Իսլամի արմատականացումը Թուրքիայում

Արեւմտյան հանրության քաղաքական կենտրոնների աշխարհաքաղաքական հայեցակարգը Թուրքիայի հանդեպ տասնամյակներ շարունակ մի շարք քայքայիչ հայեցակարգեր են գործի դրվել, ինչպես օրինակ, «ձախ նախագիծը», «ռազմաբռնատիրական նախագիծը», «բարեփոխիչ նախագիծը», «ազատական նախագիծը» և այլն: Արդեն բավական շատ գրվել ու խոսվել է «քեմալականության ճգնաժամի» մասին (ի դեպ, այդ տերմինը, ինչպես նեոօսմանիզմը, քաղաքական գրականություն է մտել հայ հեղինակների կողմից): Սակայն, ըստ էության, մինչ այժմ դեռեւս բավական հստակ որոշված չեն տվյալ ճգնաժամային երեւույթի պոստուլատները, դրա գործոնները, շահերն ու հեռանկարները: Ցավոք, տարբեր երկրների թուրքագետները գերադասում են որոշակի ուշացումով ներկայացնել Թուրքիայի այս կամ այն գործընթացը: Այժմ ակնհայտ է դարձել, որ Թուրքիայում քաղաքական իսլամի դիրքերի ամրապնդումը տեղի է ունենում ոչ միայն որոշակի սոցիալական գործընթացների, թուրքական հանրության զարգացման հակասականության եւ անհավասարաչափության, թուրքական էլիտայում տարբեր շահեր ունեցող խմբերի ձեւավորման, այլ նաեւ արտաքին նախաձեռնությունների արդյունքում: Թուրք հասարակությունը, չնայած երկրի չափերին եւ տնտեսական դինամիկային, զգալի ռազմական ներուժին, մշտապես եղել ու շարունակում է կախված մնալ արտաքին քաղաքական, քարոզչական, հետախուզական ու նախաձեռնողական ազդեցություններից: Թուրքական հասարակությունն իրենից ներկայացնում է հակասական հոսանքների ու քաղաքական գաղափարախոսությունների մասնատված խճանկար, որը կարիք ունի արտաքին աջակցության: Թուրքական բիզնեսը նույնպես շարունակում է ուժեղ կախվածության մեջ մնալ արտաքին գործոններից: Հասարակությունն առանձնանում է ամենատարբեր կրոնական, քաղաքական եւ էթնիկ աղանդների ու ոչ հրապարակային ու ոչ աշխարհիկ բնույթի օրդենների առկայությամբ: Տվյալ պայմաններում, Արմևտյան հանրության առաջատար տերությունները Թուրքիայի վրա ազդելու հսկայական փորձ են կուտակել: Վերջին ժամանակներս, երբ Թուրքիան ձգտում է ավելի շատ արտաքին քաղաքական ակտիվություն ցուաբերել, նրա վրա ազդելու համար օգտագործվում են որոշ հարուստ իսլամական պետություններ և շատ իսլամական վերազգային կազմակերպություններ, որոնք լավ ներկայացված են մի շարք եվրոպական մայրաքաղաքներում: Հարկ է նշել, որ Թուրքիայում վերելք է ապրում ոչ միայն քաղաքական իսլամը, այլեւ տեղի է ունենում հասարակության զարգացման իսլամական վեկտորի արմատականացում: Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության տվյալ միտումն, անկասկած, ակնհայտ խնդիրներ է առաջացնում նախեւառաջ հարեւան պետությունների կամ հարեւան տարածաշրջաններում գտնվող պետությունների առնչությամբ: Պետք է ուշադրություն դարձնել, որ գործնականում Թուրքիայի բոլոր արտաքին քաղաքական խնդիրներն ու տհաճությունները կապված են իսլամական գործոնի հետ: Իհարկե, ամենաշատը դա զգացվում է Բալկանյան տարածաշրջանում, եւ օրինակ Վրաստանում ու Ռուսաստանում, արաբական երկրների քրիստոնեական համայնքների հարցում: Սակայն հենց մի շարք իսլամական պետությունների նկատմամբ է Թուրքիան անհանդուրժողականություն ցուցաբերում եւ փորձում խաղալ առաջանցիկ, կիրառելով եւ դիմելով իսլամական գործոնին: Նույնիսկ այն երկրները, որտեղ սահմանադրությամբ իսլամը պետական կրոն է, բավական մտահոգված են Թուրքիայի քաղաքականությամբ, որը փորձում է դառնալ իսլամական աշխարհի ոչ միայն քաղաքական, այլ նաեւ կրոնական առաջնորդը: Ոչ Սաուդյան Արաբիային, ոչ նրա արբանյակներին, ոչ Իրանին ձեռնտու չեն Թուրքիայի հավակնությունները, որոնք այդ երկրներում անհիմն եւ նույնիսկ ծիծաղելի են համարվում: Դրա հետ մեկտեղ, Արեւմտյան հանրությունում Թուրքիայի հանդեպ քարոզչությունում ու մեկնաբանություններում Թուրքիայում իսլամական ազդեցության ուժեղացումը բավական զուսպ է ընկալվում՝ առանց որեւէ տեսանելի վտանգների, եւ շատ քաղաքական տեքստերում որոշակի ցանկալի սպասում է նկատվում այդ միտման մեջ: Կա նաեւ այլ տարբերակ, ըստ որի, Թուրքիայում արմատական իսլամը կոչված է որոշակի ձեւի «բարեփոխված» ու «եվրոպականացված» իսլամի ներդրման ճանապարհով ազդեցություն գործել իսլամական երկրների վրա, սակայն հարցն այն է, թե տարբերակներից որն է «առաջնային» կամ «երկրորդական»: Ամեն դեպքում, Թուրքիան պարտություն է կրում երկու տարբերակներով էլ: Ներկայում հայեցակարգի հիմնական խնդիրն իրականացված է: Թուրքիան բավական կոշտ կերպով բախվել է մոտ եւ առավել հեռու հարեւանների, մասնավորապես տարածաշրջանային մրցակիցների դիմադրությանը եւ այդպես էլ չի կարողացել տարածաշրջանային էքսպանսիայի մասով էական արդյունքի հասնել: Թուրքիան հայտնվել է աշխարհքաղաքական շրջափակման ու մեկուսացման մեջ: Ըստ էության, նեոօսմանիզմի հայեցակարգը ձախողվել է, սակայն որքան էլ տարօրինակ է, Արեւմուտքում գտնվում են շահագրգիռ քաղաքական նախագծողներ, որոնց խնդիրն է «վերակենդանացնել» կամ, ավելի ճիշտ, ստեղծել նեոօսմանիզմի բովանդակալից այլընտրանքը: Ինչպես հայտնի է, պանթյուրքիզմի հայեցակարգն իրականացվում է մի քանի փուլով եւ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությանն ալիքաձեւ բնույթ է հաղորդում: Հնարավոր է, Անկարայում փորձում են նեոօսմանիզմին նմանատիպ հատկանիշներ հաղորդել, սակայն դա չի բացառվում Արեւմուտքի կողմից այդ հայեցակարգի նկատմամբ որոշակի շահագրգռվածության դեպքում: Ըստ ամենայնի, շուտով ակնհայտ կդառնա, որ Արեւմուտքի քաղաքական կենտրոնները նեոօսմանիզմը, ինչպես նաեւ Թուրքիայում քաղաքական իսլամի արմատականացումը դիտարկում են որպես երկրի մասնատման միջոց: Այժմ, օրինակ, քրդական գործոնին զուգահեռ Թուրքիայի հասարակական կյանքում աճում է նաեւ ալավիական գործոնը: Ալավիական խնդիրը մշտապես գոյություն է ունեցել հանրապետական Թուրքիայում, սակայն այժմ, քաղաքական իսլամի արմատականացման պայմաններում, այն բավական սուր բնույթ է ստանում: Իսլամի արմատականացումը միշտ նախեւառաջ իսլամական պետությունների խնդիրն է եղել: Ընդ որում, միշտ զոհաբերվել են Արեւելքի քրիստոնեական համայնքները, այսինքն, առկա է ոչ թե որոշակի քաղաքական նորամուծություն, այլ աշխարհաքաղաքական դասականություն: Իգոր Մուրադյան