Եկեղեցին եւ 68-ի ալիքը

Սուրբ Սարգսի տոնի կապակցությամբ «Լրագիր» 4.2.2012-Սուրբ Սարգսի տոնն այն առիթներից է, որտեղ բախվում են Հայաստանում գոյություն ունեցող ու տեսանելի երկու մշակութային ստրատեգիաները: Առաջինն ու հիմնականը՝ աջ, պահպանողական, պաշտոնական ստրատեգիան, երկրորդ՝ ձախական-հեղափոխական, այլընտրանքային կամ ընդդիմադիր: Երկրորդ ստրատեգիան ավելի շատ արևմտյան արժեքներին է հղում անում, ավելի կոնկրետ՝ արևմտյան քաղաքացիականությանը: Իմանուիլ Վալերստայնը երկրորդ ստրատեգիան ամբողջ աշխարհում անվանում է 68-ի ալիք: Առաջին ստրատեգիայի մեջ են մտնում եկեղեցին, իշխող քաղաքական ուժերն ու վերջիններիս մշակութային «արտադրանքի» սպառողները: Երկրորդ ստրատեգիան ներկայացնում են քաղաքական ընդդիմությունը, ձախ հայացքներ ունեցող մտավորականությունը, քաղաքացիական սեկտորը, զգալի քանակով երիտասարդներ: Նախորդ տարիների համեմատ այս տարի ևս երկու ստրատեգիաների բախումը դառնում է կարևոր թեմա ԶԼՄ-ներով և ոչ միայն: Եկեղեցին ակտիվորեն Սուրբ Սարգսի տոնի քարոզչությունը կառուցում է մի ուղղության վրա ՝ հակա-վալենտինականություն: Բնականաբար, պարզ է այն հանգամանքը, որ եկեղեցական կառույցը հիերարխիկ է: Ներքին հիերարխիկությունը պարտադիր պայման է ցանկացած կրոնում: Հիերարխիկությունից բացի, կրոնական հիմնական համակարգերը փակ են լինում, սովորաբար աջական-պահպանողական: Հետսովետական տարածաշրջանում ԽՍՀՄ փլուզումից հետո կրոնական համակարգերի դերը մեծացավ: Սակայն ասել, որ եկեղեցին սկսեց կառուցողական պահպանողականության մարտավարություն, ճիշտ չի լինի: Մեր դեպքում, իր ամբողջ հանրային գործունեության ոլորտը եկեղեցին կառուցում է բազմաթիվ «հակա»-ների ու «ընդդեմ»-ների վրա: Ընդդեմ աղանդների, ընդդեմ օտարամոլ տոների, ծեսերի, և այլն: Հայ առաքելական եկեղեցին կառուցողական պահպանողականությանը հակադրում է դեստրուկտիվ պահպանողականությունը: Պարզ է, որ կրոնական ասպարեզում ինովացիաները արագ չեն տեղի ունենում: Բայց անհասկանալի է այն, որ Հայ առաքելական եկեղեցին, ով հայտ է ներկայացնում լինելու նոր Հայաստանի հիմնական կրոնական կառույցը, մերժողականութան վրա է հիմնված: Եկեղեցու հանդեպ պետական-քաղաքական վերաբերմունքը պայմանավորված է իշխող ուժերի հանդեպ սոցիալական անվստահությամբ ու վերջիններիս լեգիտիմության պակասով: Հայտնի բան է, եկեղեցին օգտագործվում է որպես քաղաքական տեխնոլոգիա, մասնավորապես լեգիտիմության գործիք: Գյուղական բնակավայրերում ու ընդհանրապես Հայաստանի բնակչության մեծամասնության մոտ եկեղեցին դեռևս կայուն հեղինակություն է: Այդպես է ստացվել: Ու արդյունքում եկեղեցին ու պետությունը, մարդկանց այն մասը, որոնք սոցիալական գոյակցությունը պատկերացնում են ավանդական, անցյալից ժառանգված սակրալ համակարգերի, համալիրների միջոցով, նախընտրում են Սուրբ Սարգիսն ի հակադրություն Վալենտինի: Եվ այսպես շարունակ, ցանկացած դեպքում, երբ արմատացած արժեքները հակադրության մեջ են դրվում նորամուծությունների հետ: Ինչո՞ւ է եկեղեցին վախենում բացվելուց: Հավանաբար վախենում է մրցակցությունից՝ ոչ միայն տնտեսական, այլև մշակութային: Եկեղեցին արտոնյալ վիճակում է, ու նրան էլ է ձեռնտու լեգիտիմության գործիք լինել, թերևս դրանում է նրա արժեքը: Այլ բան, որ ասենք, օրինակ, այն հիմնական ֆունկցիաները, որ իրականացնում է կրոնական կազմակերպությունը 21-րդ դարում, նա հիմա իվիճակի չի անել: Եկեղեցու համար դժվար է ինքնաձևակերպվել՝ որպես կրոնական կազմակերպություն, փոխարենը նա ներկայանում է որպես սրբազան առաքելության իրականացնող մարմին: Այստեղ հարցի մեկ այլ կողմ կա՝ ընտրական շրջանում ու ընդհանրապես, քաղաքական ուժերը, մասնավորապես իշխող ուժերն ինչպես են դիրքավորվելու Առաքելական եկեղեցու հանդեպ: Կաթողիկոսը ամենակարևոր տեղերում միշտ Սերժ Սարգսյանի կողքին է: Նախագահի հանդեպ վստահության բացակայությունը ստիպում է եկեղեցուն մշտապես կարևոր դերակատարություն տալ: «Ազգային» բանակի հետ միասին «սուրբ» եկեղեցին շարունակում է մնալ նախագահի հենասյուներից մեկը: Բայց ինչպես արդեն մի քանի անգամ նկատել ենք՝ նախագահի արդիականացման իմիտացիան կարող է ամբողջովին համարվել սին, եթե այս երկու հենասյուների հանդեպ վերաբերմունքը չվերանայվի հենց նախագահի կողմից: Կա նաև սոցիալական պահանջարկի խնդիր: Այսինքն, եկեղեցու փակությունն ու դեստրուկտիվ-պահպանողական դիրքորոշումը, մերժողականությունն Արևմուտքի հանդեպ պաշտպանվում է բնակչության մի ստվար հատվածի կողմից: Փակ համակարգերը բացվում են անկախ իրենց կամքից, ու սա խուճապի պատճառ է հանդիսացել: Հասարակության հիմնական մասը ևս պատրաստ չէ հավասար մրցակցության արևմտյան ներթափանցումների հետ, առաջարկելու բան չունի, ու հետևաբար գնում է ցանկացած նոր ու այլ բանի ժխտման ճանապարհով: Եկեղեցու նման դիրքորոշումն, ըստ էության, նաև հասարակության այդ մասի դիրքորոշումն է, ուղղակի կրոնական սահմանումներով: Քաղաքական առումով ամեն ինչ ավելի պարզ է, հիմնական ուժերը՝ ՀՀԿ, ԲՀԿ, իրենց աջակցությունն են հայտնում Հայ առաքելական եկեղեցուն ու նրա մարտավարությանը: Մշակույթ-քաղաքականություն կոնտեքստում եկեղեցու հարցը բացահայտում է քաղաքական ուժերի ներքին տրամաբանությունը: Ակնհայտ է, որ աջ-պահպանողական հայացքներ ունեցող ու ավանդական եկեղեցական կառույցին հովանավորող նախագահը կամ իր թիմը ի զորու չէ արդիականացման գնալ: Ուստի, թե սոցիալական, թե քաղաքական պահանջարկը եկեղեցու հանդեպ վերանայվելու կարիք ունի: Բայց ամեն ինչ այդքան էլ պարզ ու «մաքուր» չէ նաև մյուս կողմում: 68-ի ալիքը գլոբալացման հետևանքներից մեկն է: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը այդ ալիքին նոր թափ հաղորդեց, այնքան ուժգին թափ, որ վերջինս կերտեց «Արաբական գարնան» լեգենդը, ավելին՝ փորձեց նույնն անել Ռուսաստանում: Սա հասարակ գլոբալացման պլան չէ, այլ կոնկրետ հասարակությունների ներսում ուղղահայացից դեպի հորիզոնական մտածողության անցման հսկայական մեխանիզմ: Առաջին հայացքից ամեն ինչ նորմալ է, ու հորիզնոնական համակարգերը, ասենք օրինակ «ամերիկյան քաղցր դեմոկրատիան» կարող է իդեալական ու հավանական թվալ: Սակայն, քաղաքացիական կառույցների, ֆեմինիստական ու կանաչ գաղափարների ընդհանուր մարտավարությունը շատ բաներով չի տարբերվում առաջին ստրատեգիայից: Նախ ներմուծվելով Հայաստան ու ունենալով ջատագովների բանակ, վերջինս սկսում է մեխանիզմներն աշխատեցնել ոչ թե տեղային առանձնահատկություններով, այլ արդեն գործող արևմտյան մոդելներով: Այսինքն, մոդելը վերատրադրվում է, ընդամենը պարզ հղում անելով, այն չի ստեղծվում կենդանի դիսկուրսի մեջ, ընդամենը վերատադրվում է մեր միջավայրում: Ինչպես առաջին ստրատեգիան, երկրորդը ևս իր գործունեությունը կառուցում է մերժողականության վրա: Ասենք Վալենտին նշողները Սուրբ Սարգիս նշողներին անվանում են քյառթու-հետամնաց: Լինում է հակառակն էլ, երբ Սուրբ Սարգիս նշողներն էլ Վալենտին նշողներին անվանում են օտարամոլ, հակազգային և այլն: Կարծում եմ, երկու պարագայում էլ գործ ունենք ոչ թե կենդանի մեխանիզմների, այլ ավանդական դարձած մոդելների հետ: Մի դեպքում այդ մոդելը ազգային-ավանդականի վրա ամրացած հոգևորն է, մեկ այլ դեպքում՝ արևմտյան քաղաքացիականությունը՝ ֆեմինիզմ, սեքսուալ հեղափոխություն, ռոք, և այլն: Ու այս երկու ստրատեգիաները, ըստ էության հասարակությանն ընտրություն առաջարկելու քիչ տարբերակներ ունեն՝ կամ սև, կամ սպիտակ: Երկու մոդելներն էլ ունեն նմանություն՝ ներբեռնվում են վերևից, հղում անում ինչ որ սրբազան ժամանակի: Մի դեպքում այդ ժամանակը երանելի ազգային անցյալն է, Խրիմյան Հայրիկով ու այլ սրբերի շարքով: Մեկ այլ դեպքում այդ երանելի ժամանակը 1968 թվականն է: Երկու ստրատեգիաների վերջնական հանգրվանը ռադիկալիզմն է, տարբեր են բովանդակությունները, բայց տրամաբանությունը նույնն է: Եթե Հայ առաքելական եկեղեցին չկարողացավ մրցակցային դառնալ «սպառողական» հասարակության պայմաններում, ապա 68-ի ալիքը կհաղթի: Կհաղթի մի պարզ պատճառով՝ այդ ալիքի գործունեությունը մեր օրերում գերազանցապես հիմնված է համացանցային-տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վրա, ու այս ոլորտում նրանք առաջատար են: Լեւոն Մարգարյան