Հասունանում է սոցիալական շարժման տեքստը

Մեր զրուցակիցն է Մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության ինստիտուտ (ՄԻԺԻ) ՀԿ նախագահ Արփինե Գալֆայանը

-Արփինե, Հայաստանում առկա քաղաքականությունն ի՞նչ տրամաբանությամբ է զարգանում: Մեր զրուցակիցներից շատերը փաստում են, որ առկա քաղաքականությունը բովանդակազուրկ քաղաքականություն է և կամ քաղաքականության իմիտացիա:
-Եթե քաղաքականության բովանդակությունը դիտարկում ենք կուսակցությունների և քաղաքական ուժերի մակարդակում, մեծ հաշվով բովանդակություն գոյություն չունի, քանի որ խոսակցությունները, հայտարարությունները, մամուլում հայտնվող մնացած արձագանքները ծավալվում են այն հարցի շուրջ, թե ով ում հետ է համագործակցելու կամ ով ինչ ցուցակներով է գնալու ընտրությունների: Բովանակություն ասվածը կհասկանայի, եթե դրված լիներ հստակ օրակարգ, և քաղաքական ուժերը խոսեին սոցիալական հարցերի մասին, տնտեսական խնդիրների մասին, լուծումներ առաջարկեին արտաքին և ներքին տարբեր հարցերի շուրջ, որոնք այսօր հասարակությունում ինչ-որ չափով բարձրացված են, բայց քաղաքական ուժերի մակարդակում դրանց մասին խոսք չկա: Դրա համար կարծում եմ` այս պահին բովանդակազուրկ և ընդամենը իրար հետ պայմանավորվածությունների գալու պրոցես է ընթանում:
Հայաստանում կուսակցություններն այսօր ասելու բան չունեն, իրականում որպես այդպիսին կուսակցություն էլ չկա: Այդ խմբավորումները մեծ հաշվով երբեք քաղաքական գաղափարախոսության շուրջ էլ չեն կազմավորվել, այլ ուղղակի որոշ մարդկանց անձնական կամ խմբակային նյութական շահերի շուրջ: Եթե նոր բան գա Հայաստանի հանրային օրակարգ, դա հասարակությունից է գալու:

-Շատ է շեշտվում, որ առաջիկա ընտրությունները հեղափոխական են լինելու իրենց արդար և թափանցիկ անցկացման տեսանկյունից:
-Ինձ ինչքան հիշում եմ, նմանատիպ հավաստիացումները Հայաստանի պատմության ամեն ընտրությունից առաջ լինում են` թե իբր այս ընտրությունները լինելու են աննախադեպ, բայց չեմ կարծում, թե որևէ բանական և ողջամիտ մարդ կարող է այսօր հավատալ, որ Հայաստանի ներկա իշխանությունները կարող են անցկացնել արդար և թափանցիկ ընտրություններ: Չնայած ընտրական օրենսգրքի փոփոխություններով ընտրական հանձնաժողովների ոչ կուսակցական համակարգ է ձևավորվել, այնուամենայնիվ, այսօր ընտրություն կազմակերպողները հասարակության շրջանում որևէ վստահություն չունեն և ընկալվում են որպես ռեժիմի կամակատարներ: Եթե ասում են, որ արդար ընտրություններ են անցկացնելու, ուրեմն պիտի պատրաստ լինեն նաև պարտվելու, սակայն ՀՀԿ-ի ու կոալիցիայի հայտարարություններից դատելով` իրենք 2012-ի ընտրություններում պատրաստվում են էլ ավելի շատ ձայներ հավաքել:
Հնարավո՞ր է` քաղաքականությունը բովանադակային դարձնելու հասարակական պահանջ մինչև այսօր չի ձևավորվել:
Ընդհանուր առմամբ այո, կարծում եմ, մեր հասարակությունն այսօր հանրային օրակարգ չի ձևավորում: Իհարկե, բազմաթիվ կարևորագույն խնդիրներ բարձրացվում են քաղաքացիական նախաձեռնությունների և կազմակերպությունների կողմից, ինչպես օրինակ հանքարդյունաբերության հարցերը, Երևանում հանրային տարածքների խնդիրը, բնապահպանական տարբեր հարցեր, բանակում մարդու իրավունքների հարցերը, կանանց իրավունքների խնդիրները և այլն, որոնք պետք է որ հիմնական թեմաներ դառնային նաև նախընտրական կուսակցական ծրագրերում: Սակայն այսօր հասարակության և իշխանության համար մյուս պայքարողների ուժերը դեռևս անհավասար են, քանի որ հանրությունը չի կարողացել իր պահանջներն արտահայտել հազարավորների և հարյուրհազարավորների գիտակից ու կազմակերպված պայքարի միջոցով. հենց որ այդպես լինի, քաղաքական ուժերը ստիպված են լինելու անդրադառնալ հասարակության բարձրացրած խնդիրներին:

-Իսկ հանրության շրջանակն ինչպե՞ս պետք է ընդլայնել: Թռչկանի և մյուս էկոլոգիական հարցերի շուրջ դարձյալ անհատներ են համախմբված: Չկա՞ն մեխանիզմեր, գործիքներ, որոնք աշխատեցնելու դեպքում հնարավոր կլինի հարյուրհազարավորների խնդիրը դարձնել:
-Սա նաև փորձի և ժամանակի հարց է: Ցավոք, քաղաքացիական շարժումների օրակարգում դեռևս դրված չէ մեկ օրակարգի շուրջ համագործակցելու խնդիրը, բայց չգիտեմ` ինչպես կարող են զարգանալ իրադարձությունները: Ամեն դեպքում, այսօր հասարակական-քաղաքացիական շրջանակները միակ ուժն են, որ անկեղծ և բաց գործունեություն են ծավալում, բայց իհարկե դեռ շատ զարգանալու տեղ կա այն իմաստով, որ պետք է մեխանիզմներ մշակվեն այդ գործողություններն ավելի արդյունավետ և ազդեցիկ դարձնելու համար:

-Մեր հարցազրույցների շարքում շատ է քննարկվում այդ նախաձեռնությունների` քաղաքացիականից քաղաքական գործունեության անցնելու անհրաժեշտության խնդիրը: Ինչո՞ւ են նախաձեռնությունները քաղաքականությունը վանում իրենցից:
-Քաղաքացիական նախաձեռնությունների ակտիվիստների շրջանականում մեծ տարանջատում է դրվում քաղաքականի և քաղաքացիականի միջև: Քաղաքական ոլորտն ընկալվում է որպես մի դաշտ, որը կուսակցությունների և իշխանության համար պայքարողների համար է: Նրանք, ովքեր հիմա քաղաքացիական դաշտում հասարակական շարժումներում են, իրենք իրենց չեն տեսնում որպես իշխանության համար պայքարողներ, բայց իրենք այսօր քաղաքական խնդիր դնողներն են:
Նեղ իմաստով` քաղաքականությունը իշխանության (կամ պետության կառավարման) ֆորմալ լծակներին տիրապետելու համար պայքարի գործընթացն է: Սակայն արժե նաև խոսել լայն իմաստով քաղաքականության մասին, այն է` ուժի/իշխանության բոլոր ձևերի փոխհարաբերությունը: Եվ այս իմաստով չի կարելի քաղաքականը քաղաքացիականին հակադրել կամ տարանջատել: Քաղաքացիական նախաձեռնությունների ծավալած բոլոր պայքարները քաղաքական են, քանի որ մենք` հանրությունը, հասարակության կազմակերպված խմբերը ձգտում ենք ուժ/իշխանություն ունենալ՝ ազդելու մեզ վերաբերվող որոշումների կայացման վրա: Սակայն ցանկանում ենք դա անել առանց որևէ պետական պաշտոն ունենալու:
Թե ինչպես կզարգանան քաղաքացիական նախաձեռնությունները` դժվարանում եմ ասել, որովհետև, օրինակ, երբ 3 ամիս առաջ սկսվեց Թռչկանի պայքարը, այն սկսվեց 7-8 հոգով, և ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, որ երկու ամսվա ընթացքում պրոցեսը կարող է նման թափ ստանալ, այդպես բազմակողմանի աշխատել և կարճ ժամանակում հաջողության հասնել: Ինչ վերաբերում է ներկա իշխանություններին, ապա իրենք իհարկե ամեն կերպ փորձելու են իրենց ձեռքում պահել պրոցեսների վերահսկողությունը, և հիմա արդեն տեսնում ենք, որ իրենք էլ փորձում են վախեցնելու մեխանիզմները գործադրել:

-Իսկ իշխանությունն իր առջև արդյոք վախեցնելու խնդիր դնելո՞ւ է, ունի՞ արդյոք վերահսկողության խնդիր: Ըստ Ձեզ` կա՞ արդյոք մի ուժ, որ լուրջ մարտահրավեր է այսօրվա իշխանությանը, և իշխանությունն ամեն ինչ անում է, որ հանկարծ չխանգարեն իրեն:
-Լուրջ մրցակից այսօրվա դրությամբ չկա, և եթե կա էլ, ապա կազմակերպված չէ: Դրա համար մեծ հաշվով չեմ կարծում, որ իրենք վտանգ են տեսնում: Բայց միևնույն ժամանակ քաղաքացիական գործունեությունը իշխող շրջանակներում անհանգստություն է առաջացնում. օրինակ, տեսնում ենք, որ Արմեն Օհանյանին բերման էին ենթարկել ԱԱԾ ինչ-որ անհեթեթ մեղադրանքով, կամ որոշ այլ ակտիվ գործիչների ժամանակ առ ժամանակ տարբեր ձևերով հասկացնում են` շատ մի խառնվեք, կարող եք խնդիրներ ունենալ… Կարծում եմ, անհանգստության պատճառն այն է, որ այս գործիչները լիովին այլ արժեքներով ու տրամաբանությամբ են առաջնորդվում, որոնք չեն տեղավորվում գործող հանցագործ կարգերի պատկերացումների մեջ:

-Դաշտում ըստ էության խաղացողներ չկա՞ն:
-Ուժերը ամեն դեպքում շատ անհավասար են, և անկախության 20 տարիների ընթացքում բոլոր իշխանություններն ու կառավարությունները հանձին կազմակերպված հասարակության իրենց համար վտանգ են տեսել, ուստի ամեն միջոցով փորձել են վարկաբեկել կամ թուլացնել հասարակությանը: Հիմա էլ այդ նույն մեխանիզմներն օգտագործում են: Հենց տեսնում են որևէ քաղաքացիական ուժ խնդիր է բարձրացնում, լրատվամիջոցներով անմիջապես սկսում են վատաբանել, կապել օտար երկրների գործակալների հետ կամ փորձում են ճնշումներ կիրառել` ԱԱԾ կանչելով կամ որոշների դեմ քրեական գործեր հարուցելով: Սրանք մեխանիզմներ են, որ պարբերաբար օգտագործվում են, որպեսզի չթողնեն հասարակությանն ուժեղանալ:

-Նշեցիք, որ կազմակերպված հասարակություն երբեք չենք ունեցել: Այդ դեպքում, ի՞նչ էր 2008-ը, արդյոք ինքնակազմակերպվա՞ծ հասարակություն չէր:
-2008-ը ես ընկալում եմ որպես զարթոնք, սակայն ոչ որպես ինքնակազմակերպված ժողովրդի պայքար: Իսկ շարժումը մարելու գործում շատ մեծ էր քաղաքական առաջնորդների դերը: Նրանք պնդում էին, որ մարդիկ գնան իրենց հետևից, որովհետև իրենք գիտեն ճիշտ ուղին, սակայն վճռական պահին նրանք նահանջեցին և մարդկանց տուն ուղարկեցին`ժողովրդին թողեցին առանց գլուխ: Կարծում եմ, եթե այն ժամանակ պայքարը շարունակվեր, համակարգը երկար չէր դիմանա ու դեռևս 2008-ին քանդված կլիներ:

-Իսկ գուցե լիդերներ չեն ձևավորվում, որովհետև իշխանիկներ ենք բոլորս:
-Նայած որ ասպարեզում. շատ հասարակական խմբերում մասնակցելով, ես նման էգոների պայքար գրեթե ոչ մի անգամ չեմ տեսել, որովհետև եթե մարդիկ իրապես ազնվորեն պայքարում են որևէ բանի համար, արդեն էգոները մղվում են երկրորդ պլան: Խնդիրն այն է, որ մեր ժողովրդի մեծ մասը դեռևս չի հավատում, որ ինքը կամ իր նման սովորական մարդիկ կարող են ինչ-որ բան փոխել: Այսինքն` ի վերջո նորից երբ գալիս է հավատալու պահը, իրենց հավատը կապում են որևէ քաղաքական-կուսակցական լիդերի հետ, և սխալը այդտեղից է գալիս:

-Ի վերջո, ինչո՞ւ այդ նախաձեռնությունների միջից լիդեր չի ծնվում:
-Միգուցե սա ժամանակի հարց է, և այն պահին, երբ հասարակական տարբեր շարժումները նաև համակարգային փոփոխության խնդիր կդնեն իրենց առջև, կծնվեն այն լիդերները, ովքեր քաղաքական կարիերայի ճանապարհը կընտրեն. բայց սա անպայման չէ: Երբ նայում ենք 60-70-ականների մարդու իրավունքների զարթոնքն ամբողջ աշխարհում, այդ թվում` նաև Եվրոպայում, շարժումների առաջնորդների ճնշող մեծամասնությունը երբեք քաղաքական կարիերա չարեց. նրանք ձևակերպեցին խնդիրներ, դրանք որոշակի հանգրվանի հասցրին և իրենք վերացան: Բայց նրանք ստեղծեցին նոր իրավիճակ, և քաղաքական ուժերը ստիպված էին գործել արդեն այդ փոփոխված իրավիճակում: Դրա համար ես պարտադիր չեմ համարում, որ այսօր եղած հասարակական ակտիվ լիդերները իրենք դառնան քաղաքական ղեկավարներ: Ուղղակի կարևոր է, որ շարժումները շատ հստակ խնդիրներ դնեն և այն հասցնեն այն ծավալի ու այն մակարդակի ինքնակազմակերպման, որ այդ խնդիրների նկատմամբ հանրության վերաբերմունքը մեկընդմիշտ փոխվի, ասենք`սահմանադրական կարգը վերականգնվի կամ Հայաստանը վարի կանաչ տնտեսություն և այլն: Եվ եթե հասարակական գիտակից պահանջը լինի, ով էլ որ փորձի գալ քաղաքական իշխանության, ստիպված է լինելու պայքարել այդ շրջանակում:

-Արփինե, ըստ Ձեզ, ի՞նչ համակարգի ձևավորման համար պետք է լինի մեր պայքարը: Աշոտ Մանուչարյանն ասում է, որ աշխարհում բոլոր համակարգերը ճգնաժամի մեջ են: Մեր ճգնաժամը գուցե դրանո՞վ է պայմանավորված:
-Հիմա աշխարհում ներկայացուցչական ժողովրդավարության շատ մեծ ճգնաժամ կա, բայց ես դա չեմ համարում ընդհանուր ժողովրդավարության ճգնաժամ, այլ ընդամենը ժողովրդավարությունը մի մակարդակ ավելի է խորանում: Այսինքն` եթե երկար տարիներ մարդիկ ուրախ են եղել ընտրելով ներկայացուցիչներ, ովքեր իրենց փոխարեն որոշումներ են կայացրել, հիմա արդեն մարդիկ տեսնում են, որ այդ ներկայացուցիչներն իրենցից օտարված են և հիմնականում ներկայացնում են ոչ թե իրենց ընտրած ժողովրդի, այլ որոշակի ֆինանսական կամ այլ ուժերի շահերը: Դրա համար գլոբալ մակարդակում, և հենց Արևմուտքում ներկայացուցչական ժողովրդավարության վերանայման դիսկուրս է ծավալվում և նման պահանջ է դրվում հասարակական շարժումների կողմից:
Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, չնայած մեզ մոտ այդպես էլ պառլամենտական ժողովրդավարությունը չկայացավ, բայց մենք չպետք է աչքներս փակենք այդ համակարգի խնդիրների վրա, չպետք է ձգտենք նախ դա ներդնել ու հետո միայն առաջ անցնել: Ես համոզված եմ, որ ազատ ու արդար ընտրությունների և օրենքի առջև հավասարության համար պայքարելուն զուգահեռ պետք է բոլոր մակարդակներում ստեղծենք ինքնուրույն ժողովրդավար բջիջներ, որպեսզի մարդիկ ամեն գյուղում, ամեն համալսարանում, ամեն գործարանում իրենց տերը զգան տվյալ հանրույթի և իրենք լինեն իրական որոշում ընդունողները:

-Հնարավո՞ր է`մենք միշտ ճամպրուկային տրամադրություն ենք ունեցել, դրա համար չենք զգացել հողի ուժը:
-Արտագաղթը մեր մեծագույն դժբախտություններից մեկն է: Բայց ցինիզմն այն աստիճանի է հասել, որ որոշ պետական պաշտոնյաներ նույնիսկ նշում են, թե արտագաղթը լավ է, որովհետև դրանով ազատվում են բողոքավորներից: Եթե արտագաղթի նման բարձր տեմպերը չլինեին, մենք հավանաբար մի քանի տարվա մեջ որակական փոփոխություն կունենայինք: Հայ ժողովրդի պատմության մեջ համազգային մակարդակում սոցիալական շարժում չի եղել, մեծ շարժումներն ավելի շատ եղել են ազգայնական տեքստերի շուրջ, ինչը սեփական պետությունը չունեցող ժողովրդի համար ինչ-որ իմաստով հասկանալի է: Հիմա նոր հասունանում է սոցիալական շարժման տեքստը, սոցիալական օրակարգեր են դրվում մեր հասարակության մեջ: Այդ խնդիրներից շատերը օրակարգային են նաև այլ հասարակություններում, և եթե մենք կարողանանք համագործակցել այլ առաջադեմ շարժումների հետ, վստահ եմ, որ ավելի մեծ արդյունքների կհասնենք:

Սիրանույշ Պապյան
«Լրագիր» 13-12-2011.