Ամեն ինչ պետք է արվի հենց այս պահին

Մեր զրուցակիցն է արվեստի պատմաբան Անժելա Հարությունյանը

-Անժելա, թեեւ մի քանի տարի շարունակ մեզանում խոսում էին հեղափոխական տրամադրություններից, թե ուր որ է այն կպայթի կամ սոցիալական բունտ կլինի, սակայն Կոնգրեսը շարունակ սահմանադրական ճանապարհով գնալու մասին էր խոսում: Եւ սկսել է բանակցություն Կոնգրեսի ու կոալիցիայի միջեւ:
-Այն մտայնությունը, որ Տեր-Պետրոսյանը հեղափոխական գործիչ է, ի սկզբանե խաբուսիկ է, քանի որ Տեր-Պետրոսյանը միշտ կանգնած է եղել սահմանադրական պետության կառուցման ակունքներին: Նրա այդ քաղաքական մտածելակերպը բյուրեղացնում է մարտի 1-ից հետո արված նրա այն հայտարարությունը` ես անընդհատ ռացիոնալ հաշվարկում էի իշխանությունների քայլերը և պատասխան քայլեր մշակում, բայց ես հաշվի չէին նստել այն փաստի հետ, որ մենք ապրում ենք իռացիոնալ իրականության մեջ: Այսինքն` Տեր-Պետրոսյանի` և 90-ականների քաղաքականության և թե ներկայիս քաղաքականության մեջ կա իրականության և քաղաքական մտածելակերպի միջև մեծ խզում: Այսինքն` այն, ինչ նա մտածում էր, որ կարելի է հաշվարկել, ռացիոնալ մտային գործողություններով հաշվարկել, միշտ բախվում է իրականության հետ, որն անհաշվարկելի ու անվերահսկելի է: Իհարկե, 90-ականներին Տեր-Պետրոսյանը նաև հետաքրքիր մի բան էր ասում, որ պետք է պայքարել իրականության մեջ տեղ գտած առասպելային մտածողության հետ, այսինքն` ըստ նրա՝ առասպելային մտածողություննն էր, որը կարծես քաղաքականության ենթատեքստում հնարավորություն չէր տալիս սահմանադրական ռացիոնալ պետություն կառուցելու: Բայց նա նախևառաջ պետք է հաշվի նստի այն իրականության հետ, որտեղ գործում է: Եվ իհարկե խնդիրն այն է, որ ընդհանրապես մարդիկ առաջնորդ են փնտրում: Այսինքն` եթե հեղափոխական ալիք կար ընդհանուր զանգվածների մեջ, Տեր-Պետրոսյանը դրա առջև խոչընդոտ հանդիսացավ:

-Դրական չէ՞ խոչընդոտ հանդսանալը, ի վերջո, խաղաղ ճանապարհով գնալն արդյոք ճիշտ մոտեցում չէ:
-Ժողովրդի մեջ մարտի 1-ից առաջ ձևավորվել էր մի պայթյունային իրավիճակ, և նա հանդիսացավ այդ իրավիճակի խոչընդոտը: Այսինքն` եթե ինչ-որ արմատական տրամադրություններ կային, որ նույնիսկ նա էր բորբոքել, ապա հնարավոր էր միայն մարտի 1-ից առաջ: Մարտի 1-ից հետո էլ էր հնարավոր, եթե քաղաքականությունն այլ հունով գնար: Իսկ այժմ, երբ Տեր-Պետրոսյանը մտնում է իշխանությունների հետ երկխոսության մեջ, այստեղ նախևառաջ կա քաղաքական անսկզբունքայնություն: Նախ մի համակարգի անվանում է մոնղոլ-թաթարական, ավազակապետությունև հետո նստում-բանակցում այդ նույն համակարգի հետ:

-Մեր նախորդ զրուցակիցներից մեկն ասում է, որ պետք է յուրաքանչյուրի հետ բանակցել, անգամ թաթար-մոնղոլի, ավազակապետի:
-Այստեղ խնդիրը դրվում է իշխանական օղակների վրա: Երբ դու նստում ես իշխանության հետ բանակցելու և ուժային տիրույթ ես բաժանում, ստացվում է այնպես, որ ամբողջ ժողովուրդը քեզ համար դառնում է մի գործիք, որպեսզի այդ շախմատի տախտակի վրա պարզապես տիրույթ բաժանես: Փաստորեն, քաղաքական վերնախավը գալիս է համաձայնության ու փոխըմբռնման, իսկ ժողովուրդը մնում է ստվերում: Օրինակ` բոլշևիկյան հեղափոխության ժամանակ կարո՞ղ եք պատկերացնել բոլշևիկները երկխոսության մեջ մտնեին ցարիստների հետ, անհնար էր նման բան պատկերացնել, որովհետև նրանք ուզում էին հասարակական խորքային համակարգային փոփոխություններ, այսինքն` հին աշխարհի վերացում և նորի ստեղծում:

-Հնարավոր չէ՞ այդ նոր աշխարհը ձևավորվի Կոնգրեսի, հասարակության ճնշմամբ:
-Խնդիրն այն է, որ հասարակության ճնշումը Կոնգրեսի մակարդակում չի փոխակերպվում քաղաքականության: Հասարակությունը մնում է հասարակություն, ՀԱԿ-ը մնում է քաղաքական ուժ: Այսինքն` եթե հասարակության և ՀԱԿ-ի միջև կա ուղղահայաց հարաբերություն, երբ ՀԱԿ-ը իր լսափողը հանրահավաքների ժամանակ միայն տրամադրում է իր կորիզը կազմող մարդկանց և ոչ թե հասարակությանը, հասարակությունը հնարավորություն չի ստանում իր սոցիալական, տնտեսական, հասարակական պահանջները քաղաքականացնելու, և հենց քաղաքականացնելու պրոցեսն է շատ կարևոր: Եթե հասարակության մեջ ուզում ենք համակարգային փոփոխություններ, ապա պետք է տեղի ունենա բազմապիսի մշակութային, տնտեսական, հասարակական գործընթացների արմատական քաղաքականացում:

-Հիմա խնդիր է դրված արտահերթ ընտրություններ անցկացնել, հնարավոր չէ՞ հետո դրվեն այս բոլոր խնդիրները:
-Չեմ հասկանում` ինչո՞ւ է անհրաժեշտ այդքան ընտրությունների վրա կենտրոնանալ:

-Դե ասում են` կլինի լեգիտիմ իշխանություն, մեր շատ խնդիրներ պայմանավորված են ոչ լեգիտիմ իշխանություն ունենալու խնդրով:
-Սա ենթադրում է բոլոր սպասումները հետաձգել: Այսինքն` եկեք սպասենք հաջորդ հանրահավաքին, մի բան կլինի, եկեք սպասենք ընտրություններին, մի բան կլինի, բայց ամեն ինչ պետք է արվի հենց այս պահին, և պահը որսալու կարողությունն է շատ կարևոր: Այսինքն` դու անընդհատ հետաձգում ես քո տեսիլի, ցանկությունների իրականացումը և դա հանձնում ես իշխանություններին, լինեն դրանք լեգիտիմ, թե ոչ լեգիտիմ իշխանություններ: Ընտրությունները պարզապես ժողովրդավարության մի փոքրիկ մեխանիզմ են, որոնք այդքան էլ կարևոր չեն: Կարևորը հասարակական խորքային փոփոխություններն են, որոնք պետք է տեղի ունենան բազմաշերտ պրոցեսների մեջ:

-Վերջին տարիներին շատ է խոսվում, որ այդ պրոցեսները կարծես տեղ են գտնում մեր իրականության մեջ:
-Ես այստեղ չեմ բնակվում, բայց երբ վերադառնում եմ կամ հետևում եմ հեռվից, կամ երբ խոսում եմ ընկերներիս հետ, կարծես հակառակին եմ հանգում: Այսինքն`ձևավորվել է մշակութային մտավորական խավ, որ իր տան մեջ իրեն օտար է զգում, և օտարացումը գալիս է հասարակական և քաղաքական տարբեր պրոցեսներից, այսինքն` երբ հանրային վայրերը քո ձեռքից խլում են, երբ հանրային բարիքը քո ձեռքից խլվում է, երբ տեսնում ես` հասարակության տարբեր շերտեր կարծես իրենց շատ հարմար են զգում, և միայն դու ես քեզ անհարմար, օտարական զգում: Եթե ավելի որոշակի նշենք` ո՞ր ոլորտներում եք նկատում այդ դրական փոփոխությունները, երբ ամբողջ մշակույթն առևտրականացվել և ազգային առևտրային ինչ-որ հարացույցի մեջ է հայտնվել, երբ եկեղեցին հանրության դեմ է կարծես դուրս գալիս, հանրային վայրերը մարդկանց ձեռքից խլում և պաշտոնական ներկայացուցչություն ապահովում իշխանության համար, երբ պետությունն անընդհատ մարդուն ստիպում է մտածել, որ մարդը ավելորդ է իր երկրում: Ես չեմ տեսնում այդ փոփոխությունները:

-Հասարարակության գիտակցության մե՞ջ էլ փոփոխություն չունենք:
-Իհարկե ունենք, կան քաղաքացիական խմբեր, որոնք ակտիվություն են ցուցաբերում տարբեր խնդիրների հանդեպ, արձագանքում են անմիջապես` սկսած կինո Մոսկվայի ամառային դահլիճի քանդման որոշումից մինչև կաթողիկոսարանի ստեղծումը, Թեղուտի անտառները և այլն: Բայց պետք է կրկին հաշվի առնել, որ այդ քաղաքացիական խմբերն ընդհանուր հասարակության մեջ մնում են լուսանցքային: Այսինքն`յուրաքանչյուր ազատագրող քաղաքականություն, արարք ու գործունեություն պետք է առաջարկի ոչ միայն քննդատական, այլ արմատական հաստատողական դիսկուրս, մի տեսիլ, որը բոլորին կձգի: Ես անկեղծ ասած չեմ տեսնում այդ տեսիլը պաշտոնական ընդդիմության գործունեության մեջ, որովհետև նույնիսկ երբ խոսում են քաղաքականությունից, առաջակում որոշակի քայլեր երկրում դրական փոփոխությունների հանգելու համար, դասակարգային շահագործման խնդիրներն ընդհանրապես չեն շոշափվում, իսկ Հայաստանում ամենամեծ և ամենախորքային խնդիրը սոցիալական անհավասարությունն է, դասակարգային շահագործումը: ՀԱԿ-ի հանրահավաքներին տեսե՞լ եք որևէ մեկը խոսի սոցիալական շատ խորքային մեծ խնդիրներից, մարդու շահագործումից: Ամեն ինչ դրվում է իշխանական մակարդակի վրա:

-Անժելա, կարծիք կա, որ պահանջները քաղաքացիականից պետք է քաղաքական ձևակերպումների անցնեն, և այդ դեպքում փոփոխություն կլինի:
-Քաղաքացիական նախաձեռնություններն իրականում իրենց հիմքում քաղաքական են, ուրիշ բան, որ իշխանական չեն: Չի կարող լինել քաղաքացիական նախաձեռնություն`առանց քաղաքական նախաձեռնության: Քաղաքականության իմ բնորոշումն այն է, որ յուրաքանչյուր քաղաքացիական պահանջ ինքնին քաղաքական պահանջ է: Այսինքն`պահանջը միշտ քաղաքականությունէ ենթադրում: Խնդիրն այն է, որ այդ պահանջը չի վերափոխվում մեծ քաղաքականության, մեծ հաստատական դիսկուրսի: Նույն քաղաքացիական նախաձեռնությունները ՀԱԿ-ի կամ իշխանության քաղաքական դիսկուրսների մեջ գրեթե տեղ չունեն: Տեր-Պետրոսյանը քաղաքականության մեջ մի ճեղքված է ստեղծում, երբ իբր թե քեզ լսում է, բայց իրականում չի լսում: Այսպիսի պատրանք է առաջանում, թե դու մասնակցում ես, և այդ պատրանքը կար 90-ականներին, երբ Տեր-Պետրոսյանը Ծաղկաձորում երիտասարդ արվեստագետների հետ սեղան էր նստում և ասում` ինչպես կարող ենք մենք մեր երկիրը կառուցել… սա շատ կարևոր քայլ էր, բայց այդ քայլն ընդամենը պատրանք էր:

-Ստացվում է ներկայիս իրավիճակը փակուղայի՞ն է: Առհասարակ որևէ դրական քայլերի չե՞նք հանգել:
-Եթե մենք խոսում ենք փոքր քայլերի, փոփոխությունների, փոքր հաջողությունների մասին, իհարկե կան: Այստեղ նորից գալիս է ՀԱԿ-ի և իշխանությունների կառուցվածքային ուղղահայաց ընթացքը, երբ ժողովուրդն անընդհատ պետք է սպասի, թե իշխանությունները երբ կլսեն իրեն, ինչ որոշումներ կընդունեն իր փոխարեն: Այսինքն` սա մի փակ ու ոչ թափանցիկ համակարգ է, թե մենք մի օր ձեզ կլսենք: Իսկ ինչո՞ւ ՀԱԿ-ը հենց հանրահավաքների ժամանակ խոսափողը ժողովրդին չի տրամադրում, և ինչու՞ պետք է անընդհատ իղձերը, ցանկությունները հետաձգեն:

-Համենայն դեպս, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հարցեր է ուղղում հասարակությանը, թե օրինակ երբ անցկացնել հանրահավաք:
-Սա կրկին պատրանքային ժեստն է: Սա ստալինիստական հոգեբանության արտահայտումն է մեր հասարակության մեջ, բայց նաև այդ ստալինիստական հիշողության ճնշումը, այսինքն` առաջնորդի նկատմամբ հավատը, մեսիանական սպասումը, որ մեկը կգա և մեզ կփրկի: Կարխարդական շղթա է ստացվել, երբ անընդհատ սպասում ես, որ որևէ մեկը կգա քեզ կփրկի:

-Սա ավելի շատ հասարակության վերափոխվելու խնդիրը չէ՞:
-Հասարակության վերափոխվելու խնդիրն է, բայց հասարակությունը երբեք ինքնին չի վերափոխվել: Մի պատմական օրինակ բերեմ, բոլշևիկյան հեղափոխության օրինակը, երբ Լենինը գիտակցեց, որ հարկավոր է մի կուսակցություն, որ պետք հանդիսանա հասարակության գիտակցության արմատական փոփոխությունների առաջատարը: Այսինքն` երբեմն պետք է այդ փոփոխություններն ուժով անել և համակարգային անել:

-Իսկ ՀԱ՞Կ-ը…
-ՀԱԿ-ը բարդ հակասությունների մի կառույց է, որը նաև հիմնված է քաղաքական օպորտունիզմի վրա, որտեղ համախմբվել են ոչ թե քաղաքական գաղափարական միասնությունից ելնելով, այլ որպես քաղաքական օպորտունիզմի արտահայտություն, որ իշխանության գլուխ կգան, իշխանությունն իրենց մեջ կբաժանեն:
Սիրանույշ Պապյան