ՎԵՐԱՑԱՎ ՀԱՅԻ ՀՈՐԻՆՎԱԾ ԿԵՐՊԱՐԸ

Մեր զրուցակիցն է փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու Մովսես Դեմիրճյանը

-Մովսես, ըստ Ձեզ` ի՞նչ է ազգայինը, եւ արդյոք մենք փորձում ենք կառուցել ազգային պետություն: Մեր նախորդ զրուցակիցն այն կարծիքին է, որ փորձում ենք կառուցել ազգային պետություն մի ժամանակաշրջանում, երբ կարծես թե նման պետությունների ժամկետը պատմականորեն լրացել է: Գուցե դրանի՞ց է, որ մեզանում կա ազգայինի և ազատականի միջև հակադրություն:

-Բարդ հարց է, եւ կարելի է այդ հարցի շուրջ հետաքրքիր զրույց ծավալվել. նախ, ճիշտ չեմ համարում ազգայինի եւ ազատականի հակադրումը, բայց սրա մասին ավելի ուշ: Ազգայինի վերաբերյալ կա երկու տեսակետ. մեկը` ազգը մշակութային միավոր է, որը ձեւավորվում է պատմության երկարուձիգ դարերի ընթացքում, եւ ազգ ասելով` մենք հասկանում ենք առաջին հերթին մշակույթի սուբյեկտ, կրող: Կա նաեւ երկրորդ տեսակետը, ըստ որի`ազգը ոչ միայն մշակութային, այլեւ քաղաքական միավոր է: Այսինքն` ժողովուրդը չի վերածվում ազգի միայն մշակութային հիմքերով: Ժողովուրդն ազգ է դառնում, երբ ձեռք է բերում պետություն, այսինքն` քաղաքականապես է ինքնորոշվում: Ամերիկացիներն ասում են` American nation, բայց մենք գիտենք, որ այնտեղ ազգ մշակութային իմաստով չկա` չկա լեզվական, կրոնական, պատմականի միասնականություն, բայց իրենք նպատակադրված ստեղծում են ազգ: Այսինքն` ստեղծում են այդ քաղաքական միավորը, որը կարող է հետագայում լինել ազգ, որը մշակութային չէ, բայց ավելի շատ քաղաքական միավոր է: Փաստն այն է, որ ազգը միայն մշակութային միավոր չէ, այն անպայման նաեւ քաղաքական բաղադրիչ ունի, և հենց այդ բաղադրիչն էլ մեզանում քիչ է:

-Ստացվում է`մենք ունենք անցյալ, ունենք մշակույթ, բայց չունենք ամենակարեւորը` քաղաքակա՞ն բաղադրիչը:
-Չունենք ազգայինի մակարդակում, ունենք հասարակության որոշ խավերի կամ անհատական մակարդակում, բայց հայությունը որպես մեկ միասնական քաղաքական միավոր ձեւավորված չէ: Օրինակ`հրեաները ձեւավորված են, իրենք կրողն են ազգային պետական գաղափարախոսության, իսկ մենք` ոչ:

-Ինչի՞ հետեւանք է, ավելի շատ այն բանի, որ մենք միշտ արտագաղթե՞լ ենք, միշտ մասնատվա՞ծ ենք եղել:
-Մենք տառապում ենք միասնականության բացակայության խնդրով: Ես կարծում եմ` այստեղ ամենամեծ թերացումը գալիս է պետությունից: Այսինքն` ինչ-որ մի տեղից պետք է այդ միասնականությունն ապահովվի` գաղափարական, քարոզչական, ֆինանսական եւ այլ տեսակետներից: Հրեաների պարագայում պետությունը դա անում է, մեզ մոտ պետությունը դրանով չի զբաղվում: Սփյուռքի, մշակույթի նախարարությունները զբաղված են միայն միջոցառումներ կազամակերպելով: Իմիջիայլոց, ես վաղուց այն կարծիքին եմ, և այժմ, օգտվելով առիթից, ուզում եմ ևս մեկ անգամ հնչեցնել, որ Հայաստանի Հանրապետությանն այսօր խիստ անհրաժեշտ է գաղափարախոսական հարցերով զբաղվող հաստատություն, որը կարող է ունենալ նույնիսկ նախարարության կարգավիճակ: Փոքր ազգերին միշտ համախմբում են գաղափարները, և պետք է լինի հաստատություն, որը զբաղվի դրանց մշակմամբ և տարածմամբ: Ուրախ կլինեմ Հայաստանում տեսնել գաղափարախոսական հարցերով լրջորեն զբաղվող նախարարություն:

-Դե, Սփյուռքի նախարարությունը «Արի տուն» եւ այլ հազար ու մի ծրագրեր է փորձում իրականացնել, բայց չի ստացվում, ինչո՞ւ:
-Սա նշանակում է, որ սիտուատիվ լուծումներ են տալիս նույնքան սիտուատիվ խնդիրներին, իսկ հայեցակարգային մակարդակում, ցավոք սրտի, այդ խնդիրը դրված չէ: Վերադառնալով ազատականին եւ ազգայինին`կարելի է մի քիչ բառերը փոխել եւ ասել` ավանդական ազգ եւ քաղաքական ազգ, իսկ մենք դեռ ավանդական ազգ ենք: Եվ երբ ասում ենք ազատականացում, մենք պետք է ճշտենք`ո՞ր ազատականացման մասին ենք խոսում եւ ինչո՞ւմ ենք այդ ազատականցումը տեսնում, այսինքն` դա ազատականացում է ավանդույթների՞ց, կարծրատիպերի՞ց, թե ինչից: Մենք այսօր նպատակ ունենք ավանդական ազգից քաղաքական ազգ դառնալու, և դա է ժամանակակից լինելու գլխավոր պայմաններից մեկը: Սակայն այդպիսի խնդիր չի դրվում, որովհետեւ Հայաստանում քաղաքականությամբ զբաղվողները եւ իրականացնողները երևի թե դրա կարևորությունը չեն գիտակցում:

-Իսկ այսօր ի՞նչ խնդիրներ են դրված օրակարգում:
-Ավելի սիտուատիվ, օրինակ` իշխանությունը պահելու: Իհարկե, այսպես դու ունենում ես վարչական իշխանություն, բայց չես ունենում հոգեւոր, ինտելեկտուալ իշխանություն, այսինքն` չես ունենում հեղինակություն, իսկ իշխանությունմ ամենաամուրն է այն դեպքում, երբ հեղինակություն է ունենում, ինչպես օրինակ` Արաբական Էմիրություններում, որտեղ արդեն 250 տարի իշխում է նույն ընտանիքը, բայց արաբները ամեն օր 5 անգամ աղոթում են Ալլահին եւ առողջություն են ուզում ոչ թե իրենց, այլ իշխանավորների համար: Իսկ մեզանում չենք էլ կարող պատկերացնել, որ ժողովուրդը գնա եւ իշխանավորի համար եկեղեցում մոմ վառի, որովհետեւ վերջին երկու տասնամյակի ընթացքում հայերը շատ նոր բաներ պարզեցին իրենք իրենց մասին, պարզեցին, որ հայերը երբեմն կարող են լինել դավաճան` ազգային ու պետական մակարդակներում, կարող են լինել ստոր ու դաժան, և այդ ամենը ոչ թե հանուն ինչ-որ սկզբունքների, այլ ընդամենը` փողի և իշխանության համար: Վերջին քսանամյակում վերացավ հայի այն հորինված կերպարը, ըստ որի` հայն աշխատասեր, իմաստուն, գթասիրտ և կիրթ մարդ է և չունի թերություններ:

-Բայց պատմությունը ցույց է տալիս, որ հայերի մեջ միշտ էլ եղել են դավաճաններ:
-Բայց պատմությունը նաև ցույց է տալիս, որ մենք այդ պատմությունից ոչինչ չենք սովորել: Մենք անընդհատ գալիս ենք, կանգնում նույն կոտրած տաշտակի առաջ, որովհետեւ մենք պատմությունից ոչինչ չենք սովորում, կրկնում ենք այդ պատմությունը ամեն ընտրությունից ընտրություն: Դրա համար էլ մեր մտածելակերպը չի փոխվում, չի դառնում 21-րդ դարի պահանջներին համապատասխան, եւ մենք մնում ենք այսպես կոչված մշակութային-ազգայինի գաղափարներում: Եվ երբ ազգայինը սկսում ես ծառայեցնել քաղաքական նպատակների համար, ընդ որում` կուսակցական նպատակների համար, ինքը պետք է խեղաթյուրվի, կերպարանափոխվի, չի կարելի ազգայինը նույնացնել Նժդեհի կամ ազատագրական պայքար մղած կուսակցության, օրինակ` Դաշնակցության հետ:
Այսինքն` հայի վտանգի տակ գտնվող ինքնությունը չի կարող վերականգնվել միայն մշակույթով: Այն պետք է վերականգնվի մշակույթով եւ պետությամբ, այսինքն` ազգը որպես մշակութային միավոր պետք է դառնա սոցիալ-քաղաքական միավոր, դառնա մեկ միասնական քաղաքական սուբյեկտ: Սա պետք է լինի մեր իդեալը, դրան պետք է ձգտենք:

-Ըստ Ձեզ` մեր ազատականացման համար ո՞ր ավանդույթներն են մեզ ավելի շատ խանգարում:
-Մեծահասակի պաշտամունքը, ոչ թե անձի, այլ նրա` որպես հեղինակության ընկալումը: Մենք խնդիր ունենք վերանայելու ընտանեկան հարաբերությունները` ծնող-երեխա տեսակետից, որովհետեւ մեր ավանդական դաստիարակությունը, որ ստացել ենք, կոտրում է երեխային փոքր հասակում, նրան դարձնում ծնողների կամակատար, ինքը փաստորեն ոչ մի բան չգիտի եւ ոչինչ չի կարող անել: Պետք է փորձել երեխային ճանաչել, խոսել, հաշվի առնել, իսկ մենք երեխային սովորեցնում ենք խոսել, հետո ասում ենք` ձայնդ կտրիր, մենք երեխային սովորեցնում ենք քայլել, հետո ասում եք` մի վազիր: Մենք երեխային մեծացնում ենք հակասական պատկերացումների դաշտում, դրա համար էլ հայ երեխաներից շատերն իրենց տունը չեն սիրում, ձգտում են տնից դուրս լինել, որովհետեւ տանն իրենք գտնվում են ծնողների չհիմնավորած չիկարելիների միջավայրում: Մենք խնդիր ունենք ընտանիքը վերանայելու միջանձնային հարաբերությունների տեսակետից: Եթե կարողանանք որոշակի փոփոխություններ մտցնել ընտանեկան հարաբերություններում, ապա կարող ենք խոսել նաև հասարակական հարաբերությունների արդիականացման մասին: Եթե ոչ` ոչ:

-Իսկ ինչպե՞ս կարող են վերանալ ավանդույթները:
-Մեզ մոտ շատ ավանդույթներ կվերանան, երբ մենք կապրենք ոչ թե գյուղացու հոգեբանությամբ (գյուղացին կարմիր խնձոր է հյուրասիրում իր հարեւաններին, փորձում է բոլոր հարեւանների առաջ պարզերես լինել, որովհետեւ ինքն ամեն օր հանդիպում է այդ մարդկանց, ամեն օր նրանց հետ սեղան նստում եւ այնտեղ միշտ խնդիր կա շիտակ եւ պարզերես լինելու): Այդ ավանդույթը կվերանա, երբ մենք սկսենք ապրել քաղաքի ավանդույթով, քաղաքի տրամաբանությամբ, որտեղ ոչ ոք ոչ մեկին չի ճանաչում, բոլորն իրենց գործով են զբաղվում, եւ թե հարեւանի աղջիկը որերորդ անգամ ամուսնացավ եւ այս անգամ կարմիր խնձոր բերեցին թե ոչ, դա ոչ մեկին չի հետաքրքրում: Բայց մենք դեռ շարունակում ենք ապրել գյուղացու հոգեբանությամբ: Այն ավանդույթը, որը գյուղում իմաստ ունի, քաղաքում երբեմն դառնում է անտեղի ու երբեմն` ծիծաղելի:
Շատ ենք լսում, որ շատացել են աղանդները, էմոները, մեր ավանդական մտածողության տեսակետից անբարոյական երևույթները, բայց պետք հաշվի առնել, որ այդ ամենը զարգացող հասարակության ատրիբուտներ են, և մենք չենք կարող դառնալ ժամանակակից և ազատական` չժառանգելով այդ ամենը:

Կարծում եմ` մեր դիրքորոշումը պետք է այն լինի հետևյալը. եթե մարդ սոցիալական միջավայրում իրեն դրսևորում է որպես հասարակական գիտակցությամբ օժտված սուբյեկտ և չի խախտում ոչ մեկի իրավունքները, ապա տանը ինքը որ Աստծուն է աղոթում եւ Աստծուց ինչ է ուզում, իր մարմնի հետ ինչ է անում` որտեղից է ծակում և ինչ գույներով է ներկում` արդեն իմ խնդիրը չէ, իմ իրավասություններից դուրս է: Ես իրավունք չունեմ քիթս խոթելու ուրիշի անձնական կյանքի մեջ, որովհետեւ յուրաքանչյուրի անձնական կյանքն իր մասնավոր սեփականությունն է:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 25-12-2010