ԻՐԱԿԱՆ ՈՒ ԿԵՂԾ ԱԶԳԱՅԻՆԸ

Արման Գրիգորյան. Արվեստագետ

-Արման, ըստ Ձեզ` քաղաքական խավից հասարակական պահանջներն այսօր ինչպիսի՞ն են: Ազգագրագետ Աղասի Թադեւոսյանն ասում է, որ մեզանում հարկ կա պարզելու` ինչ բան է քաղաքական խավը, որովհետեւ մենք նախ չունենք քաղաքականություն եւ կամ քաղաքական ուժեր:

-Ասեմ, որ շատ հավանեցի նոր շարքի հարցազրույցները, հատկապես Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի պատասխաններն այնքան սպառիչ էին ինձ համար, նա այնքան լավ է պատկերացնում Հայաստանի այսօրվա վիճակը, որ անգամ մտածում էի` գուցե ասելու բան չի՞ մնացել: Հիմա այս հարցին կուզեմ ավելի լայն նայել. երբ մենք ասում ենք իշխող խավ կամ քաղաղական խավ, պետք է պարզենք` ինչպես է ձեւավորվել, դա ունի իր պատմությունը: Օրերս Հակոբ Բադալյանի` Լուժկովի հետ կապված մեկնաբանությունը կարդացի «սուվերեն դեմոկրատիա» կոչվող երևույթի մասին ու այն, ինչ կատարվում է Մոսկվայում, նույնը կատարվում է նաեւ մեզ մոտ: Այսինքն` սա հետսովետական ընդհանուր տարածք է, որտեղ դեմոկրատիան չի ընկալվել «հասարակ» դեմոկրատիա (Հակոբ Բադալյանն է ձեւակերպում), այլ ընկալվում է «սուվերեն» դեմոկրատիա: Սրա տակ հասկանում են այն սովետական սիստեմը, որը միլիտարիստական էր` վերեւից ներքեւ բրգաձեւ, ենթակաների եւ հրամայողների մի կառույց, որն իրեն թույլ է տալիս մի փոքր դեմոկրատիա, մի քիչ ավելի շատ խոսքի ազատություն (իրենք էլ են ապշած, ինչպե՞ս կարելի է թույլ տալ այսքան ազատություն): Սովետական Միության ժամանակներից մնացած այն միտքն են առաջ քաշում, որ իբր ժողովուրդը դժգոհ է ազատությունից: Հիմա Ձեր հարցի մեջ տեսնում եմ այսպիսի բան` արդյո՞ք ժողովուրդը մասնակից է քաղաքական խավի ձեւավորմանը, արդյո՞ք ժողովուրդը քաղաքականություն վարում է: Այսինքն` կա քաղաքական խավ եւ կա ապաքաղաքական ժողովուրդ: Անժելա Հարությունյանը իր հարցազրույցում փորձում է բացատրել, որ ժողովուրդն ինքը պետք է դառնա քաղաքական, այսինքն` ժողովուրդը բաղկացած է բազմաթիվ խմբավորումներից եւ անհատներից, որոնք եթե անեն քաղաքականություն, ապա մենք վերջապես անցում կանենք սովետական տոտալիտար համակարգից դեպի այն համակարգը, որը մենք հռչակել էինք 90-91 թթ., մի երկիր, որտեղ ապրող մարդը զգում է, որ այդ երկիրն իրենն է:

-Իսկ այսօրվա հասարակության մեջ քաղաքական խավից նման պահանջ, ի նկատի ունեն տոտալիտար համակարգից մեկ այլ համակարգի անցնելու պահանջ կա՞:
-Պահանջ կա այլ հասարակության, որը չունի քաղաքական խավ, որտեղ բոլորն են քաղաքական գործիչ:

-Արման արդյոք դա մի քիչ վերացական չէ, ինչպե՞ս հասկանալ` ամեն մեկը քաղաքական գործիչ է:
-Ամեն ինչ պետք է քաղաքականացնել, չկա ոչ քաղաքականությամբ զբաղվող մեկը, ատամնաբույժն էլ է քաղաքականությամբ զբաղվում, բոլորն էլ: Ռաբիզ ենթամշակույթը պետք է դառնա քաղաքական պայքարի մշակույթ:

-Մեր դիմացի պապիկը, որը գիրք է վաճառում, ինձ ասել է, որ մի նպատակ ունի` ինչքան հնարավոր է շատ գիրք վաճառի, որ հացի փող «հանի» ու նաեւ ասել, որ ինքը քաղաքական խավի վրա «թքած» ունի:
-Եթե նայեք նրա զննող հայացքը, կտեսնեք` դա տիպիկ կոնսերվատիվ քաղաքական հայացք է: Այդ ամենը` նրա նպատակը եւ անգամ վերաբերմունքը քաղաքական են, մենք պետք է կարողանանք ցույց տալ, որ քաղաքականությամբ չզբաղվել կոչվածը իրականում հետադեմ քաղաքական դիրքորոշում է, չկան անձնական կամ տնտեսական հարցեր կամ քաղաքական հարցեր, որոնք ձեր ասած քաղաքական խավը չի ուզում բարձրացնել:

-Եվ որո՞նք են այդ հարցերը եւ ի՞նչ է քաղաքական խավը:
-Ասեմ, որ մեզ մոտ անընդհատ նույն բանն է կրկնվում: Տեսեք` առաջին քաղաքական կազմակերպությունը, որ ուզել են ստեղծել, հնչակյան կուսակցության նախաձեռնությամբ, բոլոր հեղափոխական խմբավորումներին միավորելով մի համադաշնություն կամ ֆեդերացիա ստեղծելն էր, որի անունը Հայ հեղափոխական դաշնակցություն է: Այսինքն` միշտ եղել են շարժումներ, որոնք, հորիզոնական հարաբերություններ ստեղծելով, հակադրվել են ուղղահայաց, միլիտարացված, բյուրոկրատական` վարչահրամայական համակարգի դեմ: Չմոռանանք, որ ցարական կայսրությունը բացարձակ միլիտարացված, բյուրոկրատական համակարգ էր: Նույնը կոմունիստներն էին, նրանք նույնպես հորիզոնական արժեքային համակարգի ջատագովներ էին` սովետների համակարգը հենց այդ հակադրությունն էր հիերարխիկ ուղղահայացին: Հետո երկուսն էլ (ես խոսում եմ հայկական քաղաքական մտքի մասին)`ՀՅԴ-ն, Կոմկուսը, գալով իշխանության, հեշտությամբ վերածվեցին պերմանենտ պատերազմական իրավիճակներում գտնվող ռազմական կառույցների: Ես նույնիսկ պրակտիկ քաղաքականության մասին չեմ խոսում, այլ այն մետամորֆոզի, որը կատարվեց մեր այդ երկու` սկզբնական շրջանում բավականին ժողովրդավարական սկզբունքներ ունեցած քաղաքական ուժերի գաղափարական հետընթացի մասին` ինչի դեմ պայքարում էին, վերածվեցին հենց դրա մոլեռանդ պաշտպանների: Հիմա փաստորեն միայն 1988-ին սկզբնավորված քաղաքական շարժումն է, որ և ընդդիմադիր եղած տարիներին, և իշխանության ժամանակ հավատարիմ է մնացել իր որդեգրած հորիզոնական, դեմոկրատական արժեքներին: Այսքան տարիների ընթացքում`վերելքների ու վայրէջքների մեջով անցնելով, Հայոց համազգային շարժումը գաղափարական կոմպրոմիսների չգնաց հետադիմական, ռեակցիոն ուժերի հետ:

Հիմա, երբ ասում են «վայրի կապիտալիզմ», իրականում այդպիսի բան գոյություն չունի, այդպիսի միտք չկա, ոչ մի վայրի կապիտալիզմն էլ Հայաստանում չկա և հետսովետական ոչ մի երկրում էլ չկա: Կա հետադիմական գաղափարախոսության կրող վարչահրամայական բյուրոկրատիա, որը ՍՍՀՄ-ի փլուզումից հետո վերակազմակերպվել է և ակտիվորեն պայքարում է հորիզոնական արժեքներ ունեցող բոլոր քաղաքական ուժերի դեմ: Եվ Ձեր հարցը` ինչ է ուզում ՀՀ քաղաքացին քաղաքական խավից, ես կձևակերպեի այսպես` ինչ է սպասում քաղաքականությունից հետսովետական մարդը, որը հայտնվել է այսպես ասած ԱՊՀ-ի մեջ: Եթե մենք հարցը այս ձևով դնենք, շատ բաներ ավելի պարզ կդառնան, թե չէ բոլոր լրատվամիջոցները հիշում են ԱՊՀ-ի մասին, միայն երբ Ռուսաստանն ինչ-որ մի քայլ է անում: Մենք ինքներս երբեք որևէ քայլ չենք ուզում անել ԱՊՀ-ի համար: Ազգայինը իբրև էգոիզմ խրախուսվում է կայսրությունների կողմից, իրական ազգայինը դա ազատության համար պայքարի ելած բոլոր ժողովուրդների, խմբավորումների ու անհատների համերաշխությունն է: Իսկապես միշտ պետք է հասանակալ, որ Հայաստանը անկախացել է իբրեւ ԱՊՀ անդամ: Եվ մեր շարժումը` ինչպես 88-ին, այնպես էլ այսօր հաճախ ընկալվում է իբրև ազատության, հավասարության և համերաշխության համար պայքարող քաղաքական շարժման մոդել, համենայն դեպս դա մենք երկրորդական հարց չպետք է համարենք:

Ուրեմն այսօր կա սովետից եկող իներցիայով ռազմական` կազարմայում ապրող մարդկանց պատկերացումը, որտեղ սեփականությունը պատկանում է ռազմական օկրուգի հրամանատարությանը, այս մտածողության կրողների համար, իրականում կազարմայի հարստությունը ոչ մեկին էլ չէ պատկանում, սա մի տեսակ մետաֆիզիկական պատկերացում է սեփականության մասին: Այս պահին դու ես բարձրաստիճան պաշտոնյան, ուրեմն քոնն է, հետո քեզ կգցեն, ուրիշինը կլինի: Սա այսպիսի կոնտրպրոդուկտիվ մի մտածողություն է: Լուժկովը չի էլ հասկանում, որ ինքն ընդամենը բարձր աստիճան ունեցող միլիտարիստական տիպի երկրի աֆիցեր է: Հիմա մենք 2008-ից հետո քաղաքական խավից սպասում ենք այս պատկերացումների փոփոխությունը:

-Արդյոք քաղաքացիական շարժումները, նախաձեռնությունները իրենց ֆորումներում հենց Ձեր ասած կարծրացած պատկերացումները ջարդելով չեն զբաղված:
-Համաձայն եմ, որ դրանով են զբաղվում, բայց արդյոք լեզվական առումով փոփոխություն կա, այսինքն` ազատվե՞լ ենք արդյոք դիցաբանական լեզվամտածողությունից: Անժելան իր հարցազրույցում ասում էր` չենք ազատվել, ես համաձայն չեմ նրա հետ: Միֆական խոսելը ձեռնտու է միայն իշխանություններին, անընդհատ քարոզվում է, որ ոչինչ էլ չի փոխվի, ինչպես Սերժը քաղաքականությունը նմանեցրեց տարվա եղանակներին` իբր ամեն ինչ բնության նման է` աշուն, ձմեռ, գարուն, ամառ, անընդհատ նույնը կրկնվում է: Իսկ Ձեր հարցը` իբր կա՞ քաղաքականությունից դուրս հատված հասարակության մեջ, որը պահանջ ունի վերանախավից` աֆիցերներից, ես այդպես չեմ նայում հասարակությանը, ես չեմ նայում, որ այդ կազարմային մտածողությունը կրող ու տիրաժավորող տնտեսական, քաղաքական, լրատվական “գեներալները” հասարակությունից անջատ են գործում: Այնպես որ, մենք պետք է կարողանանք մտածողության փոփոխության հասնել ոչ միայն Հայաստանում, այլ նաև ԱՊՀ-ում ու սփյուռքում:

-Ինչպե՞ս հասնել մտածողության փոփոխության ոչ միայն այստեղ , այլ նաեւ սփյուռքում:
-Համարում եմ, որ 20-րդ դարի վերջին եւ 21-րդ դարի սկզբին մեր քաղաքական միտքը կարողացավ ստեղծել մի բան, որով առանձնանում է մեր տարածաշրջանից, Մերձավոր Արևելքի քաղաքական մտածողությունից, սա սփյուռքի կողմից դեռ լավ չի ընկալվել: Որքան էլ նրանք ապրեն զարգացած դեմոկրատիայի երկրներում, միևնույն է, դեռ շարունակում են պահպանել Մերձավոր Արևելքի “ստալինյան”տիպի երկրների ազդեցությունը: Այսինքն` կազարմայի բնակիչների մեծամասնությունը կազմող “շարքայինների” ձայնը շարունակում են արհամարհել, մեզ մոտ կա փոփոխություն, մենք փորձում ենք լսել և կարևորել բոլորի ձայները:

-Հետաքրքիր է, մեզանում ձայնը կարեւորվո՞ւմ է, տեսեք` 5000 դրամով վաճառում են իրենց ձայնը: Եվ արդյոք հենց դրա գիտակցության պակասը չէ, որ այսօր ունենք այն, ինչ ունենք: Եվ որքանո՞վ է մեզնից յուրաքանչյուրը ուզում մասնակցել քաղաքականությանը, բոլորը սիրում են խոսել քաղաքականությունից, բայց չմասնակցել դրան:
-Գիտեք, ես ուշադրությունս դրա վրա չէի կենտրոնացնի: Հիշում եք, երբ Կիրգիզիայում եղան այդ հայտնի դեպքերը, մեզ մոտ էլ շատերը ոգեւորությամբ ասում էին, որ դա լավ օրինակ կարող է լինել: Իսկ ես այդպես չեմ մտածում, ես ավելի շատ հավանում եմ Марш несогласных-ների պայքարը Ռուսաստանում, այն, որին երգիչ Շեվչուկն էլ է մասնակցում, նրանք էլ մեզնից բեթար վիճակի մեջ են, կարծես ոչ մի բանի չեն կարողանում հասնել, այսինքն` ռեակցիոն, հետամնաց ուժերը կարողացան մանիլպուլյացնել քաղաքացիների մեծ մասին` խաղալով նրանց հայրենասիրական զգացումի վրա, որ այ, ինչպես դու ես հիմա աղքատացել, նույն կերպ նաեւ քո երկիրն է ստորացել, իբր Արեւմուտքի ինչ-որ դավադրության արդյունքում: Սա շատ հետաքրքիր ֆենոմեն է, այսինքն`մենք գործ ունենք զգացմունքային, իռացիոնալ հասարակության հետ, որը կոչվում է հետսովետական հասարակություն, դա միայն հայերը չեն, մի նույնացրեք: Այսօր “սուվերեն դեմոկրատիա” որդեգրած հետսովետական իշխանությունները տեսական ու պրակտիկ ջանքեր են գործադրում վարկաբեկելու համար ազատ ընտրության գաղափարը, ով գիտեր սովետում ինչ բան է ընտրությունը, բայց իբր փոխարենը մարդն ուներ ապահովության: Բայց կա նաև պայքարող հատված, որը պահանջում է, Հակոբ Բադալյանի բառերով ասած` “հասարակ” դեմոկրատիա, որտեղ մարդը կարող է ինքն իր տերը լինել, ստեղծագործական ազատություն ունենալ, միտք ստեղծել, նախաձեռնել բիզնես, ազատ տեղաշարժվել, ոչ թե ամեն անգամ, ուղիղ և փոխաբերական իմաստով, մանկական հեքիաթներ հիշեցնող պատճառաբանություններով խոչընդոտվեն միտինգներն ու երթերը:

-Տեղի ունեցավ ընդդիմության հանրահավաքը: Կա՞ր որեւէ նորություն, կամ անակնկալ, ինչպես Լեւոն Զուրաբյանն էր ավելի վաղ հայտարարել:
-Իմ կարծիքով, նորություն կար: Համենայն դեպս, ես կարևորում եմ պատմական փորձի`կոնկրետ Մայիսյան ապստամբության վերաիմաստավորումը, Արևմուտքում և Ռուսաստանում տարածված ստերիոտիպերի վրա խաղալու իշխանությունների հետադեմ ու վնասակար` մեր ներքին կյանքի համար վնասակար, քաղաքականության քննադատությունը և Կոնգրեսի օրակարգը, քայլերի ակտիվացումը, նաև դրանց սինխրոնիզացիան իրավունքների ու ազատություների համար պայքարող միջազգային ակտիվության հետ: Պետք է պարզ հասկանալ, որ այսօր Սահմանադրության և օրենքների պաշտպանը միայն ընդդիմությունն է:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 20-9-2010