ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԻ ՀՈԳՆԵԼ

Դավիթ Հովհաննիսյան. Արևելագետ, ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան -Պարոն Հովհաննիսյան, հարցազրույցների մեր շարքի մասնակիցներից շատերը Հայաստանի ներկա իրավիճակը բնորոշում են որպես անորոշության ժամանակաշրջան: Դուք ինչպե՞ս կբնորոշեք: -Կարծում եմ` գիտակցություն կա, որ հասունացել է լուրջ փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը: Պիտի կրկնեմ վաղուց արտահայտած միտքս այն մասին, որ գուցե կար ժամանակ, երբ այս մենատիրական տնտեսական համակարգը, որը ծնեց տարբեր տիպի այսպես կոչված օլիգարխներ և այդ մարդկանց մենատիրական իրավունք տալու միջոցով ռազմավարական խնդիրներ լուծեց, այլևս բավական ժամանակ կապանք է տնտեսության իրական զարգացման համար: Բացի այդ, դա նաև խոչընդոտում է, դանդաղեցնում է, արգելակում է հասարակության սոցիալականացումը, որ մարդիկ հստակ գիտակցեն իրենց դիրքը, սոցիալական, խմբային պատկանելությունը, հասկանան այդ խմբերի շահերը, այդ շահերով զբաղվեն, հետաքրքրվեն և արտահայտեն իրենց ցանկությունները, ձիրքերը, նպատակները: -Ի՞նչ եք կարծում, մենատիրական տնտեսական համակարգում կարո՞ղ է արդյոք լուրջ, շրջադարձային փոփոխություն մտնցել վերջերս ՀԱԿ-ի կողմից մշակված «100 քայլը», որը կարծես հավանության է արժանացել նաև իշխանության կողմից, որը նաև դրական է գնահատել վարչապետը: Եվ առհասարակ, դա կյանքի կկոչվի՞: -Չեն կարող չգնահատել, որովհետև «100 քայլը» ամբողջական ծրագիր է, սակայն դրա կյանքի կոչելու հարցը շատ բարդ է: Եթե հատվածաբար պետք է արվի, ապա կոնցեպցիան խախտվում է: Իսկ ներկայիս վարչախումբը չի ձգտի դա ամբողջովին կիրառել, որովհետև արդեն շահերի բախում տեղի կունենա, ուստի ինչ-որ ֆրագմենտար բաներ պիտի անի, ինչը ամբողջ կոնցեպցիայի հիմքում ընկած գաղափարների աղավաղում կլինի: Այսինքն` ինչ-որ կոսմետիկ բաներ գուցեև արվեն, բայց չեմ կարծում, որ ամբողջովին, համակարգային ձևով այս ծրագիրն իրականացվի: Հենց սկզբից տնտեսության վրա շեշտը դրեցի, որովհետև մեր ամենակարևոր խնդիրների հիմքում ընկած է տնտեսությունը: Ժամանակին Հայաստանը շատ արագ էր սոցիալականացման խնդիրը լուծում, իսկ վերջին 6-7 տարիների ընթացքում պարզապես դոփում է նույն տեղում: Մարդիկ նորից սկսում են իրենց դիրքերը փոփոխել, կայունացման հնարավորությունը գնալով ավելի ու ավելի նվազում է, մարդիկ աշխատանք են փոխում, երկիր են փոխում, գնում են Հայաստանից, որ գումար աշխատեն, դրսում կիսամարգինալ կամ մարգինալ վիճակում են, վերադառնում են այստեղ, հասարակության մեջ ընդգրկված չեն, դուրս են մնացել պրոցեսներից: Անդրադառնալով Ձեր առաջին հարցին, ուզում եմ ասել, որ հիմա ոչ թե անորոշության շրջան է, այլ հստակ գիտակցությունն է, որ անհրաժեշտ են շրջադարձային փոփոխություններ: -Բայց կա՞ արդյոք այդ փոփոխության գիտակցությունը հասարակության մեջ: -Այո, այսօր այդ գիտակցությունը կա: Մեր մի շարք հետազոտություններ, մտագործունեական միջոցառումներ փաստում են դրա մասին: -Լավ, եթե անգամ կա այդ գիտակցությունը, ապա ինչպե՞ս հասնել փոփոխության, քանի որ ժողովուրդը հասկացավ, որ նույնիսկ ցույցերի միջոցով չի կարող հասնել դրան: Երկարատև պայքարից էլ կարծես հոգնել է: -Չեմ կարծում, որ հոգնել է: 20 տարի է անընդհատ ասում են, որ հոգնել է, բայց 20 տարի է հասարակությունն ապացուցում է, որ չի հոգնել, որովհետև իր շահերի, իր և իր զավակների ապագայի մասին է մտածում: Պարզ է, որ խաղաղ ցույցերով այս գործընթացը հնարավոր էլ չէր լինի իրականացնել այն պատճառով, որ իշխանությունը մեր երկրում միջոց է ֆինանսական ռեսուրսներից օգտվելու: Իշխանությունը կորցնում ես, կորցնում ես ֆինանսական ռեսուրսներդ: Քանի որ կուտակած հարստության, ունեցվածքի լեգալացման գործընթաց չկա, որ ասեն` այսօր զրոյից ենք սկսում, սրանից հետո մաքուր ենք աշխատելու (մեր իրականության մեջ շատ ռոմանտիկ է հնչում), ապա մարդիկ պետք է կառչեն իշխանությունից, քանի որ 20 տարի առաջ սովորական քաղաքացիներ էին, 100-180 ռուբլի աշխատավարձով ապրող, այսօր միլիարդատեր են: Հասկանալի է, որ այդ գումարներն ապօրինի կերպով են ձեռք բերել: -Ի՞նչ երաշխիք ունենք, որ իշխանափոխությունից հետո նույնը չի կրկնվի: Փորձը ցույց է տալիս, որ բոլորն էլ, իշխանության գալով, ապահովում են իրենց բարեկեցությունը: -Իշխանական համակարգում ինչքան ավելի հաճախ փոփոխություններ կատարվեն, տրանսֆորմատիվ ձևով ինստիտուտները կայանան, այնքան իշխանության մեջ գտնվելը չի նշանակի դառնալ արտոնյալ, արտակարգ լիազորություններից օգտվելու միջոց, այլ կնշանակի սովորական աշխատանք: Անշուշտ, դա կապված է օրենքի հետ: Եթե օրենքի հետ կապված մարմիններն անկախ լինեն, բայց միաժամանակ խստորեն վերահսկվեն, ապա հասկանալի է, որ օրենքը ավելի լավ կաշխատի: Չասենք, որ ամեն ինչ իդեալական կլինի, բայց ավելի լավ կաշխատի, օրենքը խախտելու հնարավորությունները կպակասեն, սանձելու միջոցներ կլինեն, և արդեն այս օլիգարխային քաղաքական իշխանությունը աստիճանաբար կթուլանա: Ինչքան ավելի շուտ լինեն փոփոխություններ(ընդ որում` մի փոփոխությանն անընդհատ պետք է հաջորդի մյուսը), այնքան քաղաքական գաղափարներով սոցիալական նպատակներ արտահայտող, տնտեսական կոնցեպցիաներ ունեցող, արտաքին քաղաքականության մեջ իրենց կոնկրետ շահՆ արտահայտող քաղաքական կուսակցություններ կստեղծվեն: Իսկ այսօր մենք այդպիսիք չունենք: -Բայց այսօր ավելի շատ խոսում են այն մասին, որ այսօր ոչ թե կուսակցությունների, այլ նախաձեռնությունների ժամանակն է, քանի որ կուսակցություններն իրենց սպառել են: -Չեմ կարծում, որ այդ խոսակցություններն իմաստ ունեն: Պարզ է, որ մարդիկ հավաքավում են ինչ-որ նախագծերի, պրոյեկտների շուրջ, քննարկումներ անում, բայց սրանք կարճաժամկետ են, այնինչ քաղաքական կուսակցությունները ստեղծվում են երկար ժամանակի համար և ստեղծվում են շատ կոնկրետ հիմքի վրա: Մենք այսօր ունենք ընդամենը շատ աղոտ, իրարից բաժանված երկու տիպի բուրժուազիա: Մի տիպի բուրժուազիան կոմպրադորական է, որը միջնորդ է դրսի ուժերի և Հայաստանի ռեսուսների միջև: Մյուսը ազգային բուրժուազիան է, որը շատ նվաստ վիճակում է: Եվ փաստորեն տարբեր ֆինանսական տնտեսական պատճառներով իր դիրքերը զգալիորեն զիջել է: Մեզանում անտրամաբանական տնտեսական համակարգ է, և քանի որ անտրամաբանական է, բնականաբար շատ հեշտ է այն վերափոխել: -Ունենք անտրամաբանական տնտեսական համակարգ, ինչպե՞ս փոխենք, պետք է իշխանափոխությա՞ն միջոցով լինի: -Տեսականորեն մի ընդհանուր ճանապարհ կա այն հասարակությունների համար, որոնք կանգնած են նման խնդրի առջև, գիտակցում են, որ այսպես այլևս շարունակելն անհնար է, և փորձում են այդ վիճակից ելքեր փնտրել: Առաջինը իշխանության ռեֆորմն է հենց իր` իշխանության կողմից: Դա նորմալ պրոցես է: Հիմա ընդդիմությունը ճնշում է, որ իշխանություններն ինչ-որ բան անեն: Կարո՞ղ են անել... իմ տեսանկյունից` ոչ, չեն կարող անել, որովհետև իշխանությունն իրենց համար անվտանգության երաշխիք է: Կորցնում ես իշխանությունդ, կորցնում ես անվտանգությունդ: Երկրորդ ձևը` եթե այդպիսին է իրավիճակը, ապա կազմակերպված ընդդիմությունը մի քանի ձևեր ունի այս խնդիրները լուծելու (պատերազմական իրավիճակում ենք և հիմա չի կարելի դա թույլ տալ)` ապստամբությունն է: Երրորդ ձևը գանդիական ձևն է: Ես շատ ուրախացա, երբ ստեղծվեց ԱզգայինԿոնգրեսը` գանդիական մոդելով ստեղծված մի համակարգ. դա քաղաքացիական շատ լուրջ գիտակցված և ամբողջականացված նախաձեռնությունն է, որն անում է այն, ինչ իշխանությունը չի անում: Այսինքն` հասարակությունը լրացնում է այն բոլոր բացերը, որոնք իշխանության գործունեության մեջ կան: Իսկ դրանք շատ են: Հասարակությունը պետք է կիրառի բողոքի ձևեր` լուծելու համար իրեն հուզող խնդիրները, քաղաքացիական անհնազանդության , հարկերը չվճարելու, կողոպուտին չենթարկվելու այլ միջոցներ կիրառելու ճանապարհով: Չորրորդ ճանապարհը իշխանության և ընդդիմության այնպիսի գործելակերպն է, որը հնարավորություն է տալիս այն բոլոր մտավախությունները, որ ունեն իշխանությունը և ընդդիմությունը, հանել և առաջ գնալ: Բայց սրա համար ավելի հստակ իրավիճակ է պետք: Այն, որ մեր մեջ վստահություն չկա, ես հասկանում եմ, բայց դրա մասին չի խոսքը: Խոսքը նրա մասին է, որ մարդիկ տարբեր լեզուներով են խոսում և տարբեր հասկացությունների մասին են խոսում: Շատ բաներ կան, որոնք իշխանության բառարանից ուղղակի բացակայում են, բայց կան նաև հասկացություններ և ըմբռնումներ, որոնք այսօր ընդդիմությունը պատրաստ չէ դրսևորել: Խնդիրը բավականին բարդ է: Ի՞նչ անել: Հնարավոր է միայն մի բան.Կոնգրեսի վերաիմաստավորումը, իմ նշած երեք ձևերի սինկրետիկ միավորումը, և հասարակության մեջ այդ պրոյեկտի շուրջ համախմբվելու բնազդը շատ ուժեղ կլինի: Փորձը ցույց է տալիս, որ եթե հստակ ծրագիր ես առաջարկում, դրա շուրջ շատ մարդիկ են միավորվում: Ես կարծում եմ, որ Հրանտ Բագրատյանի ներկայացրած ծրագիրը դրա վառ օրինակներից մեկն է և կարող է ծառայել որպես մոդել, եթե ընդդիմությունը կարողանա մղել իշխանություններին ավելի ամբողջական ձևով ընդունել այս կոնցեպցիան: Այսինքն` երեք ձևերի միացում, նախ` ճնշում, որպեսզի իշխանության մեջ փոփոխություններ լինեն, երկրորդ` քո անհնազանդ լինելու պատրաստակամությունը, և երրորդ` քո մեջ այնպիսի գաղափարների ծնումը, որոնք հետ են գցում մյուս ծրագրերը, դառնում են առաջնային: -Ի՞նչ եք կարծում, ՀԱԿ-ը պատրա՞ստ է, որովհետև նրա ճնշումն իշխանության վրա կարծես սահմանափակվում է ինչ-որ բանի դեմ լինելու դեպքում հայտարարությամբ հանդես գալով կամ հարահավաք կազմակերպելով: Ձեր ասած ճնշումը ինչպե՞ս պետք է լինի: -Ես չեմ կարծում` ՀԱԿ-ի գործունեությունը դրանով է սահմանափակվում: Կարծում եմ, որ շատ աշխատանք կա, իսկ աշխատող, մտածող մարդկանց թիվը քիչ է, մինչդեռ ՀԱԿ-ին քննադատողների թիվ հսկայական է: Ես չեմ կարծում, որ ՀԱԿ-ը այդ բոլոր գործողությունները չի անում, որովհետև ինտլեկտուալ պոտենցիալ, ձգտում չունի, իհարկե, այդտեղ էլ պրոբլեմներ կան, բայց հիմնականն այն է, որ գուցե կազմակերպվածության խնդիր կա, մարդկային ռեսուրսի պակասը կա: -2008-ին նման խնդիր կարծես չկար, շատ մարդիկ կային: -Ոչ թե մարդկանց քանակն ի նկատի ունեմ, այլ նրանց աշխատելու պատրաստակամությունը: Ինձ թվում է` այդ պակասը այն ժամանակ էլ կար: Այսինքն` եթե չլինեին պրոբլեմներ իշխանության և ընդդիմության միջև, մենք այս վիճակում չէինք գտնվի: Բայց մի շատ դրական բան կա. այն գիտակցումն է, որի մասին խոսեցինք: Մեր այս վերջին տարվա միջոցառումները և վերլուծությունները ցույց տվեցին, որ դաշտը բաց է, դաշտը բաց է գաղափարների համար, որոնք նման երաշտի ժամանակ դաշտը ջրելուն պես անմիջապես ներծծվում են: Ինչ-որ բան ես ասում, և հաջորդ օրը մի տաս տեղում տեսնում ես դրա օգտագործումը: Սա այն պատճառով է, որ ոչ թե թույլ են մարդիկ, այլ ուղղակի ժամանակն է նոր: Ամբողջ աշխարհը հիմա փոփոխության մեջ է, և եթե նայեք համաշխարհային պրոցեսներին, կտեսնեք, որ դրանք էլ իներցիոն են, որովհետև դարաշրջանն է փոխվում, ողջ քաղաքակրթական համակարգն է փոխվում, և քաղաքական համակարգը պատրաստ չէ այդ քաղաքակրթական համակարգի փոփոխմանը: Իներցիան գնում է, և խորքում ինչ-որ բաներ են եռում, ու շատ դժվար է ասել, թե ինչ է ստացվելու դրանից: Համենայնդեպս հետաքրքիր է նրանով, որ իրավիճակը ստիպում է նոր գաղափարների, նոր մտքերի: Եվ այս սպեցիֆիկ խնդիրների հետ կապված էլ շատ սպեցիֆիկ ծրագրեր են ծնվում, և դա չի կարող իր պտուղը չտալ: Իհարկե մարդիկ պետք է հասկանան, որ չի կարելի ամբողջ ազգով, հասարակությամբ կենտրոնանալ մի խնդրի վրա: Հայ-թուրքական հարաբերությունների այսպիսի ծավալային գովազդումն արվում է նրա համար, որ մոռանաս մարտի մեկը, գազի թանկացումը, ընտանիքիդ օրվա հացի խնդիրը: -Լավ, իսկ ապստամբության իրավունք չունի՞ ժողովուրդը: Շատ երկրներ այսօր ուզում են իրենց սահմանադրության մեջ ամրագրեն ապստամբության իրավունքը: Գուցե ապստամբության միջոցո՞վ համակարգային փոփոխություն լինի, որը և կազդի ընտրությունների անցկացման վրա: -Կարծում եմ, ապստամբությունները 19-րդ դարի համար էին: Չգիտեմ, գուցե ես սխալվում եմ, բայց ճահճի մեջ մի հատ քար ես գցում, հատակից ինչ ասես բարձրանում է վերև, և հետո սկսում է իջնել, բաց ի՞նչն է մնում երեսին... աղբը, այդ աղբը դառնում է իշխանություն: Իմ կարծիքով, 21-րդ դարի համար ապստամբություններն անհնար են: Դրանցով հարց չի լուծվի: -Իսկ սոցիալական բունտն արդյո՞ք հիմա կլինի: -Սոցիալական բունտը վտանգավոր է, բայց էֆեկտիվ է, սոցիալական անհնազանդությունը շատ ազդեցիկ երևույթ է, բայց քաղաքացիական անհնազանդություն դրսևորելու համար հարկավոր են քաղաքացիներ: Իսկ մեր բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հպատակներն են, քաղաքացի չեն, դեռ երազում են թագավորի մասին: Այնուամենայնիվ, վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում ես մարդկանց գիտակցության մեջ փոփոխություններ եմ զգում: Մարտի մեկի ազդեցությունն, անշուշտ, հսկայական է, կարող եմ ասել` շրջադարձային, մարդկանց գիտակցության մեջ փոփոխությունների առումով. գնալով հպատակների քանակը կրճատվում է, և դա լավ է: ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ «Լրագիր» 5-4-2010