ավելացնելով. «Այդ օրերին մարդկանց տեղահանում էին գնացքով։ Բռնի տեղահանվողներն այդ վագոնները կոչում էին «սև վագոն»։ Ահա այստեղից էլ գալիս է ֆիլմի անվանումը։ Հարյուրավոր մարդիկ աքսորվում էին կեղտոտ, կենդանիներ տեղափոխող վագոններով։ Օրերով ծարավ և քաղցած էին մնում։ Անգամ թույլ չէին տալիս հոգալ իրենց բնական պահանջները»։
Ֆընդըքը պատմել է, որ իրենք շրջել են մոտ 25 վայրերում՝ Բալըքեսիրում, Քոնիայում, Կեսարիայում, Մանիսայում, Իզմիրում, Իսփարթայում, Այդընում և այլն։ Ավելի ուշ Բեռլինում գտել են դերսիմցի հայերի, զրուցել նրանց հետ և ռեպորտաժ պատրաստել։ Հայերը Ֆընդըքին պատմել են, թե ինչպես են փրկվել՝ թաքնվելով դիակների մեջ, քարանձավներում։ Իսկ ոմանք էլ տեղահանվել են «Սև վագոնով»։
Նշելով, որ Դերսիմի ջարդերը թուրքական իշխանությունների կողմից նախապես ծրագրված գործողություն էին՝ Ֆընդըքն ընդգծել է, որ այդ կոտարածներով թուրքական իշխանություններն ամբողջությամբ ցանկանում էին թուրքացնել Դերսիմը։
«Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումից հետո Մուստաֆա Քեմալը, Իսմեթ Ինոնյուն, Շյուքրյու Քայան 1930-ական թթ. որոշակի ծրագրեր ունեին Դերսիմի հետ կապված։ Իսկ նրանց գաղափարներն ամբողջությամբ արտացոլված են կոտորածներից առաջ կազմված զեկույցում։ Դա ծրագրված գործողություն էր, արյունոտ գործողություն, որը սկիզբ առավ 1935թ. և շարունակվեց մինչև 1938թ.։ Նախ հավաքեցին աշիրեթների զենքերը։ Իսկ աշիրեթների ղեկավարներին հավաքելուց և մահապատժի ենթարկելուց հետո սկսեցվեցին մարդկանց զանգվածային ջարդերը»,– ասել է ռեժիսորը։
«Պետության այդ ժամանակաշրջանի պաշտոնական գաղափարախոսության հիմքում ընկած էր թուրքացման և սուննի իսլամի տարածման քաղաքականությունը։ Որպես թիրախ ընտրվում էին ղըզըլբաշ ալևիներն ու հայերը։ Կարելի է ասել, որ այդ գործողությունն ուղղված էր ավելի շատ հավատքի, քան ազգային պատկանելության դեմ»,– նշել է Ֆընդըքը՝ ավելացնելով. «Տեղահանության ճանապարհին զինվորներին ասում էին. «Սրանք ղըզըլբաշներ են, հայեր, անհավատներ են»։
Երբ պարզվում էր, որ հայ են, վագոնից անմիջապես իջեցնում էին։ Կեսարիայում մեկառմեկ նայում էին հայ տղամարդկանց սեռական օրգաններն ու տեղում բռնի կերպով թլպատում։ Այնուհետև փոխում էին նրանց անուններն ու ասելով՝ «Արդեն դու մուսուլման ես», տանում էին որևէ այլ տեղ։ Գրեթե բոլոր այն հայերը, որոնց հետ ես զրուցել եմ, ասում էին հետևյալը. «1915 թվակյանից փրկվեցինք, սակայն 1938 թվականից չկարողացանք փրկվել»։ Դերսիմցի հայերի համար 1915թ. և 1938թ. նույն են»։