Ստորև ներկայացնում ենք առաջին նախագահ, Հայ ազգային կոնգրեսի առաջնորդ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը Կոնգրեսի երեկվա հանրահավաքում.«Սիրելի հայրենակիցներ,
Քանի որ արդեն մի քանի ամիս է, ինչ մենք բոլորս մասնակից ենք մի կոնկրետ քաղաքական գործընթացի, ես առանց նախաբանի կանգ կառնեմ երկու հարցի վրա, որոնցից առաջինը վերաբերում է մարտի 1-ի սպանությունների բացահայտման խնդրին, իսկ մյուսը՝ Հայ Ազգային Կոնգրեսի և իշխանության միջև երկխոսության հեռանկարին։ Բնականաբար, ես ծրագրել էի անդրադառնալ նաև Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների կազանյան հանդիպմանը, բայց քանի որ, իմ տպավորությամբ, նրա մանրամասները գաղտնի են պահվում, ապա առայժմ զերծ կմնամ որևէ մեկնաբանությունից։ Բավարարվեմ միայն հիշեցնելով, որ Կոնգրեսի դիրքորոշումը Ղարաբաղյան կարգավորման ցանկացած ծրագրի վերաբերյալ, կախված է բացառապես նրանից, թե որքանով է այն ընդունելի Ղարաբաղի ժողովրդի ու իշխանության համար։ Իսկ այժմ անցնեմ ելույթիս բուն նյութին։
Քաղբանտարկյալների և Ազատության հրապարակի հետ կապված խնդիրները վերջնականապես լուծված համարելով, այսուհետև մենք մեր ուշադրությունը կենտրոնացնելու ենք մարտի 1-ի ոճրագործության բացահայտման վրա։ Թեև իրավապահ մարմինները, կարծես թե, փութաջանորեն լծվել են Սերժ Սարգսյանի հայտնի հանձնարարականի (20.04.2011) կատարման գործին, բայց տպավորություն է ստեղծվում, որ մենք կրկին ականատես ենք դառնում նիկոյանական տիպի մի նոր խեղկատակության։ Պատճառներից մեկը թերևս տվյալ հանձնարարականի անորոշությունն է, քանի որ նրանում ընդամենը «թափ և ընդգծված ակտիվացում է ակնկալվում մարտի 1-ի դեպքերի բացահայտման հարցում»։ Մինչդեռ խնդիրն այն է, որ Հայաստանի հասարակությունը և միջազգային հանրությունը հստակորեն պահանջում են ոչ թե մարտի 1-ի դեպքերի, այլ կոնկրետ տասը սպանությունների բացահայտում՝ դրանից բխող բոլոր իրավական հետևանքներով, առաջին հերթին, ոճրագործության պատասխանատուների նկատմամբ ուշացած արդարադատության իրականացմամբ։ Ի շարս բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթերի, այդ պահանջն ամենայն մանրամասնությամբ ձևակերպված է, մասնավորապես, ԵԽԽՎ Հայաստանի հարցով համազեկուցողներ Ջոն Պրեսկոտի և Աքսել Ֆիշերի ս.թ. ապրիլի 14-ի և ևրոխորհրդի Մարդու իրավունքների հանձնակատար Թոմաս Համմարբերգի մայիսի 9-ի զեկույցներում։ Իսկ դա նշանակում է, որ քանի դեռ նշված պահանջը չի կատարվել, միջազգային հանրությունը ևս, Հայաստանի հասարակության նման, մարտի 1-ի էջը փակված չի համարելու։ Ի դեպ, հիշյալ զեկույցներում արված են նաև մի շարք արժեքավոր մասնագիտական դիտողություններ ու առաջարկներ, որոնք, հաշվի առնվելու պարագայում, կարող են մեծապես նպաստել սպանությունների բացահայտման և նրանց պատասխանատուների ինքնության ճշտման գործին։ Ավելին, նրանցում տրված է անգամ սպանությունների բացահայտման բանալին, որը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մարտի 1-ի իրադարձությունների ընթացքում ոստիկանության գործողությունները կարգավորող հրամանների համակարգի վերհանումը, ինչը թույլ կտա պարզել, թե վերից-վար ինչպես են իջեցվել հրազենի և հատուկ միջոցների կիրառման հրամանները, և հետևաբար ովքեր են մահվան դեպքերի կոնկրետ պատասխանատուները։
Խնդիրն աղճատելու մյուս պատճառը մարտի 1-ի իրադարձությունների վերաքննության հանձնարարումն է այն նույն մարմնին՝ ՀՀ հատուկ քննչական ծառայությանը, որը երեք տարի շարունակ զբաղված է եղել ոճրագործության բացահայտ պարտակմամբ, և ընդհուպ, այն ընդդիմության վրա բարդելու հանցավոր ջանադրությամբ։ Շինծու գործերով բանտերը նետելով ընդդիմության հարյուրավոր ներկայացուցիչների, քննչական ծառայությունն այդպես էլ նրանցից ոչ ոքի մարտի 1-ին զենք կրելու, հրազեն օգտագործելու, նռնակ նետելու, մեքենա հրկիզելու կամ խանութ թալանելու մեղադրանք չառաջադրեց և վերջիվերջո ստիպված եղավ հրաժարվել նաև ընդդիմությանը վերագրվող իշխանության յուրացման նախնական մեղադրանքից, որը կազմում էր իշխանության ձեռնարկած ուժային գործողությունների արդարացման հիմքն ու իրադարձությունների պաշտոնական վարկածը։ Ուշագրավ է, որ վերջերս ընդդիմության կապը մեքենաների հրկիզումների, խանութների թալանի և բուն սպանությունների հետ, ըստ էության, բացառեց նաև ոչ այլ ոք, քան ինքը Ռոբերտ Քոչարյանը, հայտարարելով, կամ ավելի ճիշտ, խոստովանելով բառացիորեն հետևյալը. «Ակներև է, որ մահվան բոլոր դեպքերն արձանագրվել են հանրահավաքից զգալի տարածության վրա՝ ճիշտ այնտեղ, որտեղ մեքենաներ էին վառում և խանութներ թալանում» («Մեդիամաքս». 10.05.2011)։
Այսպիսով, չանտեսելով հանդերձ Հանրային խորհրդի նախագահի այն հանճարեղ և ֆորմալ տրամաբանության տեսակետից անթերի միտքը, որ «եթե հանրահավաք չլիներ, մարդիկ չէին գնդակահարվի», պետք է վերջնականապես արձանագրել, որ զանգվածային անկարգություններն ու սպանությունները ընդդիմության գործողությունների հետ կապելու բոլոր փորձերն իսպառ ձախողվել ու ի դերև են ելել, ինչը նշանակում է, որ դրանց իրագործողներին ու կազմակերպիչներին հետաքննությունը պարտավոր էր, ու եթե մինչ օրս թերացել է, ապա գոնե այժմ պարտավոր է փնտրել բոլորովին այլ տեղ։ Դրա համար, ինչպես արդեն նշվեց, նախևառաջ անհրաժեշտ է վերհանել ոստիկանության գործողությունները կարգավորող հրամանների համակարգը, և ապա՝ վերականգնել մարտիմեկյան ոճրագործությանը հանգեցրած պետական միջոցառումների ու պաշտոնական հայտարարությունների շղթան, որի գլխավոր օղակներն են.
– Ռոբերտ Քոչարյանի 2008 թ. փետրվարի 23-ի հայտարարությունը ընդդիմության բողոքի ցույցերը «իշխանության ապօրինի զավթման փորձ» որակելու և ցուցարարների նկատմամբ ուժ կիրառելու մտադրության մասին.
– ՀՀ պաշտպանության նախարար Մ. Հարությունյանի փետրվարի 23-ի հրամանը ապօրինի զինվորական կառավարման մարմնի ձևավորման և Երևան քաղաքում բանակի զորամիավորումների կենտրոնացման վերաբերյալ.
– Փետրվարի 24-ին ԱԱԾ քննչական վարչության ավագ քննիչ Մ. Մարուքյանի՝ «Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և մի խումբ անձանց կողմից պետական իշխանությունը յուրացնելու փաստի առթիվ» հարուցած Թ. 58200608 քրեական գործը.
– Փետրվարի 29-ին ԵՊՀ ուսանողության հետ հանդիպման ժամանակ Ռոբերտ Քոչարյանի արած այն հայտարարությունը, որ «իրավապահ մարմինները բավական ուժ և հնարավորություն ունեն սահմանադրական կարգը պահպանելու համար, և որ հարթակում կանգնած շատ շատերը երկար տարիներ անց են կացնելու բանտերում».
– Մարտի 1-ի վաղ առավոտյան ոստիկանության կողմից Ազատության հրապարակում իրականացված վայրագ գործողությունը, որը պատճառ դարձավ մի քանի ժամ անց Մյասնիկյանի արձանի մոտ առաջացած տարերային ցույցի՝ ասպարեզ բացելով իշխանական սադրիչների սանձարձակ գործունեության համար.
– Մարտի 1-ին պաշտպանության նախարարության մի պահեստից իշխանությունների հրահանգով հավաքագրված 950 սադրիչների միատեսակ համազգեստի տրամադրումը՝ նրանց սովորական ցուցարարներից տարբերելու համար.
– և վերջապես, մարտի 1-ի ցերեկվա իրադարձությունների ընթացքում, Արտակարգ դրության հայտարարումից ժամեր առաջ, ցուցարարների դեմ բանակի ստորաբաժանումների կիրառումը։
Ահա, իշխանությունների հրապարակային սպառնալիքների և գաղտնի միջոցառումների այն չարաբաստիկ շղթան, որի մեթոդիկ գործադրումն էր, որ նախնական ծրագրի համաձայն, հանգեցրեց մարտի 1-ի դիվային սպանդին, նպատակ հետապնդելով մեկընդմիշտ ահաբեկել ժողովրդին և կոտրել նրա պայքարի ոգին՝ ավազակապետության գոյությունը հավերժացնելու և երկրի անխնա թալանը շարունակելու համար։ Ուստի եթե քննչական ծառայությունն իսկապես հետամուտ է սպանությունների բացահայտման գործին, ապա պարտավոր է դրվագ առ դրվագ հետաքննել այդ շղթայի բոլոր օղակները, որից հետո ոճրագործության հեղինակների ինքնության ճշտումը կդառնա պարզ խնդիր։ Քանի դեռ այդ սպանությունները չեն բացահայտվել, զոհերիընտանիքներն ու վիրավորները բավականաչափ նյութական փոխհատուցում չեն ստացել և ոճրագործները չեն կանգնել դատարանի առջև, արդարադատության նկատմամբ հասարակության վստահության վերականգնման և ներազգային համերաշխության մթնոլորտի հաստատման մասին անիմաստ է խոսել՝ հանգամանք, որն իրենց վերոհիշյալ զեկույցներում հարկ են համարել հատուկ ընդգծել նաև Պրեսկոտը, Ֆիշերն ու Համմարբերգը։ Ավելացնենք, սակայն, որ մարտի 1-ի սպանությունների բացահայտումն ու դրանց իրականացնողների դատական հետապնդումը ոչ միայն կամ ոչ այնքան արդարադատության, որքան քաղաքական խնդիր է՝ նման ոճրագործության կրկնությունը հիմնովին բացառելու նկատառումով։ Հակառակ դեպքում մենք որևէ կերպ ապահովագրված չենք ապագայում նույնպիսի ողբերգության կամ ազգային խայտառակության առջև կանգնելու հավանականությունից։
Հայաստանի ներքաղաղաքական կյանքի ամենակարևոր իրադարձությունն, անշուշտ, Հայ Ազգային Կոնգրեսի և իշխանության միջև հնարավոր երկխոսության հարցի քննարկումն է։ Ինչպես ձեզ հայտնի է, ս.թ. հունիսի 17-ին այդ հարցին ընդարձակ հայտարարությամբ անդրադարձել է Սերժ Սարգսյանը։ Ամենևին մտադրություն չունենալով հանգամանորեն վերլուծելու այդ հայտարարությունը, ես ուզում եմ միայն զուտ փաստական բնույթի մեկ-երկու դիտարկում կատարել։ Հայտարարության սկզբնամասում Սարգսյանը պնդում է. «Երկխոսության մասին մենք բարձրաձայնել ենք անընդհատ և այսուհետ ևս չենք զլանալու կրկին ու կրկին հիշեցնել նույնը։ 2008 թվականի նախագահական ընտրություններից հետո իմ առաջին իսկ հրապարակային խոսքը՝ բոլոր քաղաքական ուժերին և հասարակական միավորումներին ուղղված համագործակցության կոչն է եղել։ Հետագա ամբողջ ժամանակահատվածում իշխանության գործելաոճը մնացել է նույնը»։ Չգիտեմ, թե ինչպես է իշխանությունը երկխոսել կամ համագործակցել ժամանակին իր կողմից հաճախորդ, դհոլ և իդիոտ հորջորջված ուժերի հետ, բայց Համաժողովրդական շարժման կամ Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ, ավելի քան երեք տարի, նա խոսել է բացառապես գեբելսյան քարոզչության, գնդակոծության, բանտերի, ոստիկանական ու հարկային տեռորի լեզվով։ Սարգսյանը նաև ավելացնում է. «Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ երկխոսության նախաձեռնությունն էլ մերն է։ Մենք ենք սկսել այդ գործընթացը, և դա... ուղղակի արդյունքն է մեր խորը գիտակցված համոզմունքի»։ Չեմ առարկում, միայն հարց եմ տալիս. եթե իսկապես այդպես է, ապա ինչո՞ւ նման նախաձեռնությամբ հանդես չեկաք երեք տարի առաջ, երկու տարի առաջ, կամ թեկուզ մեկ տարի առաջ, այլ միայն այն բանից հետո, երբ Կոնգրեսը ներկայացրեց երկխոսության համար անհրաժեշտ երեք նվազագույն պայմանները և սահմանեց դրանց կատարման կոնկրետ ժամկետներ։ Մի՞թե պարզ չէ, որ իշխանությունը երբեք Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ երկխոսելու մտադրություն չի ունեցել, այլ իսկզբանե իր առջև բոլորովին այլ խնդիր է դրել, այն է՝ ճզմել, ոչնչացնել, արմատախիլ անել իր գոյությանը կամ հանգիստ կյանքին սպառնացող այդ հզոր քաղաքական ուժը, և միայն այդ ուղղությամբ ձեռնարկված բոլոր փորձերի ձախողումից հետո է, որ վերջերս ստիպված է եղել տեղի տալ ու փոխել իր վարքագիծը։ Այսքանն իմիջիայլոց՝ պատմական ճշմարտությունն արձանագրելու համար։ Իսկ այժմ՝ ըստ էության։
Կուզեի ձեր ուշադրությունը հրավիրել Սերժ Սարգսյանի մի այլ բնորոշ մտքի վրա. «Ես դրական եմ գնահատում,– գրում է նա,– Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ վերջին ամիսների մեր աշխատանքը և հույս ունեմ, որ երկուստեք հասկացվածություն կա այն մասին, որ սկսված գործընթացը պետք է համատեղ ուժերով պահպանել ու առաջ տանել։ Ստեղծածը քանդելը ամենահեշտն է, քաղաքական հասունությունն արտահայտվում է ստեղծածի վրա ավելացնելու ունակությամբ»։ Մի կողմից՝ գնահատելի է, իհարկե, որ Սարգսյանը գիտակցում է գործընթացի կարևորությունը, բայց մյուս կողմից՝ տարակուսանք է առաջացնում նրա կողմից երկրորդական, զուտ արարողակարգային խնդիրների հարուցումը, ինչն ինքնին այդ գործընթացը խափանելու վտանգ է պարունակում։ Խոստովանում եմ, հակառակ գործադրածս բոլոր ջանքերին, իմ ակադեմիական պատրաստությունը չի բավարարում հասկանալ, օրինակ, «երկխոսությունը բանակցությունների վերածելու փորձերն ուղղակի անընդունելի են» նախադասությունը։ Իմ համեստ կարծիքով՝ այդ բառերը գրեթե հոմանիշներ են, իսկ եթե պահանջվում է դրանք անպայման միմյանցից տարբերել, ապա ամենահարմար բացատրությունը թերևս հետևյալն է. երկխոսությունը երևույթի բովանդակությունն է, իսկ բանակցությունը նրա ձևը։ Բայց խնդիրը դա չէ, այլ այն, որ ընդգծելով հանդերձ գործընթացի կարևորությունը, Սերժ Սարգսյանն ինչ-ինչ պատճառներով առայժմ չի կարողանում կողմնորոշվել երկխոսության կամ, նույնն է թե, բանակցության ձևաչափի հարցում։ Վստահ եմ, սակայն, որ դա ընդամենը նրա շրջապատի անհասկացողությամբ կամ իրավիճակի անսովորությամբ պայմանավորված ժամանակավոր անորոշություն է, որը շուտով կհաղթահարվի։ Մենք խնդրարկու չենք, որ, ինչպես մեզ առաջարկվում է, դռնեդուռ ընկած, հարցեր բարձրացնենք տարբեր իշխանավորների առջև։ Այդպիսի երկխոսություն չի լինում, որովհետև ցանկացած երկխոսություն կողմերի հավասարություն է ենթադրում։ Հետևաբար, որքան էլ իշխանությունը համառի, միևնույն է, վերջիվերջո մեզ հետ խոսելու է պատշաճ, այսինքն՝ պատվիրակության մակարդակով։
Ավելորդ չեմ համարում ձեզ հիշեցնել խնդրի առնչությամբ օրեր առաջ իմ արած հետևյալ կարճառոտ հայտարարությունը. «Երկխոսությունը ոչ այնքան Կոնգրեսին, որքան իշխանությանն է անհրաժեշտ։ Երկխոսության չկայացման դեպքում Կոնգրեսը ոչինչ չի կորցնի, այլ գուցեև քաղաքական տեսակետից շահի։ Կորցնողը լինելու է առաջին հերթին իշխանությունը։ Իսկ մեծ հաշվով՝ մենք բոլորս, այսինքն երկիրն ու ժողովուրդը» («ՀԺ». 10.06.2011)։ Կարծում եմ, ասվածը հիմնավորելու կարիք չկա, քանի որ այդ մասին ես հանգամանորեն խոսել եմ մայիսի 31-ի հանրահավաքում։ Խնդիրը Հայ Ազգային Կոնգրեսի կամ իշխանության ամբիցիաների ու նեղկուսակցական շահերի բախումը չէ, այլ ներքաղաքական խոր ճգնաժամի հաղթահարումն ու երկրի առջև կանգնած գերվտանգավոր մարտահրավերների դիմագրավումը, որի միակ միջոցը, առ ի չգոյե ուրիշ ելքերի, ինստիտուցիոնալիզացված երկխոսությունն է։ Երկխոսություն՝ այո՛, բայց ոչ թե երկրորդական, այլ առաջին հերթին հիմնական հարցերի շուրջ, որոնցից գլխավորը արտահերթ ընտրությունների անցկացումն ու սահմանադրական կարգի վերականգնումն է։ Մենք բազմիցս հայտարարել ենք, որ մեր նպատակը ոչ թե անպայման իշխանության հասնելն է, այլ օրինական ընտրությունների միջոցով լեգիտիմ իշխանության ձևավորումը։ Եթե արդար ընտրությունների արդյունքում հաղթի որևէ այլ քաղաքական ուժ, այդ թվում ներկա իշխանությունը, մենք առաջինը կշնորհավորենք նրան։ Սկզբունքի տեսակետից՝ դա Կոնգրեսի և անձամբ ինձ համար գուցե ավելի մեծ հաղթանակ լինի, քան իշխանական աթոռներին բազմելը։
Վերջին շրջանում իշխանության ներկայացուցիչները թութակի պես աջուձախ կրկնում են, թե իբր Հայաստանում արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հիմքեր չկան։ Այսինքն՝ 2008թ. կեղծված նախագահական ընտրությունը հիմք չէ, մարտի 1-ի սպանդը հիմք չէ, հարյուրավոր քաղաքական գործիչների զնդանումը հիմք չէ, հիմք չեն նաև՝ Ազգային Ժողովի զրոյական վարկանիշը, սոցիալ-տնտեսական խորագույն ճգնաժամը, համատարած կոռուպցիան, աղետալի չափերի հասած արտագաղթը, խելահեղ գնաճը, Ղարաբաղյան խնդրի բարդացումը և այլն։ Ուրիշ ի՞նչ հիմք է պետք արտահերթ ընտրությունների և իշխանափոխության համար, երբ քաղաքակիրթ երկրներում դրանք տեղի են ունենում թվարկվածների համեմատ շատ ավելի երկրորդական խնդիրների պատճառով։ Համաշխարհային վերջին տնտեսական ճգնաժամի առաջացրած սոցիալական դժգոհությունների հետևանքով ևրոպական յոթ երկրներում արտահերթ ընտրությունների միջոցով կառավարություններ փոխվեցին։ Դա է ներքաղաքական լարվածության թուլացման միակ քաղաքակիրթ մեխանիզմը, որովհետև իշխանության հանդեպ ժողովրդի անվստահության դրսևորումը պետք է անպայման իրավական ելք ունենա։ Այլապես, ամենուրեք տեղի կունենար այն, ինչ տեղի է ունենում արաբական երկրներում, և ինչի առթիվ դիպուկ կերպով արտահայտվել է Նիկոլ Փաշինյանը. «Պարոնայք իշխանավորներ,– գրում է նա,– եթե, օրինակ, Եգիպտոսի նախկին նախագահ Հոսնի Մուբարաքին կամ Թունիսի նախկին նախագահ Բեն Ալիին հարցնեք՝ համոզված եղեք, նրանք ձեզ խորհուրդ կտան միանշանակորեն կառչել ընդդիմության առաջարկից։ Բեն Ալին և Մուբարաքը ցավով կարձանգրեն, որ իրենք կամ չեն ունեցել երկխոսությամբ իշխանությունից հեռանալու հնարավորություն, կամ չեն օգտվել դրանից» («ՀԺ». 21.06.2011)։ Ժողովրդավարական երկրներում, ինչպես արդեն նշվեց, արտահերթ ընտրությունները ներքաղաքական ճգնաժամերի լուծման կամ սոցիալական լարվածության թուլացման սովորական ընթացակարգ են, իսկ ցինիկների տեսակետից՝ գոլորշի բաց թողնելու միջոց։ Մինչդեռ մեր իշխանությունները դրանից վախենում են, ասես, ժանտախտից։ և դա բնական է, քանի որ բռնապետություններն ընդհանրապես, եթե հնարավորություն ունենային, ո՛չ արտահերթ և ո՛չ իսկ հերթական ընտրություն չէին անցկացնի։ Բայց, բարեբախտաբար, ամեն ինչ չէ, որ կախված է նրանց կամքից, և գալիս է մի պահ, ինչպես, օրինակ, դա եղավ արաբական երկրներում, երբ բռնապետությունները հարկադրված են լինում գնալ արտահերթ ընտրությունների։ Հայաստանն այժմ գտնվում է այդպիսի վիճակում։ Ուստի որքան էլ մեր իշխանավորները համառեն ու փորձեն ժամանակ ձգել, միևնույն է, նրանք վաղ թե ուշ կանգնելու են արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հարկադրանքի առջև։ Իշխող վարչախումբը մինչ այժմ կորցրել է Հայաստանի ներքաղաքական մթնոլորտի առողջացման, սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման և Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում սեփական դիրքերի ամրապնդման երկու պատեհություն՝ մեկը 2008թ. ապրիլի 9-ին, Սերժ Սարգսյանի երդմնակալության օրը, մյուսը՝ 2009թ. մարտի 3-ին, տնտեսական ճգնաժամի կիզակետը խորհրդանշող դրամի փոխարժեքի գահավիժման պահին։ Կորցնել նաև ներկա պատեհությունը, կնշանակի սպառել մեր երկրի արժանապատիվ ապագայի կերտման վերջին հույսը։ Մաղթենք, սակայն, որ ողջախոհությունը գոնե այս անգամ չդավաճանի վարչախմբի պարագլուխներին, և առաջիկա մեկ-երկու ամսում նրանք վերջնականապես կողմնորոշվեն արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հարցում։ Հակառակ դեպքում, ողջամիտ կոչված ժամկետը սեպտեմբերին սպառված կհամարվի, և մեր օրակարգում կմնա ընդամենը մեկ պահանջ, այն է՝ Սերժ Սարգսյանի և իշխող կոալիցիայի անվերապահ հրաժարականը»։
Քաղբանտարկյալների և Ազատության հրապարակի հետ կապված խնդիրները վերջնականապես լուծված համարելով, այսուհետև մենք մեր ուշադրությունը կենտրոնացնելու ենք մարտի 1-ի ոճրագործության բացահայտման վրա։ Թեև իրավապահ մարմինները, կարծես թե, փութաջանորեն լծվել են Սերժ Սարգսյանի հայտնի հանձնարարականի (20.04.2011) կատարման գործին, բայց տպավորություն է ստեղծվում, որ մենք կրկին ականատես ենք դառնում նիկոյանական տիպի մի նոր խեղկատակության։ Պատճառներից մեկը թերևս տվյալ հանձնարարականի անորոշությունն է, քանի որ նրանում ընդամենը «թափ և ընդգծված ակտիվացում է ակնկալվում մարտի 1-ի դեպքերի բացահայտման հարցում»։ Մինչդեռ խնդիրն այն է, որ Հայաստանի հասարակությունը և միջազգային հանրությունը հստակորեն պահանջում են ոչ թե մարտի 1-ի դեպքերի, այլ կոնկրետ տասը սպանությունների բացահայտում՝ դրանից բխող բոլոր իրավական հետևանքներով, առաջին հերթին, ոճրագործության պատասխանատուների նկատմամբ ուշացած արդարադատության իրականացմամբ։ Ի շարս բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթերի, այդ պահանջն ամենայն մանրամասնությամբ ձևակերպված է, մասնավորապես, ԵԽԽՎ Հայաստանի հարցով համազեկուցողներ Ջոն Պրեսկոտի և Աքսել Ֆիշերի ս.թ. ապրիլի 14-ի և ևրոխորհրդի Մարդու իրավունքների հանձնակատար Թոմաս Համմարբերգի մայիսի 9-ի զեկույցներում։ Իսկ դա նշանակում է, որ քանի դեռ նշված պահանջը չի կատարվել, միջազգային հանրությունը ևս, Հայաստանի հասարակության նման, մարտի 1-ի էջը փակված չի համարելու։ Ի դեպ, հիշյալ զեկույցներում արված են նաև մի շարք արժեքավոր մասնագիտական դիտողություններ ու առաջարկներ, որոնք, հաշվի առնվելու պարագայում, կարող են մեծապես նպաստել սպանությունների բացահայտման և նրանց պատասխանատուների ինքնության ճշտման գործին։ Ավելին, նրանցում տրված է անգամ սպանությունների բացահայտման բանալին, որը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մարտի 1-ի իրադարձությունների ընթացքում ոստիկանության գործողությունները կարգավորող հրամանների համակարգի վերհանումը, ինչը թույլ կտա պարզել, թե վերից-վար ինչպես են իջեցվել հրազենի և հատուկ միջոցների կիրառման հրամանները, և հետևաբար ովքեր են մահվան դեպքերի կոնկրետ պատասխանատուները։
Խնդիրն աղճատելու մյուս պատճառը մարտի 1-ի իրադարձությունների վերաքննության հանձնարարումն է այն նույն մարմնին՝ ՀՀ հատուկ քննչական ծառայությանը, որը երեք տարի շարունակ զբաղված է եղել ոճրագործության բացահայտ պարտակմամբ, և ընդհուպ, այն ընդդիմության վրա բարդելու հանցավոր ջանադրությամբ։ Շինծու գործերով բանտերը նետելով ընդդիմության հարյուրավոր ներկայացուցիչների, քննչական ծառայությունն այդպես էլ նրանցից ոչ ոքի մարտի 1-ին զենք կրելու, հրազեն օգտագործելու, նռնակ նետելու, մեքենա հրկիզելու կամ խանութ թալանելու մեղադրանք չառաջադրեց և վերջիվերջո ստիպված եղավ հրաժարվել նաև ընդդիմությանը վերագրվող իշխանության յուրացման նախնական մեղադրանքից, որը կազմում էր իշխանության ձեռնարկած ուժային գործողությունների արդարացման հիմքն ու իրադարձությունների պաշտոնական վարկածը։ Ուշագրավ է, որ վերջերս ընդդիմության կապը մեքենաների հրկիզումների, խանութների թալանի և բուն սպանությունների հետ, ըստ էության, բացառեց նաև ոչ այլ ոք, քան ինքը Ռոբերտ Քոչարյանը, հայտարարելով, կամ ավելի ճիշտ, խոստովանելով բառացիորեն հետևյալը. «Ակներև է, որ մահվան բոլոր դեպքերն արձանագրվել են հանրահավաքից զգալի տարածության վրա՝ ճիշտ այնտեղ, որտեղ մեքենաներ էին վառում և խանութներ թալանում» («Մեդիամաքս». 10.05.2011)։
Այսպիսով, չանտեսելով հանդերձ Հանրային խորհրդի նախագահի այն հանճարեղ և ֆորմալ տրամաբանության տեսակետից անթերի միտքը, որ «եթե հանրահավաք չլիներ, մարդիկ չէին գնդակահարվի», պետք է վերջնականապես արձանագրել, որ զանգվածային անկարգություններն ու սպանությունները ընդդիմության գործողությունների հետ կապելու բոլոր փորձերն իսպառ ձախողվել ու ի դերև են ելել, ինչը նշանակում է, որ դրանց իրագործողներին ու կազմակերպիչներին հետաքննությունը պարտավոր էր, ու եթե մինչ օրս թերացել է, ապա գոնե այժմ պարտավոր է փնտրել բոլորովին այլ տեղ։ Դրա համար, ինչպես արդեն նշվեց, նախևառաջ անհրաժեշտ է վերհանել ոստիկանության գործողությունները կարգավորող հրամանների համակարգը, և ապա՝ վերականգնել մարտիմեկյան ոճրագործությանը հանգեցրած պետական միջոցառումների ու պաշտոնական հայտարարությունների շղթան, որի գլխավոր օղակներն են.
– Ռոբերտ Քոչարյանի 2008 թ. փետրվարի 23-ի հայտարարությունը ընդդիմության բողոքի ցույցերը «իշխանության ապօրինի զավթման փորձ» որակելու և ցուցարարների նկատմամբ ուժ կիրառելու մտադրության մասին.
– ՀՀ պաշտպանության նախարար Մ. Հարությունյանի փետրվարի 23-ի հրամանը ապօրինի զինվորական կառավարման մարմնի ձևավորման և Երևան քաղաքում բանակի զորամիավորումների կենտրոնացման վերաբերյալ.
– Փետրվարի 24-ին ԱԱԾ քննչական վարչության ավագ քննիչ Մ. Մարուքյանի՝ «Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և մի խումբ անձանց կողմից պետական իշխանությունը յուրացնելու փաստի առթիվ» հարուցած Թ. 58200608 քրեական գործը.
– Փետրվարի 29-ին ԵՊՀ ուսանողության հետ հանդիպման ժամանակ Ռոբերտ Քոչարյանի արած այն հայտարարությունը, որ «իրավապահ մարմինները բավական ուժ և հնարավորություն ունեն սահմանադրական կարգը պահպանելու համար, և որ հարթակում կանգնած շատ շատերը երկար տարիներ անց են կացնելու բանտերում».
– Մարտի 1-ի վաղ առավոտյան ոստիկանության կողմից Ազատության հրապարակում իրականացված վայրագ գործողությունը, որը պատճառ դարձավ մի քանի ժամ անց Մյասնիկյանի արձանի մոտ առաջացած տարերային ցույցի՝ ասպարեզ բացելով իշխանական սադրիչների սանձարձակ գործունեության համար.
– Մարտի 1-ին պաշտպանության նախարարության մի պահեստից իշխանությունների հրահանգով հավաքագրված 950 սադրիչների միատեսակ համազգեստի տրամադրումը՝ նրանց սովորական ցուցարարներից տարբերելու համար.
– և վերջապես, մարտի 1-ի ցերեկվա իրադարձությունների ընթացքում, Արտակարգ դրության հայտարարումից ժամեր առաջ, ցուցարարների դեմ բանակի ստորաբաժանումների կիրառումը։
Ահա, իշխանությունների հրապարակային սպառնալիքների և գաղտնի միջոցառումների այն չարաբաստիկ շղթան, որի մեթոդիկ գործադրումն էր, որ նախնական ծրագրի համաձայն, հանգեցրեց մարտի 1-ի դիվային սպանդին, նպատակ հետապնդելով մեկընդմիշտ ահաբեկել ժողովրդին և կոտրել նրա պայքարի ոգին՝ ավազակապետության գոյությունը հավերժացնելու և երկրի անխնա թալանը շարունակելու համար։ Ուստի եթե քննչական ծառայությունն իսկապես հետամուտ է սպանությունների բացահայտման գործին, ապա պարտավոր է դրվագ առ դրվագ հետաքննել այդ շղթայի բոլոր օղակները, որից հետո ոճրագործության հեղինակների ինքնության ճշտումը կդառնա պարզ խնդիր։ Քանի դեռ այդ սպանությունները չեն բացահայտվել, զոհերիընտանիքներն ու վիրավորները բավականաչափ նյութական փոխհատուցում չեն ստացել և ոճրագործները չեն կանգնել դատարանի առջև, արդարադատության նկատմամբ հասարակության վստահության վերականգնման և ներազգային համերաշխության մթնոլորտի հաստատման մասին անիմաստ է խոսել՝ հանգամանք, որն իրենց վերոհիշյալ զեկույցներում հարկ են համարել հատուկ ընդգծել նաև Պրեսկոտը, Ֆիշերն ու Համմարբերգը։ Ավելացնենք, սակայն, որ մարտի 1-ի սպանությունների բացահայտումն ու դրանց իրականացնողների դատական հետապնդումը ոչ միայն կամ ոչ այնքան արդարադատության, որքան քաղաքական խնդիր է՝ նման ոճրագործության կրկնությունը հիմնովին բացառելու նկատառումով։ Հակառակ դեպքում մենք որևէ կերպ ապահովագրված չենք ապագայում նույնպիսի ողբերգության կամ ազգային խայտառակության առջև կանգնելու հավանականությունից։
Հայաստանի ներքաղաղաքական կյանքի ամենակարևոր իրադարձությունն, անշուշտ, Հայ Ազգային Կոնգրեսի և իշխանության միջև հնարավոր երկխոսության հարցի քննարկումն է։ Ինչպես ձեզ հայտնի է, ս.թ. հունիսի 17-ին այդ հարցին ընդարձակ հայտարարությամբ անդրադարձել է Սերժ Սարգսյանը։ Ամենևին մտադրություն չունենալով հանգամանորեն վերլուծելու այդ հայտարարությունը, ես ուզում եմ միայն զուտ փաստական բնույթի մեկ-երկու դիտարկում կատարել։ Հայտարարության սկզբնամասում Սարգսյանը պնդում է. «Երկխոսության մասին մենք բարձրաձայնել ենք անընդհատ և այսուհետ ևս չենք զլանալու կրկին ու կրկին հիշեցնել նույնը։ 2008 թվականի նախագահական ընտրություններից հետո իմ առաջին իսկ հրապարակային խոսքը՝ բոլոր քաղաքական ուժերին և հասարակական միավորումներին ուղղված համագործակցության կոչն է եղել։ Հետագա ամբողջ ժամանակահատվածում իշխանության գործելաոճը մնացել է նույնը»։ Չգիտեմ, թե ինչպես է իշխանությունը երկխոսել կամ համագործակցել ժամանակին իր կողմից հաճախորդ, դհոլ և իդիոտ հորջորջված ուժերի հետ, բայց Համաժողովրդական շարժման կամ Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ, ավելի քան երեք տարի, նա խոսել է բացառապես գեբելսյան քարոզչության, գնդակոծության, բանտերի, ոստիկանական ու հարկային տեռորի լեզվով։ Սարգսյանը նաև ավելացնում է. «Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ երկխոսության նախաձեռնությունն էլ մերն է։ Մենք ենք սկսել այդ գործընթացը, և դա... ուղղակի արդյունքն է մեր խորը գիտակցված համոզմունքի»։ Չեմ առարկում, միայն հարց եմ տալիս. եթե իսկապես այդպես է, ապա ինչո՞ւ նման նախաձեռնությամբ հանդես չեկաք երեք տարի առաջ, երկու տարի առաջ, կամ թեկուզ մեկ տարի առաջ, այլ միայն այն բանից հետո, երբ Կոնգրեսը ներկայացրեց երկխոսության համար անհրաժեշտ երեք նվազագույն պայմանները և սահմանեց դրանց կատարման կոնկրետ ժամկետներ։ Մի՞թե պարզ չէ, որ իշխանությունը երբեք Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ երկխոսելու մտադրություն չի ունեցել, այլ իսկզբանե իր առջև բոլորովին այլ խնդիր է դրել, այն է՝ ճզմել, ոչնչացնել, արմատախիլ անել իր գոյությանը կամ հանգիստ կյանքին սպառնացող այդ հզոր քաղաքական ուժը, և միայն այդ ուղղությամբ ձեռնարկված բոլոր փորձերի ձախողումից հետո է, որ վերջերս ստիպված է եղել տեղի տալ ու փոխել իր վարքագիծը։ Այսքանն իմիջիայլոց՝ պատմական ճշմարտությունն արձանագրելու համար։ Իսկ այժմ՝ ըստ էության։
Կուզեի ձեր ուշադրությունը հրավիրել Սերժ Սարգսյանի մի այլ բնորոշ մտքի վրա. «Ես դրական եմ գնահատում,– գրում է նա,– Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետ վերջին ամիսների մեր աշխատանքը և հույս ունեմ, որ երկուստեք հասկացվածություն կա այն մասին, որ սկսված գործընթացը պետք է համատեղ ուժերով պահպանել ու առաջ տանել։ Ստեղծածը քանդելը ամենահեշտն է, քաղաքական հասունությունն արտահայտվում է ստեղծածի վրա ավելացնելու ունակությամբ»։ Մի կողմից՝ գնահատելի է, իհարկե, որ Սարգսյանը գիտակցում է գործընթացի կարևորությունը, բայց մյուս կողմից՝ տարակուսանք է առաջացնում նրա կողմից երկրորդական, զուտ արարողակարգային խնդիրների հարուցումը, ինչն ինքնին այդ գործընթացը խափանելու վտանգ է պարունակում։ Խոստովանում եմ, հակառակ գործադրածս բոլոր ջանքերին, իմ ակադեմիական պատրաստությունը չի բավարարում հասկանալ, օրինակ, «երկխոսությունը բանակցությունների վերածելու փորձերն ուղղակի անընդունելի են» նախադասությունը։ Իմ համեստ կարծիքով՝ այդ բառերը գրեթե հոմանիշներ են, իսկ եթե պահանջվում է դրանք անպայման միմյանցից տարբերել, ապա ամենահարմար բացատրությունը թերևս հետևյալն է. երկխոսությունը երևույթի բովանդակությունն է, իսկ բանակցությունը նրա ձևը։ Բայց խնդիրը դա չէ, այլ այն, որ ընդգծելով հանդերձ գործընթացի կարևորությունը, Սերժ Սարգսյանն ինչ-ինչ պատճառներով առայժմ չի կարողանում կողմնորոշվել երկխոսության կամ, նույնն է թե, բանակցության ձևաչափի հարցում։ Վստահ եմ, սակայն, որ դա ընդամենը նրա շրջապատի անհասկացողությամբ կամ իրավիճակի անսովորությամբ պայմանավորված ժամանակավոր անորոշություն է, որը շուտով կհաղթահարվի։ Մենք խնդրարկու չենք, որ, ինչպես մեզ առաջարկվում է, դռնեդուռ ընկած, հարցեր բարձրացնենք տարբեր իշխանավորների առջև։ Այդպիսի երկխոսություն չի լինում, որովհետև ցանկացած երկխոսություն կողմերի հավասարություն է ենթադրում։ Հետևաբար, որքան էլ իշխանությունը համառի, միևնույն է, վերջիվերջո մեզ հետ խոսելու է պատշաճ, այսինքն՝ պատվիրակության մակարդակով։
Ավելորդ չեմ համարում ձեզ հիշեցնել խնդրի առնչությամբ օրեր առաջ իմ արած հետևյալ կարճառոտ հայտարարությունը. «Երկխոսությունը ոչ այնքան Կոնգրեսին, որքան իշխանությանն է անհրաժեշտ։ Երկխոսության չկայացման դեպքում Կոնգրեսը ոչինչ չի կորցնի, այլ գուցեև քաղաքական տեսակետից շահի։ Կորցնողը լինելու է առաջին հերթին իշխանությունը։ Իսկ մեծ հաշվով՝ մենք բոլորս, այսինքն երկիրն ու ժողովուրդը» («ՀԺ». 10.06.2011)։ Կարծում եմ, ասվածը հիմնավորելու կարիք չկա, քանի որ այդ մասին ես հանգամանորեն խոսել եմ մայիսի 31-ի հանրահավաքում։ Խնդիրը Հայ Ազգային Կոնգրեսի կամ իշխանության ամբիցիաների ու նեղկուսակցական շահերի բախումը չէ, այլ ներքաղաքական խոր ճգնաժամի հաղթահարումն ու երկրի առջև կանգնած գերվտանգավոր մարտահրավերների դիմագրավումը, որի միակ միջոցը, առ ի չգոյե ուրիշ ելքերի, ինստիտուցիոնալիզացված երկխոսությունն է։ Երկխոսություն՝ այո՛, բայց ոչ թե երկրորդական, այլ առաջին հերթին հիմնական հարցերի շուրջ, որոնցից գլխավորը արտահերթ ընտրությունների անցկացումն ու սահմանադրական կարգի վերականգնումն է։ Մենք բազմիցս հայտարարել ենք, որ մեր նպատակը ոչ թե անպայման իշխանության հասնելն է, այլ օրինական ընտրությունների միջոցով լեգիտիմ իշխանության ձևավորումը։ Եթե արդար ընտրությունների արդյունքում հաղթի որևէ այլ քաղաքական ուժ, այդ թվում ներկա իշխանությունը, մենք առաջինը կշնորհավորենք նրան։ Սկզբունքի տեսակետից՝ դա Կոնգրեսի և անձամբ ինձ համար գուցե ավելի մեծ հաղթանակ լինի, քան իշխանական աթոռներին բազմելը։
Վերջին շրջանում իշխանության ներկայացուցիչները թութակի պես աջուձախ կրկնում են, թե իբր Հայաստանում արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հիմքեր չկան։ Այսինքն՝ 2008թ. կեղծված նախագահական ընտրությունը հիմք չէ, մարտի 1-ի սպանդը հիմք չէ, հարյուրավոր քաղաքական գործիչների զնդանումը հիմք չէ, հիմք չեն նաև՝ Ազգային Ժողովի զրոյական վարկանիշը, սոցիալ-տնտեսական խորագույն ճգնաժամը, համատարած կոռուպցիան, աղետալի չափերի հասած արտագաղթը, խելահեղ գնաճը, Ղարաբաղյան խնդրի բարդացումը և այլն։ Ուրիշ ի՞նչ հիմք է պետք արտահերթ ընտրությունների և իշխանափոխության համար, երբ քաղաքակիրթ երկրներում դրանք տեղի են ունենում թվարկվածների համեմատ շատ ավելի երկրորդական խնդիրների պատճառով։ Համաշխարհային վերջին տնտեսական ճգնաժամի առաջացրած սոցիալական դժգոհությունների հետևանքով ևրոպական յոթ երկրներում արտահերթ ընտրությունների միջոցով կառավարություններ փոխվեցին։ Դա է ներքաղաքական լարվածության թուլացման միակ քաղաքակիրթ մեխանիզմը, որովհետև իշխանության հանդեպ ժողովրդի անվստահության դրսևորումը պետք է անպայման իրավական ելք ունենա։ Այլապես, ամենուրեք տեղի կունենար այն, ինչ տեղի է ունենում արաբական երկրներում, և ինչի առթիվ դիպուկ կերպով արտահայտվել է Նիկոլ Փաշինյանը. «Պարոնայք իշխանավորներ,– գրում է նա,– եթե, օրինակ, Եգիպտոսի նախկին նախագահ Հոսնի Մուբարաքին կամ Թունիսի նախկին նախագահ Բեն Ալիին հարցնեք՝ համոզված եղեք, նրանք ձեզ խորհուրդ կտան միանշանակորեն կառչել ընդդիմության առաջարկից։ Բեն Ալին և Մուբարաքը ցավով կարձանգրեն, որ իրենք կամ չեն ունեցել երկխոսությամբ իշխանությունից հեռանալու հնարավորություն, կամ չեն օգտվել դրանից» («ՀԺ». 21.06.2011)։ Ժողովրդավարական երկրներում, ինչպես արդեն նշվեց, արտահերթ ընտրությունները ներքաղաքական ճգնաժամերի լուծման կամ սոցիալական լարվածության թուլացման սովորական ընթացակարգ են, իսկ ցինիկների տեսակետից՝ գոլորշի բաց թողնելու միջոց։ Մինչդեռ մեր իշխանությունները դրանից վախենում են, ասես, ժանտախտից։ և դա բնական է, քանի որ բռնապետություններն ընդհանրապես, եթե հնարավորություն ունենային, ո՛չ արտահերթ և ո՛չ իսկ հերթական ընտրություն չէին անցկացնի։ Բայց, բարեբախտաբար, ամեն ինչ չէ, որ կախված է նրանց կամքից, և գալիս է մի պահ, ինչպես, օրինակ, դա եղավ արաբական երկրներում, երբ բռնապետությունները հարկադրված են լինում գնալ արտահերթ ընտրությունների։ Հայաստանն այժմ գտնվում է այդպիսի վիճակում։ Ուստի որքան էլ մեր իշխանավորները համառեն ու փորձեն ժամանակ ձգել, միևնույն է, նրանք վաղ թե ուշ կանգնելու են արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հարկադրանքի առջև։ Իշխող վարչախումբը մինչ այժմ կորցրել է Հայաստանի ներքաղաքական մթնոլորտի առողջացման, սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման և Ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացում սեփական դիրքերի ամրապնդման երկու պատեհություն՝ մեկը 2008թ. ապրիլի 9-ին, Սերժ Սարգսյանի երդմնակալության օրը, մյուսը՝ 2009թ. մարտի 3-ին, տնտեսական ճգնաժամի կիզակետը խորհրդանշող դրամի փոխարժեքի գահավիժման պահին։ Կորցնել նաև ներկա պատեհությունը, կնշանակի սպառել մեր երկրի արժանապատիվ ապագայի կերտման վերջին հույսը։ Մաղթենք, սակայն, որ ողջախոհությունը գոնե այս անգամ չդավաճանի վարչախմբի պարագլուխներին, և առաջիկա մեկ-երկու ամսում նրանք վերջնականապես կողմնորոշվեն արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու հարցում։ Հակառակ դեպքում, ողջամիտ կոչված ժամկետը սեպտեմբերին սպառված կհամարվի, և մեր օրակարգում կմնա ընդամենը մեկ պահանջ, այն է՝ Սերժ Սարգսյանի և իշխող կոալիցիայի անվերապահ հրաժարականը»։
Tehran Time
Yerevan Time
No comments:
Post a Comment