ժամանակակից Թուրքիայում որոշ առաջնորդներ չեն հրաժարվել օսմանյան շրջանի ռասիստական մոտեցումներից. Էդվարդ Նալբանդյան

Նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի հարցազրույցը ավստրիական Profil ամսագրին - Պարոն արտաքին գործերի նախարար, տարածաշրջանը վերջին տարիներին կանգնած է եղել լուրջ փոփոխությունների առաջ. Իրանը ջանքեր է գործադրում ավելի ու ավելի ազդեցություն ունենալու համար, Թուրքիան փորձում է ինքնահաստատվել իբրեւ տարածաշրջանային միջնորդ, Հայաստանը, որպես փոքր պետություն, դրանց մեջտեղում է: Արդյոք դուք անհանգստացա՞ծ եք ապագայի համար: - Հայաստանը փոքր պետություն չէ: Տարածաշրջանում մենք զբաղեցնում ենք այս փոքր հողակտորը, բայց հարյուրավոր այլ Հայաստաններ կան աշխարհով մեկ, ամենուր, ուր ապրում են հայեր, նրանք ստեղծել են իրենց համայնքները` փոքրիկ Հայաստաններ, որոնք մեզ միավորում են աշխարհով մեկ: - Բայց ձեր անմիջական հարևաններն ավելի մեծ և երբեմն ավելի ագրեսիվ պետություններ են: - Մեր պատմության ընթացքում անհանգստանալու պատճառներ եղել են: Մենք ջանքեր ենք գործադրում մեր տարածաշրջանում կայունության և անվտանգության ամրապնդման համար, բայց դա միայն մեզանից չի կախված: Մենք փորձում ենք բնականոն հարաբերություններ ունենալ մեր բոլոր հարևանների հետ և այդ պատճառով է, որ մենք նախաձեռնեցինք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը: Մենք լավ հարաբերություններ ունենք Իրանի հետ, մենք լավ հարաբերություններ ունենք Վրաստանի հետ, և մենք փորձում ենք կարգավորել Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի միջեւ եղած հակամարտությունը, ինչը հնարավորություն կտա Ադրբեջանի հետ նույնպես նորմալ հարաբերություններ հաստատել: - Այս պահին աշխարհը կասկածանքով է նայում Իրանի միջուկային ծրագրին. արդյո՞ք դուք կարծում եք, որ դա սպառնալիք է նաև Հայաստանի համար: - Մենք ուշադրությամբ հետևում ենք այդ հարցի զարգացումներին: Մենք հուսով ենք, որ Իրանը և միջազգային հանրությունը համատեղ ջանքերով, բանակցությունների միջոցով կգան խնդրի հանգուցալուծմանը: - Վերջերս տպավորություն էր ստեղծվել, որ առկա է մեծ առաջընթաց Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերություններում, այնուամենայնիվ, մերձեցումը նորից կանգ առավ: Դուք մոտ ապագայում տեսնո՞ւմ եք առաջընթացի հնարավորություն: - Հայ-թուրքական հարաբերությունները փակուղում էին, երբ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը Հայաստան հրավիրեց իր թուրք գործընկերոջը` Աբդուլլահ Գյուլին: Ապագայի տեսլական ունեցող այս նախաձեռնությունը, որը դրական պատասխանի արժանացավ Թուրքիայի նախագահի կողմից, մեզ թույլ տվեց սկսել գործընթացը, և մի քանի ամիս տևած բարդ բանակցությունների արդյունքում մենք նշանակալից քայլ կատարեցինք հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ` անցյալ տարի Ցյուրիխում ստորագրելով դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման, ընդհանուր սահմանի բացման և երկկողմ հարաբերությունների զարգացման վերաբերյալ երկու արձանագրությունները: - Բայց վավերացումն առկախված է: Ինչո՞ւ: - Արձանագրությունների ստորագրումից հետո Հայաստանն սկսեց վավերացման գործընթացը, համապատասխան ընդունված ընթացակարգի` Սահմանադրական դատարանի որոշումը կայացվեց կանոնակարգով նախատեսված ժամկետից մեկ ամիս առաջ և արձանագրությունները երկրի հիմնական օրենքին համահունչ համարեց: Փետրվարի սկզբին հանրապետության նախագահը Լոնդոնի Չեթըմ Հաուսում իր ելույթում հայտարարեց, որ Հայաստանի խորհրդարանը, որտեղ նախագահի ղեկավարած կուսակցությունը բավարար մեծամասնություն ունի, կվավերացնի արձանագրությունները, հենց որ Թուրքիան անի դա: Թուրքական կողմը, որն ունի ավելի պարզ վավերացման գործընթաց, գործնականում այդ ուղղությամբ որևէ քայլ չկատարեց, բացի արձանագրությունները խորհրդարան ուղարկելուց, և արդեն փաստորեն 9 ամիս արգելափակում է վավերացման գործընթացը: - Արդյոք դուք սպասո՞ւմ եք, որ մերձեցման գործընթացը շուտով շարունակություն կունենա: - Հայաստանի մոտեցումն ամբողջովին համընկնում է միջազգային հանրության դիրքորոշմանը` համաձայնագրերի վավերացումը և իրականացումը պետք է տեղի ունենան առանց նախապայմանների և խելամիտ ժամկետներում: Հենց այս փոխըմբռնմամբ մենք սկսել ևվարել ենք այս գործընթացը և հանգել համաձայնությունների: Եվ բնականաբար, արձանագրություններում ևս նախապայմաններ չկան: Մենք հուսով ենք, որ գործընթացը ոչ թե վերջնականապես տապալված է, այլ առկախված: Ինչպես ասվել է շատ պարզ` մենք պատրաստ կլինենք շարժվել առաջ, եթե Թուրքիայում կրկին կլինեն գործընկերներ, որոնք պատրաստ կլինեն շարժվել առաջ և կարգավորել հարաբերություններն առանց նախապայմանների: - Թուրքիան իր հերթին պնդում է, որ Հայաստանն է արգելափակում մերձեցումը. ո՞վ է այդ դեպքում պատասխանատու: - Թուրքիան փորձում է անհիմն պատճառներ գտնել գործընթացը ձգձգելու համար: Ե՞րբ է Հայաստանը արգելափակել կարգավորումը: Ոչ ոք չի կարող նման բան ասել: Կարգավորման գործընթացում Հայաստանի բոլոր քայլերն արժանացել են միջազգային հանրության հավանությանը: Նույնիսկ վավերացման գործընթացի առկախման որոշումը ըմբռնումով է ընկալվել և ողջունվել է: - Ըստ լրատվամիջոցների տեղեկությունների, Թուրքիայի հետ բանակցությունների կասեցման ամենակարևոր պատճառը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն է: Արդյոք դա նշանակո՞ւմ է, որ ցեղասպանության հարցում մերձեցումն ավելի առաջ է գնացել քան Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում: - Գործընթացի կասեցման հիմնական և միակ պատճառը Թուրքիայի կողմից հարաբերությունների կարգավորումն այլ հարցերի հետ կապելու փորձի վերսկսումն է: Արձանագրությունների ստորագրումից հետո Թուրքիան հետքայլ արեց և նորից սկսեց խոսել նախապայմանների լեզվով, օրինակ` հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացը փորձելով կապել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հանգուցալուծման հետ: Ոչ միայն Հայաստանը, այլև գործընթացին աջակից և միջնորդ երկրները, ամբողջ միջազգային հանրությունը հրապարակավ հայտարարել են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծումը կապ չունի հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացի հետ: Եվ դրանք կապակցելու փորձերը կարող են վնասել երկու գործընթացներին էլ: - Արդյո՞ք ՀԱԿ-ի կողմից ներքին ճնշում կա՞ր բանակցություններից դուրս գալու պահանջով: - Ոչ միայն Հայաստանում, այլև Սփյուռքում բազմաթիվ հայերի դժգոհությունը պայմանավորված է Թուրքիայի հանդեպ վստահության պակասով: Եվ կասեցման պատճառը պայմանավորված է հենց այն գործոնով, որ այսօր Թուրքիան չի կարող հարգել ձեռք բերված համաձայնությունները, իր պարտավորություններն ու խոստումները: - Որոշ ժամանակ Թուրքիան կարծես թե բաց էր հարաբերությունների կարգավորման համար, բայց այնուհետեւ կտրուկ փոխեց իր վերաբերմունքը: Դուք ունե՞ք բացատրություն, թե ինչու Էրդողանը արեց դա: - Չեմ կարող ասել, որ ոչ ոք չգիտի՝ ինչու, միայն կարող եմ ասել, որ գրեթե ոչ ոք չի հասկանում: - Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանը շատ պարզ կերպով սպառնաց արտաքսել հարյուրհազարավոր հայերի: Արդյոք դա հիշեցնո՞ւմ է 1915-ի զոհերի ողբերգական տեղահանումները: - Այդպիսի ակնարկներն ինքնին խոսուն են: Դրանք նշանակում են, ինչը, իհարկե, ափսոսանք է առաջացնում, որ ժամանակակից Թուրքիայում որոշ առաջնորդներ չեն հրաժարվել օսմանյան շրջանի անհանդուրժողական և ռասիստական մոտեցումներից: Իհարկե, այդ հայտարարությունը ցնցող էր բոլորի համար և ոչ միայն Հայաստանում: 1914-1915թթ հենց այդպիսի հայտարարություններով է սկսվել Հայոց ցեղասպանությունը: Ավելի ուշ, 20-րդ դարի վերջին Ադրբեջանում հայկական բնակչության ջարդերն ու տեղահանումները ևս ուղեկցվում էին այդպիսի ռասիստական հայտարարություններով: - Ինչո՞ւ է այդքան կարևոր Հայաստանի համար, որ Թուրքիան ընդունի «ցեղասպանություն» ձևակերպումը: - Գործընթացի ամենասկզբից մենք ասել ենք մեր թուրք գործընկերներին, որ Հայաստանը երբեք հարցականի տակ չի դնի Հայոց ցեղասպանության փաստը կամ դրա միջազգային ճանաչման կարևորությունը: Մենք դիտարկում ենք քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանության ճանաչումն ու դատապարտումը ոչ միայն որպես տուրք զոհերի հիշատակին, այլև հետագա ցեղասպանությունները կանխարգելելու կարևոր միջոց: - Դուք լավատե՞ս եք: Դուք կարծում եք հնարավո՞ր կլինի կանխարգելել ապագա ցեղասպանությունները: - Հավանաբար դուք գիտեք, որ Ռաֆայել Լեմկինը` «ցեղասպանություն» տերմինի հեղինակը, ներկայացրել է Հայոց ցեղասպանությունն իբրև մարդկության դեմ այդ ոճրագործության արտահայտության բացատրություն: Մենք չառաջադրեցինք Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն իբրև հարաբերությունների կարգավորման նախապայման, թեև դա բավականին բարդ էր մեզ համար: Թուրքիան պետք է հաշտվի իր անցյալի հետ, որպեսզի հնարավորություն ունենա ապագա կառուցելու: Նելսոն Մանդելան մի անգամ ասել է. «Իրական հաշտեցում չի նշանակում անցյալի սոսկ մոռացում»: Միևնույն ժամանակ պետք է նշեմ, որ Թուրքիայում սկիզբ առան որոշ գործընթացներ և շարժումներ` միտված ցեղասպանության ճանաչմանը: Մեր կողմից կարգավորման գործընթացը նախաձեռնելուց անմիջապես հետո որոշ թուրք մտավորականներ ինտերնետային «Ներողության արշավ» սկսեցին: Մի քանի շաբաթվա ընթացքում 35.000 մարդ ստորագրեց այդ կոչի տակ: 95 տարիների ընթացքում առաջին անգամ, այս տարվա ապրիլի 24-ին, Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը նշվեց Ստամբուլի Թաքսիմ հրապարակում: Ես հուսով եմ, որ մի օր Թուրքիան կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը: Դա կարևոր է հենց Թուրքիայի համար: Թուրքիայում շատերը սկսում են հասկանալ դա, իսկ Թուրքիայից դուրս գրեթե որևէ մեկը կասկած չունի այդ առումով: - Փաստը, որ Թուրքիան հրաժարվում է անել դա, կարող է կապված լինել փոխհատուցման պահանջի վախի և նույնիսկ տարածքային պահանջների հետ: Ինչ է պահանջում Հայաստանը, բացի Թուրքիայի կողմից պատասխանատվության ընդունումից: - Իր անկախացումից սկսած Հայաստանը երբեք որևէ հայտարարություն չի արել տարածքային պահանջների վերաբերյալ: Դժբախտաբար որոշ թուրքական քաղաքական ուժեր օգտագործում են նման փաստարկներ թուրքական հասարակությունում վախ սերմանելու համար: - Իսկ ֆինանսական փոխհատուցման պահանջնե՞ր: - Դա հիպոթետիկ հարց է: Ամբողջ աշխարհում կան այն ժամանակ իրենց սեփականությունը կորցրած հայերի ժառանգներ: Նրանք կարող են իրավական ուղիներով փորձել բավարարել իրենց պահանջները` անկախ այն բանից ցեղասպանությունը ճանաչված է, թե` ոչ: - Նախագահ Սերժ Սարգսյանն ասել է գերմանական Der Spiegel շաբաթաթերթին, որ պատմաբանների միացյալ հանձնաժողովը իմաստ կունենա միայն այն դեպքում, եթե Թուրքիան ընդունի իր մեղքը ցեղասպանության համար: Արդյոք դա անընդունելի պահանջ է այն գործընթացի համար, որը պետք է որոշի, թե ինչ է իրականում տեղի ունեցել: - Հայոց ցեղասպանության փաստը չի կարող հարցականի տակ դրվել: Մենք ասել ենք դա մեր թուրք գործընկերներին գործընթացի հենց սկզբում: Մենք պայմանավորվել ենք երկկողմ հարաբերությունների զարգացման համար միջկառավարական հանձնաժողովի շրջանակներում ստեղծել ենթահանձնաժողովներ, որոնցից մեկը ունենալու է մի նպատակ` վերականգնել երկու ժողովուրդների միջև փոխվստահությունը: Բայց, իհարկե, ոչ Հայոց ցեղասպանությունը հարցականի տակ դնելու հաշվին: Հնարավոր չէ հասնել մեր ժողովուրդների միջև վստահության վերականգնմանը` Հայոց ցեղասպանությունը հարցականի տակ դնելով: - Ձեզ հաճելի՞ է, որ չորս տարի առաջ Ֆրանսիայի Ազգային ժողովը ընդունեց օրենք, որը պատիժ էր սահմանում հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանության ժխտման համար: Ի՞նչ իմաստ ուներ ընդունել այդպիսի օրենք երկրներում, որոնք ոչ մի կապ չունեն ցեղասպանության հետ: - Այն նույն իմաստը, որ Հոլոքոստի հետ ոչ մի կապ չունեցող երկրներ օրենքներ են ընդունում դրա վերաբերյալ: Մենք դեռ հիշում ենք Հիտլերի սահմռկեցուցիչ բառերը. «Գնացեք և սպանեք առանց խղճալու: Ի վերջո, ո՞վ է հիշում հայերին»: Ցեղասպանությունը մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն է: Դա վերաբերում է ամբողջ մարդկությանը և ոչ միայն այն զոհ դարձած ժողովրդին: - Գերմանիան դեռ հրաժարվում է իր պաշտոնական բառապաշարում 1915-ի իրադարձությունները բնութագրելու համար օգտագործել «ցեղասպանություն» տերմինը, չնայած որ այն կրում է ընդհանուր պատասխանատվություն ջարդերի վրա աչքեր փակելու և ուշադրություն չդարձնելու համար: Ի՞նչ է Հայաստանը ակնկալում Գերմանիայից: - Ուղիղ հինգ տարի առաջ Գերմանիայի Բունդեսթագում ընդունված «Հայերի 1915-ի ջարդերի և տեղահանումների հիշատակումը» վերնագրված բանաձևում ասվում է. «Բունդեսթագը ցավում է Գերմանական Ռայխի անփառունակ դերակատարության համար, որը, չնայած հայերի կազմակերպված տեղահանման և ոչնչացման վերաբերյալ տեղեկատվության առատությանը, որևէ փորձ չձեռնարկեց միջամտելու և կանգնեցնելու այդ դաժանությունները»: Ես հավատում եմ, որ այդ բառերն ինքնին խոսուն են: Ամեն անգամ, երբ գերմանական առաջնորդները այցելում են Յադ Վաշեմի հուշահամալիր` տուրք մատուցելու Հոլոքոսթի զոհերի հիշատակին, նրանք այդ քայլի համար արժանանում են համաշխարհային հանրության համակրանքին և խոր հարգանքին: Գերմանիան հաշտվել է իր սեփական պատմության հետ, և մենք հույս ունենք, որ Գերմանիան օրինակ կծառայի Թուրքիային` նույնն անելու համար: - Ավստրիայի արտաքին գործերի նախարարը շուտով կայցելի Հայաստան: Ի՞նչ հարցեր են քննարկվելու հանդիպման ընթացքում: - Դրանք շատ են: Մեր երկկողմ հարաբերություններում շատ ձեռքբերումներ չկան: Այնպես որ դա շատ լավ առիթ է խոսելու դրանց մասին և զարգացնելու նոր հնարավորություններ: - Ինչպե՞ս է ստացվել, որ երկկողմ հարաբերությունները թույլ են: - Մենք չենք կարող ասել, որ դրանք թույլ են, բայց մենք ունենք ներուժ, որը պետք է առավել օգտագործվի: Նախարար Միքայել Շպենդելեգերի այցը մեր հարաբերությունները զարգացնելու և խորացնելու լավ խթան կարող է հանդիսանալ: