ԿԱ ՄԵԿ ԼԵԳԻՏԻՄ ԽՆԴԻՐ

Հարցազրույց “Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարության” կենտրոնի նախագահ Ստեփան Դանիելյանի հետ -Ձեզ կարծիքով` ի՞նչ է ընդդիմությունը, ի՞նչ գործառույթներ պետք է այն իրականացի, և ո՞րն է նրա դերը հասարակության մեջ: -Այս հարցին ընդհանուր ձևով պատասխանելը շատ դժվար է, որովհետև կան տարբեր տիպի պետական կարգեր, որոնցից յուրաքանչյուրում ընդդիմության տիպը տարբեր է: Տոտալիտար հասարակություններում ընդդիմությունը ընդհատակում է գործում կամ էլ անտառներում պարտիզանական ջոկատներ է կազմակերպում: Ժողովրդավարական համակարգերում ընդդիմությունը շատ կարևոր ֆունկցիա է կատարում: Քանի որ նման երկրներում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, ժողովրդի մեծամասնությունն ընտրությունների միջոցով ձևավորում է իշխանություն, իսկ փոքրամասնությունը` ընդդիմություն, որը իշխանության այլընտրանքն է: Հետագայում նրանք կարող են տեղերով փոխվել: Ընդդիմությունը հենց այլընտրանքը ապահովող ինստիտուտն է: Նման երկրներում ընդդիմությունը ֆինանսավորվում է բյուջեից, իսկ ընդդիմության լիդերը կարող է նույնիսկ բյուջեից հատուկ աշխատավարձ ստանալ: Ավտորիտար համակարգերում, ինչպիսին ներկայիս Հայաստանն է, ընդդիմությունը կատարում է ձևական դերակատարություն: Ավտորիտար համակարգերում պետությունը չունի գաղափարախոսություն, և իշխանությունը չի ապահովում հասարակական շահը, սակայն որոշակի դեմոկրատական էլեմենտներ կան. այլընտրանքային մամուլ, կուսակցություններ և այլն: Այսինքն` ընդդիմության ֆունկցիան մեկն է` ապահովել դեմոկրատիայի պատրանքը` աշխարհին ցույց տալու համար, որ տոտալիտար երկիր չես: Սակայն եթե ընդդիմությունը փորձի իշխանության գալ, ինչպես 1996-ին, 2003-ին, 2008-ին, ապա կլինի այն, ինչ եղել է: Եթե ընդդիմություն չլինի, ապա իշխանությունն ինքը կստեղծի ընդդիմություն: Հիշու՞մ եք նախորդ խորհրդարանը: Երբ ընդդիմությունը բոյկոտում էր խորհրդարանը, կոալիցիայի մի հատվածը գործուղվեց ընդդիմություն` այդ ֆունկցիան կատարելու համար: Այսինքն` ավտորիտար համակարգում ընդդիմությունը չի ապահովում իրական քաղաքական այլընտրանքը: Նույնն այսօր է կատարվում: Քանի որ ՀԱԿ-ը պասիվացել է, Դաշնակցությունը գործուղվեց ընդդիմություն: Այսօր Հայաստանում ունենք մի ավտորիտար համակարգ, որը սահմանափակ քանակությամբ մարդկանց շահերն է պաշտպանում և թույլ չի տալիս, որ ոչ ձևական ընդդիմություն ձևավորվի: -Ներկայումս ո՞ր ուժեր են թեկուզ ձևական, բայց ընդդիմություն համարվում: -Ներկայում ձևականորեն ընդդիմություն կարող է համարվել ցանկացած կուսակցություն, որը կոալիցիայից դուրս է. օրինակ` խորհրդարանում Դաշնակցությունը և Ժառանգությունը կարելի է համարել ընդդիմություն, որովհետև կոալիցիայի անդամ չեն: Այստեղ խնդիրն այլ է` արդյոք ընդդիմադիր կուսակցությունները, անկախ նրանից՝ խորհրդարանում են, թե խորհրդարանից դուրս, հասարակության զարգացման ռեալ այլընտրանք առաջարկել են, թե ոչ: Իմ կարծիքով` ոչ, նրանք հասարակությանն այլընտրանքային աշխարհայացք, զարգացման քաղաքական պրոյեկտ դեռ չեն ներայացրել: -Նույնիսկ ՀԱ՞Կ-ը: -Այո, նույնիսկ ՀԱԿ-ը: ՀԱԿ-ի հաջողությունը նրանում էր, որ կարողացավ իշխանության հանդեպ ըմբոստ զանգվածը միավորել, որոնց մեջ կային շատ տարբեր կուսակցություններ և տարբեր հայացքներ ունեցող մարդիկ, սակայն ՀԱԿ-ը չկարողացավ Հայաստանի ապագայի պրոյեկտ ներկայացնել, որպեսզի հասարակությունը գնա այդ պրոյեկտն իրականացնելու համար, և հետո ՀԱԿ-ը իր մեջ չստեղծեց այն ժողովրդավարական համակարգը, որը պետք է ապագայում իշխանության գալու համար մոդել հանդիսանար: Օրինակ, ինձ մոտ մի շատ կարևոր հարց է առաջացել, որին, կարծում եմ, ՀԱԿ-ի անդամների 99 տոկոսից ավելին չեն կարող պատասխանել. ո՞րն է ՀԱԿ-ում որոշումներ ընդունելու մեխանիզմը, ո՞վ է որոշումները կայացնում և ի՞նչ ճանապարհով: Լիդե՞րը: Ընդդիմությունում պետք է այնպիսի լիդեր լինի, ով որոշումների կայացմանը մասնակից կդարձնի բոլորին, և որ դրանց մեխանիզմները պարզ ու թափանցիկ լինեն: Այսինքն` այդ առումով ՀԱԿ-ը ոչնչով չի տարբերվում այսօրվա իշխանություններից: Փաստորեն, երկու լիդեր կան, որոնք ինչ ցանկանում, այն էլ որոշում են, և ես չեմ ցանկանում, որպեսզի Հայաստանում լինի մի ընդդիմություն, որը ոչնչով չի տարբերվում իշխանությունից: -Այսինքն` եթե այդ ընդդիմությունը գա իշխանության, կլինի ոչ թե իշխանափոխություն, այլ տեղափոխությո՞ւն: -Բնականաբար, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը կասի այն նույն խոսքերը, որ ասաց կարծեմ 93 թվականին իր դեմ կազմակերպված ցույցի ժամանակ: Նա ասաց` ես հավաքել եմ մի քանի հարյուր հազար մարդ, եկել եմ իշխանության, կարո՞ղ եք, գնացեք դուք էլ այդքան հավաքեք: Նույն բանն ասաց Սերժ Սարգսյանը Լոս Անջելեսի հանդիպման ժամանակ` այստեղ մի քանի հազար մարդիկ են ցույցի դուրս եկել, որոնք չեն կարող ներկայացնել մնացած բոլորին: Այսինքն, ըստ էության, Սերժ Սարգսյանի և Լևոն Տեր-Պետրոսյանի արժեհամակարգերը նույնն են: Ընդդիմությունը պետք է ունենա հստակ գաղափարներ և հստակ գործողությունների պլան, այսպես կոչված ճանապարհային քարտեզ, այսինքն` պրոյեկտ, որն առաջարկում է հասարակությանը պետության զարգացման համար: Այսօր ես չեմ տեսնում որևէ ընդդիմադիր կուսակցություն, որը հստակ պրոյեկտ և ճանապարհային քարտեզ առաջարկի: -Ի՞նչ եք կարծում, արդյոք ընդդիմությունը պետք է զբաղվի միայն երկրի ներքին հարցերով, թե նաև արտաքին հարցերով, մասնավորապես հայ-թուրքական հարցով: -Երբ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին մարդիկ տեսակետներ են արտահայտում, ես զարմանում եմ: Որպեսզի կարողանաս նման հարցի մասին տեսակետ արտահայտել, դու պետք է հստակ իմանաս` ինչ պետություն ես կառուցում և ինչ արտաքին քաղաքականություն է իրականացվելու, որն է մեր տեղը միջազգային զարգացման կոնտեքստում: Այս առումով այն տեսակետները, որոնք հնչում են, ուղղակի պահի ազդեցության տակ, էմոցիոնալ տեսակետներ են, որոնք պայմանավորված չեն գլոբալ աշխարհայացքով և պատկերացումներով: Ի դեպ, սա վերաբերում է թե ընդդիմությանը, թե իշխանությանը: Եվ ընդդիմություն ասելով պարտադիր չէ հասկանալ միայն ՀԱԿ-ը, այսինքն` ով կոալիցիայից դուրս է, ֆորմալ առումով ընդդիմադիր է: Եվ եթե հայ-թուրքական հարցն եք դիտարկում, ուրեմն Դաշնակցությունը, Ժառանգությունն ավելի ընդդիմադիր են, քան նույն ՀԱԿ-ը: -Այսինքն` համաձա՞յն եք, որ Դաշնակցության նստացույցը և հացադուլը իսկական ընդդիմադիր կեցվածքի արտահայտություն են: -Չէ, ես համաձայն չեմ, որովհետև Դաշնակցությունը 2 խնդիր ունի. առաջին խնդիրը` քանի որ իր գաղափարախոսության հիմքում ցեղասպանությունն է և պահանջատիրությունը, բնականաբար, ինքը պետք է հակադիր տեսակետ հայտնի, որովհետև եթե չհայտնի, ուղղակի այդ կուսակցությունը կոչնչանա: Փաստորեն այդ կուսակցության գոյության հարցն է, մյուս կողմից մենք գիտենք, որ ավտորիտար համակարգում, եթե նույնիսկ ընդդիմություն չի լինում, իշխանությունն ինքն է ստեղծում այդ ընդդիմությունը, թեկուզ ձևական, միայն թե ապահովի իր դեմոկրատական դեմքը և նրանով որոշակի խնդիրներ լուծի: Այս առումով, սա Դաշնակցությանը ձեռնտու տարբերակ է. նախ` որովհետև իր գաղափարախոսությունից չի հրաժարվում, և երկրորդ` իշխանությունների համար ընդունելի խաղ է խաղում, որովհետև մենք գիտենք Դաշնակցության վերնախավը տնտեսական և այլ տիպի շահեր ունի, այսինքն` սա փայլուն տարբերակ է Դաշնակցության համար`••• и рыбку съесть и… -Ի՞նչ եք կարծում, մեր ընդդիմությունն այսօր որևէ պատասխանատվություն կրո՞ւմ է ՀՀ քաղաքացու նկատմամբ: -Եկեք հիշենք անցյալ տարվա իրադարձությունները. հայտնվեց մի քաղաքական ուժ, որը բարձրացրեց իրենց խոսքերով ասած ավազակապետության դեմ պայքարը: Եվ տեսանք, որ հանուն դրա հասարակության մի մասը պատրաստ էր գնալ շատ մեծ զոհողությունների, սակայն հաջորդ փուլում մենք տեսանք` նույն Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ինքնակամ, առանց իրեն սատարող քաղաքական ուժերի հետ բաց և թափանցիկ կոնսուլտացիաների, ավազակապետություն կազմաքանդելու խնդիրը վերափոխեց Ղարաբաղի խնդրով եւ հանուն դրա, ըստ իր խոսքերի, պատրաստ է համագործակցել իշխանությունների հետ, անգամ ձևավորել համատեղ կառավարություն: Սակայն 2008-ի դեպքերի ժամանակ Ղարաբաղի մասին խոսակցություն չկար, խոսակցությունն ավազակապետությունը կազմաքանդելու մասին էր: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հասարակությունից միայն դրա մանդատն էր ստացել, և շատ մարդիկ դրա համար գնացին զոհողությունների: Սակայն պարզվում է, որ այսօր կարելի է անգամ միասնական կառավարություն կազմել: Դա ձեզ չի՞ հիշեցնում ԱԺՄ-ի “էվոլյուցիան”: Այս առումով ես համարում եմ, որ Հայաստանի քաղաքական դաշտին շատ բնորոշ է քաղաքացիների առջև պատասխանատվություն չկրելը: -Եվ դա՞ է պատճառը, որ այսօր հանարահավաքներում չկա նախկին ակտիվությունը: -Հասարակության համար անցած տարի խնդիրը պարզ էր` կազմաքանդել ավազակապետությունը. դրա համար հասարակությունը պատրաստ էր գնալ զոհաբերությունների: Այսօր խնդիրը պարզ չէ, որովհետև այդ մարդիկ չգիտեն` ինչի համար իրենք պետք է մասնակցեն հանրահավաքներին: Երբ ՀԱԿ-ը կամ որևէ քաղաքական ուժ հստակեցնի իր խնդիրը` ինչ է ուզում անել, և եթե հասարությունը վստահի այդ ուժին, ապա վստահ եմ, որ կարող է 500.000 մարդ նորից հավաքվել: Այսօր հասարակությունում մի լեգիտիմ պահանջ կա` փոխել Հայաստանում գոյություն ունեցող հարաբերությունները` տնտեսական, իշխանական և այլն: Ով իր վրա կվերցնի այդ խնդիրը, նա կդառնա լեգիտիմ քաղաքական ուժ և կդառնա իրական ընդդիմություն: Հասարակության մեծ մասը հասկանում է, որ պետք են լուրջ փոփոխություններ, հակառակ դեպքում մենք շատ լուրջ վտանգների առաջ ենք կանգնած: -Ի՞նչ վտանգների մասին է խոսքը: -Վտանգները շատ հստակ են. այդ վտանգները մի մասով կապված եմ Ղարաբաղի խնդրի հետ, մյուս խնդիրը բարոյական, արժեհամակարգի քայքայումն է, որն այսօր տեսնում ենք և որը նույնպես կարող է պետության քայքայման պատճառ դառնալ: Մյուս կողմից դա ռեգիոնալ, գլոբալ փոփոխություններն են, որոնք Հայաստանում ընթանալու են և որտեղ պարզ չէ մեր դերակատարումը: Կարող ենք շատ լուրջ դեր ունենալ, կարող ենք բացարձակապես լինել խանգարիչ գործոն: -Եվ եթե ունենք ներքին պառակտում, անհամաձայնություն թե իշխանության և թե ընդդիմության հետ, արդյոք այս պայմաններում պատրաստ ենք արտաքին աշխարհում դիվանագիտություն վարել, թե Լևոն Տեր-Պետրոսյանի իշխանության դեպքում էլ նույնն էր լինելու, որովհետև մեր փոխարեն, միևնույն է, որոշում են դրսում` գերտերությունները: -Առաջինը` Հայաստանի հասարակությունը հայ-թուրքական հարաբերություններում կողմնորոշված չէ: Եկեք իրականությանը բաց աչքերով նայենք: Կան որոշակի քաղաքական, հասարակական ուժեր, որոնք ունեն իրարամերժ պատկերացումներ, սակայն հասարակությունը մեծ մասամբ կողմորոշված չէ, որոհետև մի կողմից ասում է ոչ ոք դեմ չէ հայ-թուրքական սահմանի բացմանը, մյուս կողմից ասում են` կան արձանագրությունների հետ կապված մտահոգություններ: Հիմնական խնդիրն այն է, որ իշխանությունը լեգիտիմ չէ և վստահություն չի ներշնչում, ուստի հասարակությունն իշխանությանը պարզապես չի հավատում: Մյուս կողմից էլ գոյություն ունի անվստահություն նաև ընդդիմադիր ուժերի նկատմամբ: Իսկ ինչ վերաբերում է այն պնդմանը՝ եթե գերտերություններն ունեն պահանջներ ապա ով է Սերժ Սարգսյանը, որ նրանց դեմ դուրս գա: Համամիտ չեմ այդ տեսակետի հետ, որովհետև նախ պահանջներին դեմ գնալ միշտ էլ հնարավոր է, հիշենք 88 թվականը, և երկրորդ` ի՞նչ են ակնկալում գերտերությունները. արդյոք Սերժ Սարգսյանի և իր թիմի քաղաքական պատրաստվածությունը, ինտելեկտը կհերիքեն ճիշտ հասկանալ գերտերություններին… այստեղ ես նույնպես մեծ կասկածներ ունեմ: Մենք պետք է հասկանանք, որ արտգործնախարարություն, որպես ինստիտուտ, մենք չունենք, ինչպես նաև շատ այլ կարևոր ինստիտուտներ, և դրա պատճառը այս համակարգի էությունն է, այլ ոչ թե պատական կյանքի փորձի պակասը: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 9-10-2009