«Հայտնի չէ, թե միջադեպերից ո՞րը եւ ե՞րբ կլցնի մարդկանց համբերության բաժակը»

Ռազմավարական վերլուծության «Spectrum» կենտրոնի վերլուծաբան, պահեստի փոխգնդապետ Սերգեյ Սարգսյանի օնլայն հարցազրույցը, որը ստորեւ ներկայացնում ենք աննշան կրճատումներով, տեղի է ունեցել «Կովկասի լրագրողների ցանցում» (www.caucasusjounalists.net) «Ռեգիոն» հետազոտական կենտրոնի` ԵՄ աջակցությամբ իրականացվող տարածաշրջանային ծրագրի շրջանակներում:

Աննա Բարտկուլաշվիլի (Ադրբեջանի լրագրողների պաշտպանության կոմիտե) — Ռուսական զինամթերքի հանձնումը Հայաստանին մի անգամ եւս հաստատեց, որ Ղարաբաղյան հարցում խնդրի լուծման բանալին Ռուսաստանի մոտ է։ Ձեզ չի՞ թվում, որ կշեռքի նժարը թեքվել է դեպի հայկական կողմը։ — Ինչ վերաբերում է զինամթերքին… Առաջին՝ նույնիսկ ադրբեջանական կողմն է հայտարարում այս հարցի վերաբերյալ լրացուցիչ, ճշգրտված տեղեկատվություն ստանալու անհրաժեշտության մասին։ Երկրորդ՝ կարծում եմ, որ մի շարք ադրբեջանական ԶԼՄ-ներում հրապարակված զինատեսակների (որոնք, իբր, Հայաստանին տրամադրվել են Ռուսաստանի 02 ռազմակայանից) ցուցակի գինը՝ 800 միլիոն ԱՄՆ դոլար, ակնհայտորեն չափազանցված է։ Հատկապես, եթե հաշվի առնենք Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ ռազմատեխնիկական համագործակցության մեջ գների նախապատվելիության հանգամանքը։ Հակամարտության լուծման բանալին առաջին հերթին գտնվում է հակամարտող կողմերի, այսինքն՝ Հայաստանի, ԼՂՀ-ի եւ Ադրբեջանի ձեռքում։ Ռուսաստանը (եւ ոչ միայն նա) ծառայեցնում է հակամարտության չլուծվածությունը սեփական շահերին։ Նրա պաշտոնական դիրքորոշումը՝ օժանդակել ցանկացած լուծում, որն ընդունելի է հակամարտության բոլոր կողմերի համար, լիովին համահունչ է Մոսկվայի բազմադարյա քաղաքականությանը։ Քանի դեռ Ռուսաստանը հույս ունի, որ եւ՛ Հայաստանը, եւ՛ Ադրբեջանը կվերադառնան նրա ազդեցության ոլորտը, նա միանշանակ եւ բացահայտ ձեւով չի բռնի որեւէ մեկի կողմը։

— Շատ վերլուծաբաններ կարծում են, թե «Հարավային Կովկասում անվտանգության պլատֆորմի» ստեղծման Թուրքիայի առաջարկն իրականություն չի դառնա Ռուսաստանի ուժեղացող աշխարհաքաղաքականության պատճառով։ Կուզենայինք իմանալ Ձեր կարծիքն այդ մասին։ — Ե՛վ Թուրքիան, եւ՛ Ռուսաստանը ցանկանում են օգտագործել այդ գաղափարը՝ հասնելու համար սեփական՝ բնավ ոչ միշտ համընկնող նպատակներին։ Ընդ որում՝ թե՛ Անկարան, թե՛ Մոսկվան հույս ունեն, վերջին հաշվով, «առավելության հասնել» գործընկեր-մրցակցի նկատմամբ։ Ես նույնպես կարծում եմ, որ Պլատֆորմը չի դառնա իրապես աշխատող կառույց, քանի որ առաջին՝ նրա անդամներն ունեն բացարձակապես հակադիր նպատակներ ու շահեր, երկրորդ՝ այնտեղից դուրս է մնացել (գոնե՝ առայժմ) Իրանը։ Թեեւ, եթե ավելանան նաեւ Թեհրանի շահերը, փոխզիջումային որոշումների ընդունումն է ՛լ ավելի կդժվարանա։ Գյունել Մամեդովա (ազատ լրագրող, Ադրբեջան) — Կուզենայինք իմանալ Ձեր կարծիքը եւ կանխատեսումը թուրք-մեսխեթցիների` Վրաստան վերադառնալու կապակցությամբ։ — Վրաստանը ստանձնել է պարտավորություն նրանց հայրենադարձության վերաբերյալ։ Հասկանալի է, որ տեխնիկական առումով որեւէ դժվարություն չկա. հարցի ֆինանսատնտեսական կողմերը կարող են լուծվել միջազգային կառույցների օգնությամբ։ Շատ ավելի բարդ կարող են լինել նրանց վերադարձի հետեւանքները։ Վրաց հասարակությունն այս հարցում միակարծիք չէ։ Չկա համաձայնություն նրանց բնակեցման աշխարհագրության շուրջ։ Կա Սամցխե-Ջավախեթիի հայ բնակչության անհանգստությունը՝ տարածաշրջանում էթնիկական հավասարակշռության փոփոխության վերաբերյալ։ Թվում է, սակայն, որ այդ գործընթացի շուտափույթ իրականացումը Թուրքիայի համար ունի ռազմավարական հետաքրքրություն, եւ նրա կողմից ակտիվորեն լոբբինգ կարվի՝ հատկապես, եթե հաշվի առնենք նրա ընդհանուր արտաքին քաղաքական ակտիվության բարձրացումը։

Դալի Բուդեդաշվիլի (ազատ լրագրող, Վրաստան) — Հնարավո՞ր է ռազմական գործողությունների վերսկսումը Վրաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ։ — «Հնգօրյա պատերազմը», Մոսկվայի կողմից Աբխազիայի եւ Հյուսիսային Օսիայի անկախության ճանաչումը Թբիլիսիին այլ ճանապարհ չեն թողնում, քան ռազմականը՝ հասնելու համար խնդրի լուծման իր համար ընդունելի տարբերակի։ Առաջիկայում Թբիլիսին չի ճանաչի Սուխումիի եւ Ցխինվալիի անկախությունը, իսկ դա նշանակում է, որ նրանց սահմաններում կտիրի անհանգիստ իրավիճակ։ Իսկ լարվածության մշտական մեծացումը, իրար նկատմամբ հավակնություններն ու սադրանքները կհանգեցնեն իրադրության պարբերական էսկալացիայի, երբ նույնիսկ աննշան առիթը կարող է հարուցել նոր պատերազմ։ Չեմ կարծում, թե անգամ Վրաստանի, Աբխազիայի եւ Հարավային Օսիայի իշխող վերնախավերի փոփոխության դեպքում կսպառվի հակամարտության պոտենցիալը։ Ալլահվերդի Ահմեդով («Զաման» թերթ, Ադրբեջան) — Եթե Ղարաբաղյան հակամարտությունը կարգավորվի, Ռուսաստանը կկորցնի՞ կառավարման լծակները Հարավային Կովկասում։ — Հարավային Կովկասում բաց, չլուծված հակամարտությունների առկայությունը կառավարման ամենահարմար լծակն է արտատարածաշրջանային ուժերի, այդ թվում՝ Ռուսաստանի համար։ Ցավոք, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության արագ լուծում չի սպասվում։ Բայց նույնիսկ լուծման դեպքում տարածաշրջանի կոնֆլիկտային պոտենցիալը մնում է բավական բարձր, ինչը թույլ է տալիս խոսել Հարավային Կովկասի խոցելիության մասին՝ բոլոր երեք պետությունների իրադրությունները դրսից մանիպուլացնելու իմաստով։ Կարելի է նշել, օրինակ, որ ադրբեջանական մամուլի նյութերը թույլ են տալիս ենթադրել, որ այդ երկրի համար հրատապ են այսպես կոչված լեզգիական, ինչպես նաեւ հասարակության աստիճանական իսլամացման եւ արմատականացման խնդիրները, Վրաստանի համար՝ թուրք-մեսխեթցիների հայրենադարձությունը` էթնոազգային բարդ իրադրութուն ունեցող տարածաշրջան, Հայաստանի համար՝ հիմնական արդյունաբերական օբյեկտների, գազամատակարարման ենթակառույցի կենտրոնացումը Ռուսաստանի ձեռքում եւ այլն։

Սեւիլ Յուսիֆ գիզի (Կին լրագրողների կոմիտե, Ադրբեջան) — Հայաստանը կարո՞ղ է մոտ ապագայում դառնալ ԵՄ-ի անդամ, եւ հնարավո՞ր է զենքի անվարձահատույց փոխանցում Հայաստանին ՀԱՊԿ-ի շրջանակում։ — Առաջին՝ կարծում եմ, որ եթե Հայաստանը դառնա էլ ԵՄ-ի անդամ, ապա դա չի լինի մոտ ապագայում։ Պատճառները տարբեր են. Հայաստանի անհամապատասխանությունը թեկնածու երկրներին ներկայացվող քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական պահանջներին, «հին Եվրոպայի» հոգնածությունը Եվրամիության ընդարձակման վերջին ալիքները «մարսելուց»։ Եւ այս ամենը՝ վերջերս բռնկված ծանր տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում։ Երկրորդ՝ Հայաստանը՝ որպես ՀԱՊԿ-ի անդամ երկիր, ունի գործընկեր պետություններից ցածր, նախապատվելի գներով զենք եւ ռազմական տեխնիկա (ԶՌՏ) ստանալու հնարավորություն։ Իսկ եթե հաշվի առնենք երկարաժամկետ վարկերի հատկացումը, փոխադարձ հաշվետվության եւ պարտքի վերակառուցման գործողությունները, ԶՌՏ-ի իրական գինն ավելի է պակասում։ Հնարավոր է ՀԱՊԿ-ի երկրներից հանդերձանքի, տեխնիկայի եւ հատուկ սարքավորումների ոչ մեծ խմբաքանակների նպատակային ստացում ճիշտ այնպես, ինչպես դա կատարվում է ԱՄՆ-ի հետ ռազմատեխնիկական համագործակցության շրջանակում։ Բայց այլեւս հազիվ թե հնարավոր լինի ռազմական տեխնիկայի մեծ խմբաքանակի անվարձահատույց փոխանցումը։ Նոյզալի Հուսեյնովա («Նովոյե վրեմյա» թերթ, Ադրբեջան ) — Անձամբ Դուք Ղարաբաղյան հակամարտության ի՞նչ իրական լուծում եք տեսնում, ինչպե՞ս եւ ե՞րբ կարելի կլինի վերջնականապես լուծել խնդիրը։ — Բացառապես խաղաղ ճանապարհով եւ փոխադարձաբար ընդունելի փոխզիջումների հիման վրա։ Ցավոք, մեր հասարակություններն այժմ պատրաստ չեն դրան։ Քանի դեռ պահպանվում են սեփական առավելագույն պահանջներին հասնելու հույսերը, փոխզիջման պատրաստակամություն չի լինի։ Միեւնույն ժամանակ, առկա ստատուս-քվոյի խախտումը, Ադրբեջանի փորձը՝ ռազմական վերահսկողություն հաստատելու ԼՂՀ-ի նկատմամբ, կհանգեցնի Հայաստանի քաղաքականության խստացմանը, Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության համար բուֆերային գոտու նշանակության մեծացմանը եւ փոխզիջումների պատրաստության մասին նախապես արված հայտարարությունից հրաժարվելուն։ Իսկ եթե Ադրբեջանին հաջողվի հաստատել վերահսկողություն ԼՂՀ-ի նկատմամբ, ապա դա կհանգեցնի պետությունների միջեւ այս կամ այն չափի ինտենսիվություն ունեցող պատերազմի, ուժասպառ անող երկարատեւ պարտիզանական եւ դիվերսիոն-ահաբեկչական պատերազմի Ադրբեջանի տարածքում, ինչը երկու պետությունների համար կունենա աղետալի հետեւանքներ՝ դրանց հաղթահարման անորոշ հեռանկարով։ Երկու դեպքում էլ հակամարտության գոտում միջազգային խաղաղարար ուժերի տեղաբաշխումը չի ունենա արմատական ազդեցություն իրադրության վրա։ Մամուկա Շոշիաշվիլի (Խաղաղության, ժողովրդավարության եւ զարգացման կովկասյան ինստիտուտ, Վրաստան) — Վերջին մեկ-մեկուկես տարվա ընթացքում Հյուսիսային Կովկասում նկատվում է ազգային շարժման նոր վերելք։ Խոսքն առաջին հերթին արմատական իսլամական շարժման մասին է, ինչպես, օրինակ, վահաբիզմը։ Այդ շարժումը գործնականում ներառել է այդ տարածաշրջանի բոլոր երկրները։ Ինչո՞վ եք բացատրում այդ շարժման նմանօրինակ ակտիվացումը, ո՞վ կարող է կանգնած լինել դրա ետեւում (նկատի ունեմ միջազգային ուժերը) եւ ինչպե՞ս կզարգանան իրադարձությունները։ — Ես շատ զգուշությամբ կմոտենայի «ազգային շարժման» եւ «վահաբիզմի» սահմանման հարցին, իսկ ավելի ճիշտ՝ նրան, ինչ դրա տակ հաճախ հասկանում ենք՝ արմատական իսլամիզմի, այսինքն՝ արմատական քաղաքականացված իսլամի ուղղություններից մեկը։ Կարելի է տարբեր ձեւերով գնահատել Չեչենական Հանրապետությունում անցկացված հակաահաբեկչական գործողության արդյունքները։ Փաստ է, որ այնտեղ պակասեց ահաբեկչական գործողությունների թիվը, բայց Ռուսաստանի կենտրոնական իշխանությունների երկարատեւ անգործությունը, պառակտումը եւ անհաշտությունը բուն Չեչնիայում հանգեցրին արմատական իսլամական գաղափարների տարածմանը Հյուսիսային Կովկասով մեկ, որտեղ այժմ առկա է այսպես կոչված արմատականացման «երկրորդ ալիքը»՝ եթե առաջինը համարենք 1990-2000 թվականների իրադարձությունները Չեչնիայում։ Այժմ աշխարհի բազմաթիվ տարածաշրջաններում նկատվում է իսլամական շարժումների արմատականացման գործընթաց։ Եւ ի թիվս տեղական սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական պատճառների` նաեւ հետեւողական իսլամամետ քարոզչություն է իրականացվում դրսից։ Եթե խոսքը հենց «վահաբիզմի» մասին է, ապա դրա հիմնական կենտրոնները գտնվում են Սաուդյան Արաբիայի Թագավորությունում։ Սակայն կուզենայի նշել, որ թեեւ Թագավորության պաշտոնական կրոնը «վահաբիզմն» է, նա ինքը բավական տուժել է արմատական իսլամական «վահաբիստական» շարժումից։ Իսկ «վահաբիստական», կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ սալաֆիստական ահաբեկչական կազմակերպությունների (այդ թվում՝ Հյուսիսային Կովկասում գտնվող) հովանավորներն առավելապես Մերձավոր Արեւելքում հաստատված մի խումբ արմատական իսլամական հիմնադրամներ են։ Ամեն դեպքում, Հյուսիսային Կովկասի տարածքը դեռեւս մնում է որոշակի գաղափարական կողմնորոշում չունեցող ահաբեկիչների պատրաստման բավական հարմար հենակետ։ Հյուսիսային Կովկասում հնարավոր կլինի վերջ տալ ահաբեկչությանը միայն համալիր միջոցների իրականացմամբ՝ ներառյալ օպերատիվ, ռազմական, տեղեկատվական-քարոզչական, կրթական, սոցիալ-տնտեսական բաղադրիչները։ Ահաբեկչական կազմակերպությունները եւ արմատական շարժումները սնող հիմքի կրճատմանը կարելի է հասնել միայն ամբողջ Հյուսիսային Կովկասում սոցիալ-տնտեսական իրադրության բարելավման միջոցով։ Առայժմ Ռուսաստանը չի կարողանում այս հարցում հասնել արմատական բարելավման։ — Վրաստանի հետ պատերազմի մեջ մտնելով՝ Ռուսաստանը, փաստորեն, նրանից վերցրեց տարածքներ եւ այժմ հայտարարեց այնտեղ սեփական ռազմակայանների կառուցման մասին։ Երեք նման ռազմակայան կհայտնվեն Հարավային Օսիայում եւ երեքն էլ՝ Աբխազիայում։ Դա նրա ինչի՞ն է պետք, մի՞թե իսկապես այդքան իրական է Վրաստանում ամերիկյան ռազմակայանների տեղաբաշխումը։ — Այն, որ Աբխազիայի եւ Հարավային Օսիայի անկախությունը ճանաչեց միայն Ռուսաստանը (եւ Նիկարագուան), նրա վրա է դնում նրանց անվտանգության ամբողջ պատասխանատվությունը։ Վտանգը, որ Թբիլիսին նորից կփորձի տարածքային ամբողջականության խնդիրը լուծել ռազմական ճանապարհով, այդ նորանկախ հանրապետությունների ներքաղաքական գործընթացները լիովին վերահսկելու ցանկությունը հանգեցրին Մոսկվայի կողմից նրանց տարածքներում ռազմակայաններ կառուցելու պլանին։ Թվում է, թե հաշվի է առնվում նաեւ Վրաստանի տարածքում ամերիկյան ռազմակայանների տեղակայման հեռանկարը, բայց դա չունի վճռական նշանակություն։ Նինո Նարիմանիշվիլի («Սամխրեթիս կարիբչե» թերթ, Ախալցխա) — Հունվարի 22-ին ձերբակալվել են Ախալցխայի բնակիչներ՝ «Ախալցխայի երիտասարդական կենտրոնի» վարիչ Գրիգոր Մինասյանը եւ «Շառլ Ազնավուր» հիմնադրամի նախագահ Սարգիս Հակոբջանյանը։ Նրանց ներկայացվել է լրտեսության եւ զինված կազմավորումների կազմակերպման մեղադրանք։ Դուք տեղյա՞կ եք այդ մասին, արդյոք այդ փաստը չի՞ դառնա տարածաշրջանի իրադրության սրման պատճառ։ — Ցավոք, ավելի ու ավելի են շատանում այդպիսի միջադեպերը իշխանության, իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ։ Եւ հայտնի չէ, թե դրանցից ո՞րը եւ ե՞րբ կլցնի մարդկանց համբերության բաժակը՝ վերածվելով սոցիալական բողոքի։ Մնում է հուսալ, որ նման ծանր մեղադրանքների վերաբերյալ քննությունը կլինի օբյեկտիվ եւ անկողմնակալ։ — Ինչպե՞ս կգնահատեք Վրաստանի կենտրոնական իշխանության քաղաքականությունը Սամցխե-Ջավախեթիի նկատմամբ։

— Ինձ թվում է, որ Վրաստանի իշխանությունները հասկանում են, որ այնտեղ կուտակված խնդիրները պահանջում են անհապաղ լուծումներ, բայց չեն տեսնում, թե ինչպես հասնել դրան։ Յուրաքանչյուր տարբերակ ունի իր թերություները եւ չի երաշխավորում վերջնական կամ էլ երկարատեւ լուծում։ Բայց, ինչպես արդեն պազ է, խնդիրներն իրենք իրենց չեն վերանում։ Հիմա պետք կլինի լուծել բոլոր հին խնդիրները տնտեսական ճգնաժամի, այսինքն՝ բնակչության (անկախ նրա էթնիկ պատկանելությունից) սոցիալ-տնտեսական վիճակի վատթարացման եւ տրամադրության արմատականացման պայմաններում։

— Քաղաքական եւ տնտեսական ի՞նչ նշանակություն ունեն Սամցխե-Ջավախեթիում իրականացվող նախագծերը Հայաստանի, Վրաստանի եւ հենց այդ տարածաշրջանի համար։ — Խոշորածավալ ներդրումների ներգրավումը եւ Սամցխե-Ջավախեթիում տնտեսական նախագծերի իրականացումը պետք է հանգեցնի տարածաշրջանում ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավմանը, տրանսպորտային եւ արդյունաբերական ենթակառույցի զարգացմանը։ Սակայն, թվում է, թե ներկա պահին Թբիլիսին չունի ֆինանսական հնարավորություններ իրադրության արմատական բարելավան համար։ Բացի այդ, «հնգօրյա պատերազի» հետեւանքների վերացումը երկրի բյուջեից խլում է միջոցներ, որոնք կարող էին ներդրվել այդ տարածաշրջանում։ Մյուս կողմից՝ առկա է մեծ անվստահություն Վրաստանի հարավ-արեւելյան տարածաշրջաններում կոմպակտ բնակվող հայ եւ ադրբեջանցի բնակչության նկատմամբ։ Իսկ 1990-ականների սկզբին վրաց հասարակության արագացված ինտեգրման փորձի ժամանակ թույլ տրված սխալները, պետական լեզուն սովորելու եւ օգտագործելու խնդիրները այդպես էլ մնում են չլուծված։