ԶԱՐԱՔՕՂԼՈՒ. ԴՈՆ ՔԻՇՈՏԻ ՊԵՍ ԵՆՔ

Այս օրերին Գրքարվեստի փառատոնի շրջանակներում Հայաստանում է թուրք մտավորական, “Բելգե” հրատարակչության հիմնադիր-տնօրեն, մարդու իրավունքների պաշտպան Ռագըփ Զարաքօղլուն

-Որպես թուրք մտավորական` երկար տարիներ աշխատում եք հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավման, Թուրքիայի կողմից հայոց ցեղասպանության ճանաչման ուղղությամբ: Գիտեմ նաեւ, որ շատ զրկանքներ եք կրել այդ ճանապարհին` Թուրքիայի կառավարության կողմից անընդհատ հետապնդումների մեջ եք: Ըստ Ձեզ` վերջին երկու տարվա ընթացքում ինչ-որ բան, այնուամենայնիվ, փոխվե՞լ է հայ-թուրքական հարաբերություններում:
-Սկսենք նրանից` արդյոք ես թուրք մտավորական եմ: Այո, ես թուրքերեն եմ խոսում, բայց ես ինձ դիտարկում եմ ոչ թե թուրք մտավորական, այլ աշխարհում ապրող մտավորական: Ճիշտ է, իմ լեզուն թուրքերենն է, բայց եթե ինձ հարցնեք` ո՞րն է Ձեր երկիրը, ես կասեմ, որ իմ երկիրը Անատոլիան է, իմ հողերը Անատոլիայում են: Անատոլիայի բոլոր բնակիչներն առանց խտրականության իմ քույրերն ու եղբայրներն են: Եվ եթե իմ եղբայրը, քույրը, ընկերը նույն ցավն են ապրել, նշանակում է`ես էլ եմ նույն ցավն ապրել (ի նկատի ունեմ ցեղասպանությունը):

Անշուշտ, հետապնդումներ եղել են, մինչեւ այսօր հնարավոր է ինձ արդեն սպանած լինեին, բայց չսպանեցին, որովհետեւ նոր հերոսներ չէին ուզում ստեղծել իրենց համար: Թեեւ վերջին տարիներին որոշակիորեն թուլացել են հետապնդումները:

-Իսկ առհասարակ հայի արյուն կա՞ Ձեր մեջ:
-Այս հարցը ինձ շատ հաճախ տալիս են Թուրքիայում ապրող քուրդ բնակչությունը, ու երանի թե լինեի: Բայց մինչեւ Թուրքիան չճանաչի հայոց ցեղասպանությունը, ես ինձ հայ եմ զգալու: Այո, ես հիմա հայ եմ:

-Ինչո՞վ է պայմանավորված հետապնդումների, ճնշումների մեղմացումը, նրանով, որ վերջին երկու տարիների ընթացքում նույն հայ-թուրքական հարաբերությունների, երկու ժողովուրդների երկխոսության առումով որոշակի տեղաշարժե՞ր կան:
-Առհասարակ վերջին տարիներին Թուրքիայի կյանքում փոփոխություններ կան թե դրական, թե բացասական առումներով: Հիմա Թուրքիայի ժողովրդավարները եկել են այն գիտակցության, որ պետք է տեսնել, չժխտել` ինչ է եղել անցյալում: Եվ վերջին երկու տարիներին ապրիլի 24-ին միասին կարողացանք քննարկումներ կազնակերպել, բայց այս պատկերը տեսնելով` չկարծեք` Թուրքիան ամբողջովին փոխվել է դրական առումով: Թուրքիան տասը տարի շարունակ հայկական ցեղասպանությունը ժխտելու համար մեծ լոբբիական աշխատանքեր է տանում: Նույն մտավորականներից շատերը պաշտպանում են Թուրքիայի իշխանությունների դիրքորոշումն այս հարցում, այս առումով մենք շատ քիչ ենք, Դոն Քիշոտի նման պատերազմում ենք: Տեսեք, նույն ցեղասպանությունը ժխտելու համար հազարավոր գրքեր տպագրեցին, կոնֆերանսներ, սեմինարներ կազմակերպեցին աշակերտների, ուսանողների համար: Նոր սերնդին թունավորում են ապատեղեկատվությամբ: Այս առումով հիմա ավելի վտանգավոր է, քան նախկինում, որովհետեւ եթե ցեղասպանության հետ կապված նախկինում կար լռություն, որեւէ մեկը բարձրաձայն այդ մասին չէր խոսում, տեղի հայերն էլ չէին խոսում այդ մասին` չվտանգելու համար իրենց կյանքը, բնականաբար երիտասարդ թուրքերն էլ այդ մասին չգիտեին, բայց հիմա ավելի վտանգավոր է, որովհետեւ սուտ տեղեկատվություն են տարածում:

Օրինակ` եթե անցյալում թուրք երիտասարդը Եվրոպա գնար եւ եթե նրան հարցնեին` քո նախնիները ցեղասպանությո՞ւն են իրականացրել հայերի նկատմամբ, կապշեր եւ կանհանգստանար, բայց եթե հիմա նույն երիտասարդը Եվրոպա գնա (մանավանդ եթե պետական կրթություն է ստացել), նա կպատասխանի, որ հայերը կոտորեցին թուրքերին: Կարծում եմ` սա Թուրքիայի մեջ ամենակարեւոր հարցերից մեկն է: Եթե Թուրքիան հայկական հարցի վերաբերյալ ցույց է տալիս, որ պատասխաններ, ելքեր է փնտրում, պետք է այս վարքագծին վերջ տա: Այնինչ մի մասնավոր կոմիտե է ստեղծել, որ այդ հարցերով էլ հենց զբաղվում է, այսինքն` ժխտել հայկական ցեղասպանության հարցը:

-Երբ Ճանապարհային քարտեզը ստորագրվեց, այստեղ բոլորին անհանգսացնում էր այն կետը, ըստ որի` պետք է ստեղծվեր պատմաբանների հանձնաժողովը, որը պետք է քններ ցեղասպանության հարցը` կասկածի տակ դնելով ցեղասպանության հարցը:
-Այդ հանձնաժողովը ոչ մի բան չի կարող անել, դա արդյունք չի կարող տալ: Թուրքիան շատ սխալ քաղաքականություն է վարում. մի կողմից ցույց է տալիս, որ ուզում է հայերի հետ երկխոսել, մյուս կողմից ցեղասպանությունը ժխտելու մասին կրթություն է տալիս: Առհասարակ “ցեղասպանություն” բառը չեն սիրում Թուրքիայում, եւ եթե ձեռքներին ճար լիներ, այդ բառը կհանեին բառարաններից, մի տեսակ հիվանդության պես մի բան է նրանց համար:

-Իսկ ինչպե՞ս եք Դուք պատկերացնում երկխոսությունը տաբուի շուրջ: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում լուծումը:
-Թուրքիայում հայկական հարցն արդեն տաբու չէ, արդեն այդ մասին խոսում են, սակայն վատն այն է, որ ժողովրդի լայն զանգվածի մոտ չեն խոսում, այլ միայն ինտելետուալների, պատմաբանների, ակադեմիկոսների շրջանում են խոսում, իսկ ընդհանուր ժողովուրդն այս ամենին մնում է անհաղորդ:

Իսկ եթե խոսենք հայ-թուրքական հարաբերությունների ներկայիս փուլի մասին, ապա կարող եմ ասել` այն բոլոր քայլերը, որոնք տեղի են ունենում, ժամանակ շահելու միտում ունեն: Առհասարակ Թուրքիայի քաղաքականության մեջ ընդունված է ժամանակ շահելը, ձգձգելը. մի կողմից իբր երկխոսել է ուզում, մյուս կողմից էլ նույն քաղաքականությունն են տանում: Սակայն այստեղ ուզում եմ նշել, որ ես պետությունների մեջ, կամ գերտերությունների միջամտությունը այդ ամենին, առաջին դեմքերի պարագայում երբեք չեմ կարեւորում երկխոսությունը միմյանց հետ, այլ կարեւորում եմ պետությունից դուրս, այն կարող է լինել ասենք ժողովուրդների մեջ:

-Մեզ մոտ , սակայն, ամեն տարի սպասում են, թե ապրիլի 24-ին ինչ կասի Օբաման:
-Ամերիկայի համար Թուրքիան կարծես 50 տարվա կինը լինի (ժպտում է), սակայն Ամերիկայի համար նաեւ կարեւոր է Ադրբեջանը, որովհետեւ այնտեղ նավթ կա, իսկ Հայաստանի նկատմամբ ԱՄՆ միայն արժանապատվություն է տածում:

-Մենք, սակայն, տեսնում ենք, որ մշակութային հաղորդակցության եզրեր կան, հատկապես ակտուալ արվեստի բնագավառում:
-Ժողովուրդների միջեւ երկխոսությունը կարեւոր է, բայց թուրք ժողովրդին պետք է լսել սովորեցնենք, սովորեցնենք` ինչպես է լինում երկխոսությունը: Եթե թուրք ժողովրդին կարողանանք սովորեցնել, որ այն, ինչ ունեն` թուրքական թատրոնի շենքը, լրագրությունը, այս ամենը ստեղծվել են հայերի կողմից, եթե այս ամենը սովորեն, նրանց մոտ արդեն հարց կառաջանա` իսկ ինչ պատահեց այս հայերի հետ: Անատոլիայի բնակչությունը չգիտի` այդ հողերի վրա ովքեր են ապրել: Թուրքերը իսկապես չգիտեն` ինչ է տեղի ունեցել հայ ժողովրդի հետ, եւ եթե սովորեն, կսկսեն պրպտել: Պատկերացնո՞ւմ եք` մարդիկ ապրում են մի տեղ, բայց այդ տեղանքի պատմությունը չգիտեն, թուրք բնակչությունն իր երկիրը չի ճանաչում, քանի որ Թուրքիայի պատմությունը պատմության գրքերում եւ դասագրքերում սկսվում է1923 թվականից, երբ հայերն արդեն չկան:
Ես առաջին անգամ 1993-ին հրատարակեցին ցեղասպանության մասին սկսեցի հրապարակումներ իրականացնել:

-Իսկ եթե Թուրքիան այս քաղաքականությամբ է առաջնորդվում, ըստ Ձեզ` այս տեսակ հարաբերություններում երկխոսելը տեղի՞ն է:
-Թուրքիայի մեջ այս սիստեմը պետք է տապալվի: Թուրքայի ներկայիս քաղաքականությունը շատ եմ նմանեցնում սովետական շրջանի քաղաքականությանը, պարզապես մի տարբերությամբ` եթե այնտեղ լենինիզմն է, այստեղ էլ քեմալիզմն է: Ամեն կողմ Աթաթուրքի պաշտամունքն է ստեղծված, ինչպես Ստալինինը: Նա մեր Ստալինն է, սա շատ ճնշող քաղաքականություն է:

-Հավատո՞ւմ եք դրան:
-Այո: Սակայն ես հիմա արժանապատիվ ժողովրդի զավակների մեջ եմ, ես ինձ հպարտ եմ զգում:

-Այսինքն` Դուք դեռ հայ եք:
-Այո, մինչև չճանաչվի հայոց ցեղասպանությունը, ես ինձ հայ կկոչեմ:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 8-10-2010