ԹՈՒՐՔԻԱ. ԿՐՈՆԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ

ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆ Նախքան ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհրդի կողմից 2010թ. մայիսին հրապարակվելիք «Թուրքիայի պարբերական համապարփակ դիտարկումը»` Ֆորում 18-ն արդեն կարծիք էր հայտնել, որ երկրում շարունակում են տեղ գտնել կրոնի կամ դավանանքի ազատությանն առնչվող` մարդու իրավունքների միջազգային ստանդարտների խախտումները: Ամենակարևոր և երկարամյա խնդիրն այն է, որ, չնայած 1923թ. Լոզանի պայմանագրով հանձնառած պարտավորությանը, Թուրքիան չի ճանաչել ոչ մահմեդական կրոնական համայնքները և նրանց չի օժտում իրավական կարգավիճակով, ներառյալ` պաշտամունքային արարողությունների համար նախատեսված սեփական վայրեր ունենալն ու իրավական պաշտպանվածությունը, ինչը սովորաբար առկա է օրենքի գերակայություն ունեցող երկրներում: Այս խնդիրը վերաբերում է Թուրքիայի բոլոր կրոնական համայնքներին, ներառյալ` նրանց, ովքեր 1932-ին դեռևս գոյություն չունեին: Ճանաչված չէ նույնիսկ մեծամասնության կրոն համարվող սուննի մահմեդականների համայնքը, որը վարչապետին ենթակա Դիանեթի (կրոնական գործերով նախագահության) անմիջական վերահսկողության ներքո է: Կրոնի կամ դավանանքի ազատության ամենավտանգավոր սպառնալիքները իրականացված սպանություններն ու հարձակումներն են: Վերջին ժամանակները հիմնականում քրիստոնյաներն են զոհերը: Թուրքիան ձգվում է Եվրոպայից մինչև Ասիա և ունի 72 մլն ավելի բնակչություն, որի ¾-ն էթնիկ թուրքեր են: Մյուս մեծաքանակ էթնիկ խումբը քրդերն են: Ավելի փոքրաթիվ խմբերն են արաբները, չերքեզները, հայերը, լազերը, վրացիները, հույները, հրեաները և այլն: Ամենամեծ ոչ մահմեդական կրոնական համայնքը քրիստոնեականն է: Իր հետևորդների քանակով մեծաթիվը Հայ Առաքելական եկեղեցին է, նրանց հաջորդում են ուղղափառ սիրիական, ուղղափառ հունական և կաթոլիկ ու բողոքական տարբեր հարանվանությունների պատկանող եկեղեցիները: Բահայիններն ու Եհովայի վկաներն ավելի փոքրաթիվ են: Բահայինների համայնքը մոտ 10 հազար հետևորդներից է բաղկացած: Քաղաքական նախապատմություն Այսպես կոչված «խորքային պետությունը», որի անդամների թվում են զինվորականության, ազգային անվտանգության մարմինների, բյուրոկրատիայի և վերնախավի ներկայացուցիչներ, դժգոհ են «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության վերելքից: «Խորքային պետությունը» շարունակում է հավատարիմ մնալ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի սեկուլյարիզմի գաղափարախոսության սեփական մեկնաբանությանը: Սա հանգեցնում է իսլամի նկատմամբ պետական բացահայտ վերահսկողության, որն իրականացվում է վարչապետի ուղղակի ենթակայության տակ գտնվող Դիանեթի միջոցով, որը լրջորեն սահմանափակում է մահմեդականների և ոչ մահմեդականների` պետական վերահսկողությունից դուրս կրոնական ազատության իրականացումը: Դժվար է համատալ սահմանադրության այն դրույթին, որ Թուրքիայի Հանրապետությունը աշխարհիկ պետություն է, քանի որ նման «աշխարհիկությունը» պետության ազդեցության ներքո գտնվող սուննի մահմեդականներին ընձեռում է այնպիսի հնարավորություններ, ինչպիսիք չունի ոչ մի այլ խումբ: Այն նաև ազդեցության այնպիսի լծակներ է սահմանում սուննիների նկատմամբ, ինչպիսիք չեն գործադրվում որևէ այլ խմբի հանդեպ, օրինակ, քարոզների բովանդակության վերահսկողություն: Դիանեթը ֆինանսավորվում է բոլոր քաղաքացիներից (անկախ նրանց կրոնական պատկանելությունից) հավաքված հարկերից: Այն բացառություն է անում միայն թույլատրված (Դիանեթի կողմից վերահսկվող) մզկիթների համար և վճարում է նրանց իմամների աշխատավարձերը: Թուրքիայում ոչ մի այլ դավանանք կամ պետության կողմից չվերահսկվող մահմեդական կրոնական խումբ իրավունք չունի ուսուցանելու իր հոգևորականներին: Սեկուլյարիզմի պետական սահմանումից բխող խնդիրների շարքում կարելի է հիշատակել կրոնական համայնքների` սեփականություն ունենալու արգելքը: Այնպիսի բազմազան համայնքներ, ինչպիսիք են ալևի մահմեդականները, կաթոլիկները, հույն ուղղափառները, բողոքականները և սիրիական ուղղափառ եկեղեցին ոչ մի նշանակալից առաջընթաց չեն տեսնում սեփականության իրավունքի հարցում: Օրինակ, որևէ առաջընթաց չկա ալևիների «ջեմ էվի»-ները (կրոնական արարողությունների վայրերը) որպես պաշտամունքի անցկացման վայրեր ճանաչելու գործում, ինչպես նաև շարունակվում են հարավարևելյան Թուրքիայում գտնվող սիրիական ուղղափառ Մոր Գաբրիել վանքի դեմ ուղղված դատական հայցերը` նրան իր հողերից զրկելու համար: Քանի որ ոչ մահմեդական համայնքները գտնվում են բռնությունների և հարձակումների վտանգի ներքո, ներքին գործերի նախարարությունը 2007թ. հունիսին հրապարակեց մի շրջաբերական, որով իրավապահ մարմիններին խնդրում էր պաշտպանել ոչ մահմեդականների պաշտամունքային վայրերը և կանխել նրանց վրա հարձակումները: Հայտնաբերվեցին և կանխվեցին այդպիսի հարձակումների բազմաթիվ պլաններ, օրինակ` Անթալիայում մի քահանայի նկատմամբ նախապատրաստվող մահափորձը: Այս ողջունելի քայլն ուղղված է միայն անհանդուրժողականության արտաքին դրսևորումների և ոչ խորքային պատճառների դեմ: Կրոնական առաջնորդների (օրինակ` Տիեզերական պատրիարքի) պաշտոնական պահպանությունն այս համայնքների կողմից ավելի շուտ վերահսկողական, քան թե պաշտպանական քայլ է: Իշխանությունների կողմնակալության մասին կասկածները չեն հերքվում: Ալևի մահմեդականները դադարեցրին իրենց իրավունքների վերաբերյալ իշխանությունների հետ պաշտոնական բանակցությունները` դժգոհելով, որ չկա շոշափելի առաջընթաց իրենց կրոնական գործունեությունն ազատորեն իրականացնելու հարցում: Ալևիների և Դիանեթի ոչ պաշտոնական աշխատանքային հանդիպումները շարունակվում են: 2007թ. օգոստոսին վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի և կրոնական առաջնորդների (ներառյալ` Տիեզերական պատրիարք Բարդուղիմեոսի) համատեղ ճաշից հետո կազմակերպվեց այցելություն դեպի հունական ուղղափառ եկեղեցու կրոնական վայրերերը: Սակայն այդ նախաձեռնությունները չնպաստեցին կրոնական գործունեության ազատությանը: Օրենքի գերակայությունը Մոր Գաբրիել վանքի դեմ ուղղված դատական հայցերը, որոնք սկսվեցին, երբ իշխանությունները միակողմանիորեն վերագծեցին հողային սահմանները, լույս են սփռում օրենքի գերակայության հետ կապված պրոբլեմների և հասարակության` դրանց ընկալման մակարդակի վրա, որը լուրջ ազդեցություն ունի հավատքի կամ դավանանքի ազատության վրա: Երկու թուրք բողոքականների` Հաքան Թասթանի և Թուրան Թոփալի նկատմամբ հարուցված դատական հայցը հեռու է դատավճիռ համարվելուց: Նրանք մեղադրվում են «թուրքական ինքնությունը վիրավորելու» և իսլամն անարգելու մեջ, որի համար հիմք է ծառայել 2007թ. հունիսին նրանց մասնակցությունը աստվածաշնչյան դասընթացին: Մալաթիայում անընդհատ ձգձգվում է 2007թ. նոյեմբերից մեկնարկած դատավարությունը հինգ անձանց նկատմամբ, ովքեր մեղադրվում են երեք բողոքական քրիստոնյաների սպանության մեջ: 2009թ. ոստիկանությունը տարբեր պատրվակներով խուսափել է ականատեսներին դատարան հրավիրելուց, և մոտալուտ ապագայում դատավճիռ չի նշմարվում: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում (ՄԻԵԴ) Տիեզերական պատրիարքարանի (2008թ.) և Հունական օրթոդոքսալ հիմնադրամի (2009 թ.) տարած վերջին հաղթանակները դեռևս չեն հանգեցրել բռնագրավված սեփականության վերադարձմանը: ՄԻԵԴ-ը շարունակում է մնալ կրոնական ազատության իրավունքի որոշ կարևորագույն ասպեկտների իրականացման միակ իրատեսական հույսը, պայմանով, որ նրա որոշումները կկատարվեն: Բռնություններ և սպանություններ Հայ, հույն և ալևի համայնքներն անցյալում ենթարկվել են զանգվածային բռնությունների և ջարդերի, որոնց հետևանքով այս համայնքների անդամներն արտագաղթել են Թուրքիայի այլ նահանգներ և արտասահման: Անցյալում եղել են նաև կրոնական պատճառներով պայմանավորված սպանություններ, ինչպես, օրինակ, նախկին իմամ, այնուհետև աթեիստ դարձած աթեիստ Թուրան Դուրսանի սպանությունը 1990թ.: Սպանությունների վերջին ալիքն հանգեցրել է Թուրքիայի հասարակության որոշ շրջանակների կատաղի անհանդուրժողականությանը հակազդելու խնդրին: Այդ սպանություններից են կաթոլիկ քահանա Անդրեա Սանտորոյի սպանությունը 2006թ., թուրք լրագրող (ազգությամբ հայ) Հրանտ Դինքի սպանությունը 2007թ. և գերմանացի Թիլման Գեսկեի սպանությունը Մալաթիայում 2007թ.: 2009թ. թրքուհու հետ ամուսնացած գերմանացի կաթոլիկ բիզնեսմեն Գրեգոր Քերքելինգը քրիստոնյա լինելու համար սպանվեց մի հոգեկան հիվանդ երիտասարդի կողմից: 2009թ. օգոստոսին թուրք բողոքական Իսմայիլ Այդինը, որ աշխատում է քրիստոնեության մասին գիտելիքներ տարածող կազմակերպությունում, դանակի սպառնալիքի տակ պատանդ վերցվեց: Դրա համար պատասխանատու երիտասարդը հայտարարեց, որ «այդ քարոզիչ շունը փորձում է պառակտել երկիրը» և թուրքական դրոշ փաթաթեց Այդինի գլխին: Նկարահանված հեռուստատեսային ռեպորտաժում նա ասում էր իրեն պատանդ վերցրած երիտասարդին, որ «այս դրոշը նույնքան էլ իմն է: Ես էլ եմ թուրք, բայց ես քրիստոնյա եմ»: Վերջինս պատասխանեց, որ «դու դավաճանել ես թուրքական դրոշին և երկրին»: Ոստիկանությունը փրկեց Այդինին, և հարձակում գործած անձը սպանվեց: Այս դեպքը մի անգամ ևս լույս սփռեց այն փաստի վրա, թե Թուրքիայում որքան վտանգավոր չկամությամբ են վերաբերվում այն տեսակետին, որ թուրք լինելը պայմանավորված չէ կրոնով: Ի՞նչն է սնում բռնությունները և սպանությունները Բռնությունները խրախուսող գործոններից են հանրային գործիչների և ԶԼՄ-ների կողմից տարվող ապատեղեկատվությունը, թուրքական ազգայնականության վերելքը և հասարակության ներսում առավել փոքր խմբերի լուսանցքային դառնալը: Ե՛վ իսլամի, և՛ քրիստոնյա բոլոր փոքր կրոնական համայնքները, այդ թվում նաև բահայինները, Եհովայի վկաները, աթեիստները և ագնոստիկները իրենց վրա զգում են այդ մոտեցման վնասակար ազդեցությունը: Հասարակական դիսկուրսում և ԶԼՄ-ներում տարվում է ապատեղեկատվություն և զրպարտություն պարունակող քարոզչություն այն քրիստոնյաների (հատկապես բողոքականների) նկատմամբ, ովքեր զբաղված են իրենց հավատքը տարածելով: Մալաթիայի սպանություններից մեկ օր անց արդարադատության նախարարության ավագ պաշտոնյա Նիյազի Գյունեյը հայտնեց թուրք պատգամավորներին, որ 'քարոզչական գործունեությունը ահաբեկչությունից ավելի վտանգավոր է, և, դժբախտաբար, այն Թուրքիայում քրեական հանցանք չի համարվում': Նա այս խոսքերը կրկնեց «Միլիեթ» թերթի էջերում: Այսպիսով, ահաբեկչությունը և քարոզչական գործունեությունը ներկայացվում են որպես փոխկապակցված երևույթներ: Այս տեսակետի կրողները քրիստոնեության ցանկացած դրսևորում, ներառյալ` հանդիպումները եկեղեցիներում, դիտարկում են որպես «քարոզչական գործունեություն»: Քարոզչական գործունեությունը հայտնվել է Ազգային անվտանգության խորհրդի (ԱԱԽ) օրակարգում, որում ի պաշտոնե նախագահում է Թուրքիայի նախագահը, անդամներ են Գլխավոր շտաբի պետը, Թուրքիայի զինված ուժերի բոլոր զորքերի հրամանատարներ և մի շարք նախարարներ: 2005թ. փետրվարին գնահատելով թուրքական անվտանգությանը սպառնացող ընթացիկ և ապագա մարտահրավերները` ԱԱԽ-ն հայտարարեց, որ «անհրաժեշտ են սոցիալական միջոցառումներ, որոնք կկանխեն Թուրքիայի միասնականությանը սպառնացող կազմակերպությունների և գաղափարախոսությունների տարածումը»,, որ «չպետք է թույլատրվի վիրավորական կերպով տարվող քարոզչությունը»: Թե հատկապես ինչ է նշանակում «վիրավորական կերպով տարվող քարոզչությունը», սահմանված չէր: Քարոզչական գործունեությունը բնութագրող թուրքերեն բառակապակցությունը, որը օգտագործվում է ինչպես պաշտոնական քննարկումներում և զեկույցներում, այնպես էլ հասարակության ազգատյաց և ազգայնական հատվածների կողմից, ունի չափազանց բացասական ենթատեքստեր: «Misyonerlik faaliyetleri»-ն կարող է թարգմանվել որպես քարոզչական գործունեություն, որ չի պարունակում այդ գործունեության ո՛չ դրական, ո՛չ էլ բացասական գնահատական: Սակայն «misyonerlik faaliyetleri»-ը թուրքերենում ունի քարոզչական դավադրության, խառնակչության և ինտրիգի ենթաիմաստներ: Երկու բառերն էլ թուրքերենում ունեն բացասական ընկալում, և մեկ բառապակցության մեջ նրանց բացասական իմաստը կրկնապատկվում է: Թուրքիայի մարզերում և քաղաքային համայնքներում Դիանեթը շարունակում է կազմակերպել նման հայացքներ տարածող «քարոզչական» կոնֆերանսներ` օգտագործելով պետության սեփականություն համարվող տարածքներ: Նման միջոցառումներ են կազմակերպվում նաև զինվորականների և ժանդարմերիայի կողմից «քարոզչական գործունեությունը» իրենց անձնակազմերին (ներառյալ` զորակոչիկներին) «լուսաբանելու» նպատակով: Այս ամենի հետ է կապված է նաև դպրոցների ուսումնական ծրագրերում առկա անհանդուրժողականությունը (տե՛ս ստորև): Ոչ մահմեդականների նկատմամբ հասարակության անհադուրժողականությունը տարածվում է նաև աթեիստների վրա: Էրգենեկոնը և «խորքային պետությունը» 2007թ. ծայրահեղ ազգայնական Էրգենեկոն խմբավորման անդամներ համարվող ազդեցիկ անձանց` ոստիկանների, զինվորականների, պետական ծառայողների, գործարարների, քաղաքական գործիչների և լրագրողների դեմ սկսված դատական գործընթացը նրանց շրջանում բացահայտեց հավատքի կամ դավանանքի ազատության դեմ ուղղված լայնատարած և կարծր անհանդուրժողականությունը: Ենթադրվում է, որ Էրգենեկոնի անդամներն ունեցել են մահվան ցուցակներ, որոնք ներառում էին նաև միսիոներական անցյալ ունեցող քրիստոնյաների անունները: Մալաթիայի սպանության դատավարությունը համոզիչ կապեր է բացահայտում «խորքային պետության» և սպանությունների միջև, իսկ թուրքական ԶԼՄ-ները նշում են, որ սպանությունների և ժանդարմերիայի միջև կապն ակնհայտ է: Թվում է, թե ժանդարմերիան նախապես տեղեկացված էր սպանությունների մասին և դրանք կանխելու ոչ մի քայլ չձեռնարկեց: Դարձյալ ըստ ԶԼՄ-ների` հայր Անտոնիո Սանտորոն և նրա եկեղեցին հենց սպանության օրը գտնվում էին Ազգային հետախուզության կազմակերպության դիտարկման ներքո: ԶԼՄ-ները ցուցադրել են Էրգենեկոնի գործով հետաքննության ժամանակ հայտնաբերված փաստաթղթեր, որոնք ապացուցում էին, որ ժանդարմերիան Մալաթիայի սպանություններից առաջ և նրանցից հետո ինֆորմատորների միջոցով ակտիվորեն հետևել է Մալաթիայի տարածքում առկա կրոնական միջոցառումներին: Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ դիտարկվող միջոցառումները հանդիսանում էին հավատի ուսուցման և քարոզի օրինական դրսևորումներ: Ժանդարմերիան չի հակազդել կամ հետևել անօրինական ապատեղեղեկատվության և մարդու իրավունքների ապօրինի սահմանափակմանը միտված զրպարտիչ գործունեությանը: Անհանդուրժողականությունը ԶԼՄ-ներում 2009թ. բողոքական թուրքերն արձանագրել են իրենց եկեղեցիների և կրոնական առաջնորդների նկատմամբ բռնությունների կտրուկ անկում: Սա, հավանաբար, 2007թ. ի վեր հիմնական ԶԼՄ-ներում զրպարտչական տեղեկատվության նշանակալի նվազման արդյունք է: Օրինակ, ժողովրդականություն վայելող համապետական ATV հեռուստաալիքը դադարեցրել է ցուցադրել «ապօրինի» եկեղեցիների կամ քրիստոնեություն ընդունած թուրքերի վերաբերյալ տեսանյութերը: Ինչևէ, անհանդուրժողական նյութերն ու մեկնաբանությունները շարունակում են լայն տարածում գտնել տեղական և ծայրահեղ ազգայնական թերթերում, ինչպես նաև ինտերնետային կայքերում և բլոգներում: Տեղական լուրեր հաղորդող Ilgazetesi կայքը 2007թ. հունիսի 27-ին հրապարակել է «Տեղական քարոզիչները» վերնագրով հոդված` նշելով, որ «քարոզչական գործունեության հիմնական նպատակը մարդկանց` իմպերիալիզմի և շահագործման դեմ ուղղված դիմադրության կոտրումն է: Նրանց քրիստոնյա կամ հրեա դարձնելը երկրորդական նպատակ է»: Շատերի անհանդուրժողականությունը սնվում է նմանատիպ անպատասխանատու հոդվածներից և ստիպում է խոցելի խմբերի անդամներին վախենալ, որ իրենց դեմ բռնությունները կարող են նորից թափ հավաքել: Կրոնական կազմակերպությունները չունեն իրավական կարգավիճակ Կրոնական բոլոր համայնքների ամբողջական իրավական կարգավիճակի ճանաչումը կարևոր քայլ կլիներ հավատքի կամ դավանանքի ազատության` Թուրքիայի կողմից վավերացված միջազգային իրավունքի ստանդարտները կյանքի կոչելու առումով, ինչպես նաև հակազդելու այն մտայնությանը, որ ոչ մահմեդական կրոնական կազմակերպություններն «օտար» են և իրականում թուրքական չեն: Ներկայում Օսմանյան կայսրությունում գոյություն ունեցած կրոնական կազմակերպությունները գործում են կայսերական հնացած հրամանագրերի և կանոնների շրջանակում, որոնք մերժում են տրամադրել նրանց ամբողջական իրավական կարգավիճակ և սահմանափակում են նրանց գործունեության ազատությունը: Այն համայնքները, որոնց գոյությունը ճանաչված կամ առկա չի եղել մինչև 1923թ. Թուրքական Հանրապետության հռչակումը, օրենքով սահմանված կարգավիճակ ստանալու հույսեր գրեթե չունեն: 1923թ. կնքված Լոզանի համաձայնագրի 37-45-րդ հոդվածները, որոնք վերաբերում են «Փոքրամասնությունների պաշտպանությանը», պետք է որ հանգեցնեին այն ժամանակ գոյություն ունեցող ոչ մահմեդական կրոնական համայնքների իրավունքների ճանաչմանը` որպես ամբողջական իրավական կարգավիճակով (ինչպես, օրինակ` պաշտամունքի սեփական վայրեր ունենալու իրավունք ունեցող) օժտված անկախ համայնքներ: Սակայն սա տեղի չունեցավ, քանի որ, ի թիվս մյուս պատճառների, համաձայնագիրն անորոշ ձևակերպում էր տվել ճանաչմանը: Տարօրինակ կերպով մինչև Լոզանի համաձայնագիրը գոյություն ունեցած տեղական ոչ մահմեդական կրոնական համայնքների հետ հարաբերությունների պահպանումը տրված է արտաքին գործերի նախարարությանը: Թուրքիայում ոչ մահմեդական կրոնական կազմակերպությունների վիճակը ներկա օրենսդրական շրջանակներում խիստ բարդ է: Համաձայն պետության պաշտոնական դիրքորոշման` տարբեր ոչ մահմեդական կրոնական համայնքներ ենթարկվում են տարբեր կանոնների և օրենքների: Ըստ պետական դիրքորոշման` նախ գոյություն ունեն ոչ մահմեդական փոքրամասնություններ, որոնք դիտարկվում են Լոզանի համաձայնագրի շրջանակներում: Համաձայն պետական տեսակետի` դրանք բացառապես հայերն են, բուլղարները, հույները և հրեաները: Երկրորդ խմբի մեջ մտնում են այն ոչ մահմեդական փոքրամասնությունները, որոնք գոյություն ունեին 1923թ. Թուրքիայում, սակայն Լոզանի համաձայնագրի շրջանակներում պետության կողմից չեն ճանաչվել որպես փոքրամասնություններ: Դրանք են, օրինակ, սիրիական ուղղափառ եկեղեցին, խալդեական եկեղեցին, սիրիական կաթոլիկ եկեղեցին և հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին: Հարկ է ընդգծել, որ թեև այս խմբերում դասակարգված համայնքները փաստացիորեն գոյություն ունեն այսօր և պետության կողմից ճանաչված են որպես գործող համայնքներ, նրանք, սակայն, իրավական տեսակետից ճանաչված չեն և չունեն իրավաբանական անձի կարգավիճակ (Tuzelkisilik): Բացի ոչ մահմեդական փոքրամասնություններից, կան նաև մի շարք այսպես կոչված համայնքային հիմնադրամներ, որոնք պետության կողմից վերագրվում են որոշակի ոչ մահմեդական փոքրամասնություններին (ինչպես, օրինակ` հայերը, հույները, սիրիացի ուղղափառները, հրեաները և այլք), սակայն միշտ չէ, որ վերահսկվում են վերջիններիս կողմից: Կարևոր է նաև նշել, որ օրենսդրական տեսակետից այս համայնքային հիմնադրամները որևէ կապ չունեն այն ոչ մահմեդական փոքրամասնությունների հետ, որոնց վերագրվում են: Ո՛չ հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին, ո՛չ էլ մինչև 1923թ. Թուրքիայում գոյություն ունեցած բողոքական եկեղեցիները չունեն իրենց վերագրվող որևէ համայնքային հիմնադրամ: Նշված ոչ մահմեդական փոքրամասնություններից և ոչ մեկը, անկախ իրենց խմբից, չի վայելում Մարդու իրավունքների եվրոպական հռչակագրի 9-րդ հոդվածով սահմանված կրոնական ազատություններն ու իրավունքները: Գործնականում բոլոր այս համայնքները շատ մոտ են կանգնած առավել նոր համայնքներին, ինչպիսին են, օրինակ` բահայինները և Եհովայի վկաները, որոնք 1923թ. գոյություն չունեին Թուրքիայում և իրավական կարգավիճակ ունեցող համայնքներ չեն: 2004թ. ընդունված Ասոցիացիաների մասին օրենքը ողջունվեց մի շարք նոր համայնքների կողմից, ինչպես, օրինակ` բողոքականների և Եհովայի վկաների, քանզի այն թույլ էր տալիս այդ համայնքների անդամներին (բայց ոչ համայնքներին) ձևավորել իրավաբանական անձեր, որը թույլ կտար նրանց օրինական հիմունքներով զբաղվել որոշակի բնույթի գործունեությամբ: Ինչևէ, «Ասոցիացիաների բանաձևը» դեռ բավականին նոր է, և որոշ համայնքներ հակված չեն օգտվել նրանից: Հիմնական պատճառն այն է, որ, լինելով փոքր համայնքներ, նրանք չեն կարող բավարարել ասոցիացիա հիմնելու համար` օրենքով նախատեսված բոլոր պահանջներին: Պետական իշխանություններն իրենց հերթին, թվում է, հարկ եղածից առավել հատուկ ուշադրություն են դարձնում կրոնական համայնքների հետ առնչություն ունեցող ասոցիացիաներին: Կան նաև լուրջ հարցադրումներ` կապված «ասոցիացիաների բանաձևում» հնարավոր անհամապատասխանությունների հետ: Խնդիրներից մեկն այն է, որ եթե հիմնադրամի ղեկավարը և համայնքի առաջնորդը նույն անձը չէ, ապա հավանական է, որ նրանք կարող են գործել անհամաձայնեցված, որը դարձյալ կարող է համայնքին զրկել գործունեությունը իրավական դաշտում իրականացնելու հնարավորությունից: Կառավարության առաջարկած «ասոցիացիաների բանաձևը», որը կոչված է «լուծելու» իրավաբանական անձի խնդիրը, չի ապահովում գոհացուցիչ լուծում: Դեռ պարզ չէ` արդյոք այն կարող է աշխատել որպես «սահմանափակ լուծում»: Դա կախված կլինի երկու հանգամանքից. բանաձևը գործնականում պարզ և ճկուն կերպով կբավարարի՞ փոքր համայնքների կարիքները, և արդյո՞ք պետական պաշտոնյաների նախաձեռնած որոշումներն ու ստուգումները հաշվի կառնեն այս գործոնը: Այս զարգացումները պետք է մանրակրկիտ դիտարկվեն: Նույնիսկ վաղուց ի վեր կազմավորված և սահմանափակ ճանաչման արժանացած (առանց, օրինակ, սեփական պաշտամունքային վայրեր ունենալու իրավունքի) համայնքները կարող են ենթարկվել թուրքական պետության թշնամական և նույնիսկ սպառնալից վերաբերմունքին: Սա հստակորեն երևացել է Հայ Առաքելական եկեղեցու պատրիարք Մեսրոպ Մութաֆյանի պարագայում, որը ղեկավարում է Թուրքիայի ամենամեծ քրիստոնեական եկեղեցին, և որը 1998թ. պատրիարք է ընտրվել` հակառակ թուրքական իշխանությունների ցանկության: Նրան ստիպեցին, առողջական պատճառներով պայմանավորված, մեկուսանալ, որը հանգեցրեց ԶԼՄ-ների կողմից, հասարակության և հայկական սփյուռքի` նրան դավաճան համարող մասի բազմամյա ճնշումներին: Եթե Մեսրոպ պատրիարքը չապաքինվի, հավանական է` ինչպես նախկինում Թուրքիայի իշխանությունները պնդեն, որ նրա հաջորդը, որպես հայկական (ինչպես նաև հունական ուղղափառ) պատրիարքարանի ղեկավար, պետք է լինի Թուրքիայում բնակվող Թուրքիայի քաղաքացի: Հայկական եկեղեցին կարող է դժվարությունների հանդիպել համապատասխան քաղաքացիություն ունեցող ու լեզուների տիրապետող և դիվանագիտական գործունեության փորձ ունեցող անհատ գտնելու հարցում` նման նուրբ և ճնշումների ենթարկվող պաշտոնն ստանձնելու համար: Այս խնդիրն արդիական է ոչ միայն եկեղեցու, այլև ամբողջ հայ համայնքի համար: Ճանաչման մերժումը շատ հավատքների հետևորդների խոցելի է դարձնում խտրականության համար, քանի որ քաղաքացիներն իրենց կրոնական պատկանելիությունը գրանցում են պաշտոնական փաստաթղթերում: Այս ճանապարհով պետությունը տարբերակում է, թե որ կրոններն են «օրինական» և որոնք` ոչ օրինական: Բահայինների համայնքում կա շուրջ 10 հազար անդամ, սակայն այն չի ճանաչվում որպես կրոն: Քանի որ բահայինների հավատքը պաշտոնական ցուցակում բացակայում է, բահայինները ստիպված են ընտրել իսլամ կամ դատարկ թողնել իրենց նույնականացման քարտի` կրոնին վերաբերող մասը: Ո՞վ կարող է ունենալ պաշտամունքի վայր Նույնիսկ ճանաչված կրոնական համայնքները պաշտամունքի վայրերի սեփականության հետ կապված խնդիրներ ունեն: Չճանաչված համայնքների վիճակը ավելի բարդ է: Ասոցիացիաների մասին օրենքի ամենաթարմ լրացումները համայնքային հիմնադրամների կյանքում հանգեցրել են մի շարք բարեփոխումների: Սակայն նույնիսկ այդ պարագայում այն համայնքները, որոնց վերագրվում են այդ հիմնադրամները, շարունակում են բողոքել, որ համայնքային հիմնադրամներին վերաբերող մի շարք կարևորագույն խնդիրներ շարունակում են մնալ չլուծված: Այն ակնկալիքները, թե Ասոցիացիաների մասին օրենքի լրացումները կհանգեցնեն նախկինում անլուծելի բոլոր խնդիրների լուծմանը (մասնավորապես ոչ մահմեդական համայնքների ճանաչման առումով), ևս չարդարացան: Ինչպես կարծում է հայտնի «ԹԵՍԵՎ» հիմնադրամի ներկայացուցիչ Դիլեք Քուրբանը, Ասոցիացիաների մասին օրենքը «անհամատեղելի է ասոցիացիաների ազատության սկզբունքի հետ, որը երաշխավորվում է Մարդու իրավունքների եվրոպական հռչակագրով, սահմանադրությամբ և 1923թ. կնքված Լոզանի պայմանագրով»: Պետք է հստակեցվի, որ Հիմնադրամների մասին օրենքը կարող է օգտակար լինել միայն համայնքային սկզբունքների հետ կապված խնդիրների լուծման համար, բայց անօգուտ` Թուրքիայի ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների հիմնական խնդիրների լուծման համար: Դա կարելի է սպասել միայն Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի վրա հիմնված նոր սահմանադրությունից և կրոնական ազատությունների մասին օրենքի իրականացումից: Ալևի մուսուլմանները կազմում են բնակչության 20- 30 տոկոսը, բայց պետությունը չի ճանաչում նրանց աղոթավայրերի` «cemevi»-ների կամ «cem»-երի գերակշռող մեծամասնությունը: Ալևի համայնքը 2009 թ. նոյեմբերի 8-ին կազմակերպեց զանգվածային ցույց, որին մասնակցեց մոտ 10 հազար ալևի: Նրանք արտահայտեցին իրենց` որպես հավասար իրավունքներով օժտված քաղաքացիներ չհամարելու դժգոհությունը և կոչ արեցին վերացնել Դիանեթն ու պարտադիր կրոնական դասերը հանրային դպրոցներում: Ալևիների դժգոհության մեկ այլ պատճառ էլ այն էր, որ նրանց առաջնորդները, այսպես կոչված դեդեները կամ ավագները, իրավունք չունեն կրելու այդ տիտղոսները: Այս խնդիրը արմատներով ձգվում է 1925 թ., երբ նոյեմբերի 30-ին ընդունվեց Դերվիշական կուսանոցների և դամբարանների փակման, դամբարանների պահապանների պաշտոնի և որոշակի տիտղոսների արգելման մասին N 677 ակտը: Արգելված «դեդե» տիտղոսը և Սահմանադրության 174-րդ հոդվածը անհնար են դարձնում իրավիճակի բարելավումը: Սահմանադրության նշված հոդվածում ասվում է. Սահմանադրության ոչ մի դրույթ չպետք է մեկնաբանվի կամ թարգմանվի` դարձնելով ստորև բերված բարեփոխման օրենքները հակասահմանադրական, որոնց նպատակը թուրք հասարակությունը մինչև արդի քաղաքակրթության մակարդակ բարձրացնելը և հանրապետության աշխարհիկ բնույթը պաշտպանելն է, և որն ուժի մեջ է Թուրքիայի սահմանադրության հանրաքվեի ընդունման օրից: Թվարկված օրենքներից է N 677 ակտը: Կրոնի կամ հավատքի վերաբերյալ կրթությունը Ի տարբերություն քրիստոնյաների և հրեաների, որոնց երեխաներն ունեն այդ երկու ոչ մուսուլմանական համայնքների կրթական համակարգից օգտվելու հնարավորություն, ալևիները, բահայինները և այլ հավատք ունեցող համայնքների երեխաներն ու աթեիստները ստիպված են հաճախել դե ֆակտո սուննիական կրոնական կրթությամբ դասընթացներին` հանրային և մասնավոր դպրոցներում: Դիանեթի պաշտոնյաները հաճախ նշում են, որ նրանք ալևիզմին վերաբերվում են որպես սուննիական իսլամի մասի և չեն ընդունում իսլամի տարբեր մեկնաբանությունները: Սա նշանակում է, որ Թուրքիան կրոնական կրթական ծրագիրը վերանայելու որևէ անհրաժեշտություն չի տեսնում: Իր որոշման մեջ (Հասան և Էյլեմ Զենգինն ընդդեմ Թուրքիայի, դիմում N 1448/04) Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը նշել է, որ դա անընդունելի է: Թուրքիան պարտավորված է, այս դատողությունից ելնելով, ձեռնարկել քայլեր, որ նման խնդիրներ կրկին չծագեն: Այնուամենայնիվ, թուրքական լրատվական գործակալությունները 2008 թ. օգոստոսի 25-ին հաղորդեցին, իսկ հետո կրթության նախարար Հուսեյն Չելիկը հաստատեց, որ որոշումը վերաբերում էր հին ծրագրին: Քանի որ ալևի հավատքները ներառված են նոր ծրագրում, նախարարը նշեց, որ ՄԻԵԴ-ի որոշումն անկիրառելի է: Որոշման իրականացումը դեռ շարունակում է մնալ ԵԽ նախարարների կոմիտեի օրակարգում: Այլ առարկաների ուսուցանումը ներառում է հավատքների վերաբերյալ ապատեղեկատվություն: Պարտադիր հանրային դպրոցների դասագրքերում, որոնցով 8-րդ դասարանում դասավանդում են Թուրքիայի Հանրապետության բարեփոխման և աթաթուրքիզմի պատմությունը, միսիոներական գործունեությունը նշվում է որպես ազգային սպառնալիքներից մեկը: Դասագիրքը նշում է, որ 'միսիոներները փորձում են իրենց նպատակներին հասնել արտաքին ուժերի, որոշ ոչ կառավարական կազմակերպությունների և իրենց աջակիցների ֆինանսական օգնությամբ: Միսիոներները շահագործում են մարդկանց ֆինանսական կարիքները: Նրանք թարգմանում են իրենց հավատքին վերաբերող գրականությունը և դրանք անվճար բաժանում ու համապատասխանաբար գրավոր և վիզուալ լրատվամիջոցներն օգտագործում իրենց քարոզչական նպատակների համար: Նրանք սպառնալիք են ազգային միասնականության և պետության ու ազգի ամբողջականության համար': Բռնի հարձակումների վտանգի տակ գտնվողները կարծում են, որ դպրոցական համակարգի և զանգվածային լրատվամիջոցների միջոցով քարոզվող տրամադրությունները անհանդուրժողականության դրդող բռնի հարձակումների և սպանությունների հիմնական գործոններն են: Որպես ԵԱՀԿ մասնակից պետություն` Թուրքիան համաձայնել է քայլեր ձեռնարկել 'հատկապես կրթության ոլորտում նախապաշարմունքներին և սխալ ներկայացմանը դիմագրավելու նպատակով': Այս նախաձեռնությունները ներառում են հանրային դպրոցներում կրոնների և հավատքների ուսուցանման վերաբերյալ Տոլեդոյի ուղեցուցային սկզբունքները: Այնուամենայնիվ, իշխանությունները չեն ցուցաբերել որևէ հետաքրքրություն դպրոցներում կրոնների և հավատքների մասին ճշմարիտ գիտելիքներ տրամադրելու հարցում: Խտրականությունը հանրային ծառայությունների ոլորտում Գործնականորեն անհնար է գտնել ոչ մուսուլմանական ծագումով մարդկանց բարձրաստիճան քաղծառայողների պաշտոններում և բանակի ավագ սպայակազմում: Քանի դեռ ոչ մուսուլմանները աշխատում են ցածր պաշտոններում, շատ են հնչում պնդումներ, որ նրանք ենթարկվում են խտրականությունների և նրանց թույլ չեն տալիս զբաղեցնել բարձր պաշտոններ: Օրինակ, սիրիալեզու ուղղափառ քրիստոնյաները Ֆորում 18-ին դժգոհել են, որ իրենց երիտասարդներին երբեք կարիերայի հնարավորություն չեն տալիս բանակի կամ քաղծառայության ավագ պաշտոններում, անգամ երբ նրանք ունեն որակավորում նման կարիերայի համար: Ֆորում 18-ին ասվել էր, որ շատերը խորապես հիասթափվել են, երբ գիտակցել են, որ իրենք չեն դիտարկվում որպես «լիարժեք» թուրքեր և հետևապես նրանց երբեք այնպիսի հնարավորություններ չեն տրվելու, որոնք կարող են ունենալ «լիարժեք» թուրքերը: Կրոնական հագուստ 1934 թ. ընդունված օրենքը, որը, Սահմանադրության 174-րդ հոդվածի համաձայն, չի կարող փոփոխվել կամ արգելվել, արգելում է կրոնական հագուստ կրել փողոցներում, որն առաջին հերթին վերաբերում է մուսուլմաններին: Բացառությամբ Տիեզերական պատրիարքի, Հայ պատրիարքի և Գլխավոր րաբբիի` մնացած կրոնական փոքրամասնությունների առաջնորդները մինչև 1980-ական թթ. հանդես չէին գալիս այս օրենքի դեմ: Վերջին ժամանակներս իշխանությունները խստորեն չեն հետևում օրենքի կիրառմանը, բայց շատ կրոնական առաջնորդներ այս օրենքի պատճառով նախընտրում են չկրել կրոնական հագուստ իրենց աղոթավայրերից դուրս: Կրոնական փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները վախենում են կրել կրոնական հագուստներ հարձակումների ենթարկվելու սպառնալիքի պատճառով: Արտասահմանյան հունական, ռուսական և վրացական ուղղափառ քահանաները վերջին տարիներին դժգոհել են, որ երկիր մտնելուց նրանց ստիպել են հանել իրենց կրոնական հագուստն ու խաչերը: Մուսուլման կանանց գլխաշոր կրելը երկար ժամանակ համարվում էր վիճելի խնդիր: Արդարություն և զարգացում կուսակցության քայլը` համալսարաններում ուսանող աղջիկների գլխաշոր կրելու թույլտվությունը, կասեցվեց Սահմանադրական դատարանի կողմից: Այն մեծ վեճերի ու թշնամանքի տեղիք տվեց աշխարհիկ բնակչության շրջանում: Չնայած արգելվում էր գլխաշորով կամ այլ կրոնական տարբերանշանով հաճախել համալսարան, այնուամենայնիվ այս արգելքը մշտապես չի իրագործվում: Դա դարձել է խորհրդանշական խնդիր, որ բարձրացնում է այն հարցը, թե Թուրքիան շարունակելո՞ւ է մնալ «աշխարհիկ» երկիր, ինչպես պետությունն է դա սահմանում, թե ոչ: Համոզմունքների պատճառով պարտադիր զինվորական ծառայությունից հրաժարվելը արգելված է: Զինվորական տարիքի այն տղամարդիկ, որոնք հրաժարվում են պարտադիր զինվորական ծառայությունից (այդ թվում` մոտ 3000 Եհովայի վկաները) ենթարկվում են անվերջանալի հետապնդումների և բանտարկությունների: ՄԻԵԴ-ի` Ուլկեն ընդդեմ Թուրքիայի գործում (Գործ N 39437/98) դատարանը որոշեց, որ նմանատիպ պատիժը Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի` տանջանքի, անմարդկային և նվաստացնող վերաբերմունքի արգելքի խախտում է: Թուրքիան շարունակում է անտեսել ԵԽ նախարարների կոմիտեի 2007 թ. հոկտեմբերի 17-ի կոչը 'արագորեն իրականացնել նման խախտումները կանխարգելող օրենսդրական բարեփոխումներ': Ինտերնետային գրաքննություն Ականավոր աթեիստ Ռիչարդ Դոուկինսի ինտերնետ կայքի մուտքը Թուրքիայում արգելված է դատարանի որոշմամբ: Նրա, ինչպես նաև այլ աթեիստների գրքերը, այնուամենայիվ, թույլատրում են տարածել երկրում` չնայած կատարվում են իրավական փորձեր դրանք արգելելու համար: 1990-ական թթ. իր հավատքի համար սպանված ականավոր թուրք աթեիստ Թուրան Դուրսումին նվիրված կայքը փակված է: Եզրակացություն Շատ մարդիկ և համայնքներ երկար տարիներ հանդիպել են դժվարությունների իրենց կրոնական գործունեության խաղաղ իրականացման հարցում: Դրանք պաշտպանվում են կրոնի և հավատքի միջազգային ազատության պայմանագրերով, որոնց միացել է Թուրքիան: Կրոնական համայնքներն իրենց իրավունքներով իրավականորեն ճանաչելու կամքի երկարաժամկետ բացակայությունը, պետական պաշտոնյաների կողմից տարածվող ապատեղեկատվությունը և հանրային կրթության համակարգը, ծայրահեղ ազգայնականությունը և բռնի հարձակումների ու սպանությունների պատճառ հանդիսացող լրատվամիջոցների անհանդուրժողականությունը և սեկուլյարիզմի թուրքական սահմանումը լուրջ կասկածներ են առաջացնում, թե արդյոք այս երկիրն իրականում հավատարիմ է մարդու իրավունքներին: Այլ խնդիրներից են նաև օրենքի գերակայության հետ կապված խնդիրները, խտրականությունները ալևի մուսուլմանների նկատմամբ, հանրային ծառայության ոլորտում, հանրային հիմնարկներում կրոնական հագուստ կրելու ազատության բացակայությունը, զինվորական ծառայության նկատմամբ գիտակցված առարկությունների արգելքը և ինտերնետային գրաքննությունը: Մարդու իրավունքներին հավատարիմ թուրք քաղաքացիները հաստատում են Ֆորում 18-ին, որ մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներով ամրագրված կրոնի և հավատքի ազատության իրավունքների պաշտպանությունը (որոնց մասնակցում է նաև Թուրքիան) իշխանությունների կողմից պետք է կիրառվի բոլոր համապատասխան ոլորտներում: Նրանք նաև պնդում են, որ իշխանությունները պետք է ձեռնարկեն գործուն քայլեր անհանդուրժողականության թիրախ դարձած խմբերի հանդեպ սոցիալական ատելությունը վերացնելու համար: Օթմար Օհրինգ և Գյուզիդե Ջեյհան «Ֆորում 18» միջազգային կազմակերպության 2009թ. դեկտեմբեր ամսվա լրահոսից (թարգմանություն անգլերենից)