Սիրում ենք իշխված լինել

Մեր զրուցակիցն է գրականագետ Սիրանուշ Դվոյանը

-Սիրանուշ, լրանում է անկախության 20-ամյակը: Այս ընթացքում, ըստ Ձեզ, որքանո՞վ են մարդիկ գնահատում կամ գիտակցում անկախությունը, քանի որ ռուսաֆիլությունը, իսկ շատերի բնորոշմամբ`օտարամոլությունը, դեռ շարունակվում է գերիշխող մնալ:
-Համամիտ եմ մինչև ինձ հնչած այն կարծիքների հետ, որ այն, ինչ արմատացած է մեր մտածողության մեջ, միայն ռուսաֆիլություն չէ. այսօր Ռուսաստանն է ավելի հզոր կանգնած և նկրտումներ ունի տարածաշրջանում, ուրեմն Ռուսաստանի հովանավորությունը կփնտրենք, հինգ տարի հետո, եթե Ամերիկան այդ նկրտումները ունենա, այդ կողմ կուղղվենք և այսպես շարունակ: Այսինքն, խնդիրն այն չէ, թե այդ նկրտումներն ով կունենա, խնդիրն այն է, որ սիրում ենք իշխված լինել: Այդպես է: Չեմ կարծում, որ միայն քաղաքական կամ տնտեսական հարաբերություններում է այսպես: Մեր ընտանեկան հարաբերությունների մեջ էլ այս ամբողջը կա: Հայ ընտանիքի մոդելի մեջ կա իրավական անհավասարություն արմատացած ավանդույթ: Երկու կամ ավել սուբյեկտների միջև իրավական հավասարության գիտակցություն գրեթե չկա: Սա պարզապես կենսաձև չէ, այլ գիտակցության որոշակի աստիճան: Կա այն զգացողությունը, թերևս գիտակցությունը նաև, որ միշտ պիտի լինի ավելի ուժեղ մեկը, ով ավելի ճիշտ է և, ուրեմն, ավելի լավը, և նա պետք է իշխի: Տեսեք, մեր բառապաշարում, ժարգոնում ինչքան է օգտագործվում «մեր մեծ ախպերն ա» արտահայտությունը. ասողը այդ մեկին ընդունում է ոչ թե որովհետև իր եղբայրն է հավասարության սկզբունքով, այլ` «մեր մեծ ախպերն ա»: Նշանակում է` ինքը անընդհատ ինչ-որ մեկի հովանավորության կարիքը ունի: Սա շատ բարդ բան է: «Մեծ ախպոր» կոմպլեքսը խորքային կոմպելքս է:

-Երբ ասում եք` Ռուսաստանը նկրտումներ ունի այստեղ, բայց արդյոք սա ավելի շատ մեր նկրտումներով չի՞ պայմանավորված:
-Այո, նաև մեր, քանի որ նաև մենք ենք պահանջում, որ գան մեզ իշխելու: Ռուսաստանը ունի իշխելու ցանկություն, այնտեղի մտածողությունը իշխելու և տիրելու մտածողությունն է, նրա նկրտումները առայժմ մնում են կայսերական. ինքը ձգտում և գտնում է համապատասխան մեկին, իսկ համապատասխան մեկը տարածաշրջանում մենք ենք, որովհետև չի կարողանում Չեչնիային,Վրաստանին իշխել, Արդրբեջանին չես հասկանում ինչքանով, որովհետև Ադրբեջանը ուրիշ հարցեր ունի տարածաշրջանում, և միայն մենք ենք, որ առայժմ ընդունում ենք: Բայց չեմ կարծում, որ սա միայն այսօրվա խնդիր է: Սա շատ ավելի խորը արմատներ ունի, և այստեղ լիովին համաձայն եմ Ստեփան Դանիելյանի այն մտքին, թե սրանք պատմական ստերեոտիպեր են, որոնց պատմությունը հազարամյակներով է գալիս: Այս ամբողջից ազատագրվելը բարդ է, բայց նաև դրանցից ազատագրվելու կամքն է, որ կարևոր է, որովհետև դրանով է, որ տեսանելի պիտի դառնա ապագայի մեզ տեսնելու մեր հավատը:
20-ական թթ., ներողություն ավելի վաղ սկսված ազատագրական շարժումներից, այդ կամքը ցուցաբերվել է: Այսօր, երբ խոսում ենք պատմական ստերեոտիպերի մասին, պետք չէ մոռանալ մեր ազատագրությունների պատմությունը, հենց միջնադարից սկսած. պավլիկյան շարժում, թոնդրակյան շարժում, 19-րդ դարի շարժումներ և ի վերջո, դարասկզբի հեղափոխություն: 20-ական թվականների հեղափոխականների մտքով անգամ չէր անցնում Ռուսաստանի հպատակը դառնալ և մնալ ծայրագավառ: Հեղափոխական մտավորականների ամբողջ արարքը ուղղված էր ազգային ինքնությունների ազատագրմանը, և նրանց պատկերացումներում կառուցվելիք աշխարհը պիտի լիներ ազատագրված ազգային ինքնությունների աշխարհ: Սա շատ կարևոր է: Ինչ էին նկատի առնում նրանք առանձին-առանձին, ասենք` Չարենցը, Կարա Դարվիշը, Ա. Հովհաննիսյանը, Ա. Մյասնիկյանը, Ս. Շահումյանը , նույնիսկ Լեոն, այլ հարց է, բայց կարծում եմ կարևոր է այսօր ուսումնասիրել և մեկնաբանել ազատագրման և իրականություն ստեղծելու հեղափոխականների մոտեցումները, քանի որ այդ կերպ գուցե թե հնարավոր լինի ազատագրական պայքարների ավանդույթին մոտենալ: Ի դեպ, կարծեմ 1990-ական թթ. այս ամբողջին չանդրադարձանք որևէ կերպ, որքան էլ որ այս թվականների անկախացման ձգտման մեջ ազատագրման խնդիր ունեինք նախևառաջ: Ավելի շատ ուշադրությունը սևեռվեց Առաջին հանրապետությանը, որի ստեղծման հիմքերում ազգայնականությունն էր կանգնած և ազգային պետության ստեղծումը: Մինչդեռ Երկրորդ հանրապետության ստեղծման հիմքերում սոցիալիզմի ու ազգային ինքնության հանդիպումն էր շեշտադրելին, որը բոլորովին նոր մոդել էր:
Իմիջիայլոց, Աբովյանը, Չարենցը, Աշոտ Հովհաննիսյանը երբեք ռուսամետ չէին:

-Աբովյանը շատ հստակ ասում է` օրհնվի էն սհաթը, երբ ռսի ոտը հայոց լիս աշխարհը եկավ:
-Դա Աբովյանը չի ասում, Աբովյանի կերպարներից մեկն է ասում, Աբովյանը երբեք նման բան չի ասել:

-Աբովյանը իր կերպարի շուրթերով իր կարծիքն է ասում:
-Ոչ, Աբովյանի կերպարները կարող են ասել ինչ ուզում են. հեղինակը բնավ պարտավոր չէ կիսել իր կերպարների կարծիքները: Սա էլ է մտածողության ստերեոտիպ, երբ անպայման ուզում ենք կերպարին ու հեղինակին նույնացնել: Աբովյանը ուրիշ բաներ էլ է ասում, որոնք չենք հիշում, քանի որ ստրկանալու գաղափարախոսության շրջանակներից դուրս է:

-Սիրանուշ, իսկ ինչո՞ւ այս քսան տարիների ընթացքում անկախությունը եղել է, սակայն չի եղել անկախության ուժի գիտակցումը:
-Ի՞նչ եղավ 88-ին. 88-ին անկախանալու կամ ազատ դառնալու պոռթկում եղավ, բայց դրանից հետո ավելի շատ կամք էր պետք այդ ամբողջը պահելու և վեջնականորեն ազատագրվելու ու անկախանալու, որը, ցավոք, չցուցաբերվեց. հետագա տարիները գոնե չապացուցեցին, որ մենք պատրաստ ենք այդ կամքը դրսևորելու` քաղաքականից սկսած կենցաղայինով վերջացրած: Ղարաբաղյան պատերազմը որոշակի հայտ էր նման կամքի, որը սառեցվեց զինադադարով: Իսկ դրանից հետո ունենք 99-ի հոկտեմբերի 27. ԱԺ-ի սպանությունները համարենք ազատագրական պրոցեսը կանգնեցնելու, բռնի կասեցման հաջողված փորձ: Երրորդ հանրապետության առաջին իշխանությունը շատ տեղերում և շատ դեպքերում, մանավանդ և հատկապես տնտեսական ու մշակութային քաղաքականության մեջ հապաղեց, չկողմնորոշվեց, և այդ հապաղումը պիտի որ առաջացներ նման ռեզոնանս: Ինչ-որ մեկը մտածեց`ինքը հզոր է և ուժեղ և ավելի վճռական: Չմոռանանք, այդ հայտարարությունը արվեց հեռուստատեսությամբ. Քոչարյանը ասաց, որ Հայաստանում ով է այն միակ տղամարդը: Հապաղումները ինչ-որ իմաստով ճակատագրական դարձան երկրի համար:
Հիմա այդ պրոցեսը կա՞ անընդհատության մեջ:
99-ին ահագին բարդ բան է տեղի ունեցել, և ըստ իս, այն հաղթահարելը բավականին դժվար է, որովհետև ընդմիջվել է մի ողջ ժողովրդի անկախանալու կամքը, ինչպես 30-ական թվականներին ընդմիջվեց հեղափոխության ընթացքը, երբ առաջին հերթին գնդակահարվեցին բոլոր հեղափոխականները: Չմոռանանք, որ, օրինակ, մինչև 2004-05 թթ. շատ բարդ էր խոսել և մտածել այն բաների մասին, որոնց մասին խոսում և մտածում ենք այսօր: Ոչ թե միայն մեր գիտակցության մեջ այդ ամբողջը չկար, այլ այն կասեցված էր, հատված էր: Հիմա, կարծո՞ւմ եք հեշտ է վերկանգնվելը:
Ինձ թվում է`այսօր ընթացող պրոցեսները, խոսակցությունները, որ ծավալվում են մշակութային հեղափոխության շուրջ, իրենց մեջ որոշակի լիցքեր են կրում վերականգնելու ընդմիջված պրոցեսը: Եթե այդ պրոցեսը չամբողջանա և մտածողական նոր ֆորմաներ չձևավորվեն, նշանակում է`դուրս ենք մնալու աշխարհում տեղի ունեցող բոլոր պրոցեսներից: Իսկ ինչպե՞ս է հնարավոր դա ապրել... եթե մենք կամք ցուցաբերենք ինքնազատագրվելու, ազատագրվելու ինքներս մեզանից. իրական անկախությունը այն է, երբ ձերբազատվում ես հիվանդագին ֆանտազիաներից ու տեսիլներից, կեղծիքներից ու ինքախաբեությունից ու վերագտնում ես ինքդ քեզ: Եթե այսօր դեռ շարունակում ենք ասել, որ Աբովյանն ասում է`օրհնվի ռսի ոտը, նշանակում է`կրկնում ենք այն գաղափարախոսությունը, որի արդյունքում ստրկացվեցինք: Եվ նշանակում է` հաստատագրում ենք այդ գաղափարախոսությունը:
Կա կարծիք, որ եթե Վարստանի պես երիտասարդ կադր լինի երկրի նախագահը, այդ ազատագրումն ավելի արագ տեղի կունենա:
Վստահ չեմ, որ եթե Հայաստանում 30 տարեկան մեկը գա իշխանության, իրավիճակը կամ մեր պատկերացումները կփոխվեն: Անշուշտ, եթե 30 տարեկան է, ուրիշ մտածողություն ունի, սովետական համակարգի մեջ գրեթե չի ապրել (ես ինքս մեկ ոտքով եմ սովետական համակարգի մեջ եղել, բայց ինձ, միևնույն է, դժվար է ազատագրվել, քանի որ միայն սովետականության հարց չէ, ընտանիքի և կրթության հարց է նաև): Վստահ չեմ, քանի որ առայժմ ինչ որ տեսանելի է ինձ՝ այն է, որ իրականության նոր պատկերացումները դժվարություններ ունեն մեզանում և դեռևս ձևավորված չեն:

-Ստացվում է, որ այդքան երգում են`Հայաստանը ես եմ, դու ես... այս ամենը մի՞ֆ է, կե՞ղծ է:
-Ինձ համար այո, այդպես է: Որպեսզի կարողանաս ասել Հայաստանը ես եմ, պետք է լուրջ գիտակցություն ունենաս, որովհետև դա լուրջ պատասխանատվություն է: Եթե անընդհատ ասվում է չարազի նման, չեմ հավատում: Միշտ մտածում եմ`մարդիկ, ովքեր այդքան հեշտ ու այդքան հաճախ ասում են`ես հայ եմ, Հայաստանն եմ, ինչ են պատկերացնում դա ասելով. ի՞նչ զգացում պետք է ունենալ նման բան ասելու համար:

-Հիմա ավելի շատ շոու բիզնեսն է ասում, երգում, որ Հայաստանը ինքն է:
-Շոու բիզնեսը կարող է ասել, որովհետև իսկապես շոու բիզնեսի համար Հայաստանը իսկապես իրենք են, որովհետև իրենք Հայաստանը նույնացնում են տիրող իշխանական ռեժիմի հետ, իսկ տիրող իշխանական ռեժիմի արվեստի և մշակույթի ընկալումները լիովին համընկնում են շոու բիզնեսի աստղերի ստեղծածի հետ:

-Սիրանուշ, եթե ամփոփենք, որո՞նք էին անկախության քսան տարիների ձեռքբերումները, ձախողումները:
-Այն, ինչ ակնկալում էինք, բնականաբար չունենք առայժմ: Եղավ և այսօր էլ կա ազատագրվելու ցանկություն: Փոքրաթիվ մարդկանց մեջ սկսում են ձևավորվել մտածողական նոր մոդելներ: Ոչինչ որ քաղաքի տները ներկվում են այնպես, որ առավոտյան տանից դուրս գալիս զգացողություն ես ունենում, թե ռուսական ծայրագավառում ես ապրում: Մեկ շաբաթում կարելի է լվանալ բոլոր պատերը...

Սիրանույշ Պապյան