ՄԵԾՆ ԱՐՋԻ ԾԱՆՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱԿ

Մեր զրուցակիցն է քաղաքագետ Նվարդ Մանասյանը

-Նվարդ, այս տարի արտագաղթի տեմպերը մի քանի անգամ մեծացել են նախորդ տարիների համեմատ: Ըստ Ձեզ, մարդն այսօր ավելի հաճախ ինչի՞ց դրդված է լքում երկիրը` սոցիալականի՞ց, ոտնահարված իրավունքների՞ց, հիասթափությունի՞ց: Տիգրան Խզմալյանը այն չի պայմանավորում սոցիալական ասպեկտով, ասում է, որ մարդը գնում է ազատության եւ արդարության պակասից: Դուք ինչո՞վ եք այն պայմանավորում:
-Մի քանի օր առաջ հանրապետության հրապարակում գնչուների տեսա, որոնց վերջին անգամ տեսել էի 87 թվականին, եւ -մտովի հիշեցի, որ 87-ը մեզ համար Խորհրդային Միության օրոք ամենահարուստ տարին էր տնտեսական զարգացածության տեսանկյունից: Ինձ այն մտքի վրա բռնեցրի, որ Երեւան քաղաքում հարստություն ունեինք կուտակած:
Սոցիալական բեեւռացում, անշուշտ, կա, աղքատներ կան` տարբեր գնահատականներով 30-60 տոկոս են կազմում: Ենթադրեցի, որ սոցիալական արտագաղթ պետք է լինի, բայց մարդն ավելի շատ արդարության մաշվածությունից է լքում երկիրը: Եթե տնտեսական ճգնաժամը մոռանանք, մեր տնտեսական աճն այս տարիների ընթացքում տնտեսական զարգացման չվերածվեց, որովհետեւ սոցիալական համակարգը եւ մեր սահմանադրական իրավունքը, սոցիալական երկիր կառուցելու մեր երազանքը չիրագործվեց: Մի խումբ մարդիկ հարստացան, կուտակումներ առաջացան, բայց բոլորին հասանելի չէր, այդ հավասար հնարավորությունները չկային:

Արդարության բացակայության զգացողությունը պայմանավորված էր արժեքային ուրիշ մտապատկերացման մեջ երազող ու գործող մարդկանց համար անտանելի դարձած այն փաստով, որ իրենք կարող են բարեկեցիկ կյանք ունենալ եւ տեսնել, որ հարեւանն ամենատարրական կենցաղային կարիքները հոգալ չի կարողանում: Ես այդ բողոքն եմ անընդհատ լսում, եւ հենց այդ մարդիկ էլ գնում են: Սրանք նաև զուգադիպմամբ ամենակրթված ու ներուժ ունեցողներն են:

Այս վերջերս հայ-ռուսական հարաբերությունների շուրջ մտորումների անհրաժեշտություն կար: Այդտեղ հիշեցի ձգողականության ֆիզիկայի օրենքները, եւ ընդհանուր առմամբ հասկացա, որ մեր սոցիալական օրենքները չեն կարող չենթարկվել ֆիզիկայի /ընդհանրապես բնության/ օրենքներին: Այդ նույն ձգողական ուժն աշխատում է նաեւ սոցիալական պրոցեսներում: Եթե միջնադարի մարդը չուներ այլընտրանք, եթե ֆեոդալական հասակարգերում ամբողջությամբ այդ աշխարհընկալումն էր գործում, եւ մարդն այդ ամբողջության մեջ էր կառուցում իր սոցիալական հարաբերություններն ու տնտեսությունը, հիմա Հայաստանի պարագայում մենք տարբեր զուգահեռ տիեզերքներում ենք հայտնվել, երբ կան ֆեոդալիզմին բնորոշ բնութագրիչներ, կան նաեւ մարդիկ, որոնք ունեն ավելի լայն հաղորդակցական հնարավորություններ, սոցիալական ցանցերում են եւ զուգահեռ հնարավորություն ունեն աշխարհի հետ հաղորդակցվելու: Այս երկու աշխարհները խաղաղ չեն գոյակցում, սրանք «պատռում» են հայկական տարածքը:

-Աշխարհի հետ հարաբերությունների արդյունքում, տեսնելով մեծ աշխարհում ինչ է կատարվում, բողոքի արդյունքո՞ւմ են լքում Հայաստանը:
-Արժեքային դաշտում մենք խնդիր ունենք, այսինքն` ես ունեմ հնարավորություն աշխարհայացք ձեւավորելու մեկ այլ արժեքային առանցքի շուրջ, որի իրականացնելու հնարավորությունը ես այստեղ չեմ տեսնում: Օրինակ, իրավապաշտպանության գործառույթը, որի երաշխավորը պետք է պետությունը լիներ, բացակայում է, բայց դրա արժեքային գոյությունը փաստացի բացակայությունից չի անհետանում: Ի հակառակ իրավունքի պաշտպանության պատկերավոր առկայությանը` իրականության մեջ գործում է դրա սահմանափակումը, ոտնահարումը, ասենք օրինակ` ոչ քրեական հիմնավորումներով ձերբակալված մարդկանց կամ նվաստացումների ու կտտանքների տեսքով: Այս ամենն ինձ տալիս է հակառակը անելու` վանողական մի ուժ, որից ես ցանկանում եմ հեռանալ: Ես հասկանում եմ, որ ուժս չի ներում համակարգային փոփոխության տանելու երկիրը, եւ սկսում եմ «քվեարկել իմ ոտքերով»: Եվ իշխանություններին ասում եմ, որ եթե այսպես շարունակեք, խմբերով թողնելու ենք, հեռանանք: Այսինքն` ինչքան ավելի արժեքային համակարգի հետ գործիքավորված, ինստիտուցիոնալացված հաղոդակցվում են, այլեւս այս ֆեոդալական հարաբերությունները չեն կարողանում ընդունել:

-Նվարդ, իսկ ինչո՞ւ սոցիալական երկիր կառուցելը չստացվեց, հիմա ազգային երկիր էինք ուզում կառուցել, ինչո՞ւ ազգայինն ու ազատականը իրար չեն հասկանում, հակասություն կա, խնդիրն, ըստ Ձեզ, ինչո՞ւմն է:
-Ազգայինն ու ազատականը նախ դեռ պետք է հաղորդակցվեն, հաղորդակցության պակասը կա, եւ դրա համար էլ ոչ ազատականը եւ ոչ էլ ազգայինն ամբողջության մեջ չեն էլ ինքնադրսեւորվում. մեկն առանց մյուսի կվերածվի «արձագանքի», դրանք զույգ աստղերի նման են, եթե դրանցից մեկը մարեց, մյուսն այլեւս կդադարի գոյություն ունենալ: 19-րդ դարի ազգայանականությունն այլ լույս էր արձակում, 21-րդ դարի ազգայանականի խնդիրներն արդեն փոխվել են: Նույնն էլ ազատականությանը. 17-րդ դարի ազատականը առաջին անգամ պետությանը մարտահրավեր նետելու փորձից հետո երկար ընթացք է ունեցել և այսօր ուրիշ խնդիրներ ունի:

-Ինչո՞ւ չի լինում այդ երկուսի մերձեցումը, եւ ինչո՞վ է տարբերվում այսօրվա ազգայինն ու ազատականը այն օրվա ազգայնականից, ազատականից:
-Երկու ուղղություններով էլ փորձեր եղան. ազգայանական ուղղություններն էլ ունեցան մութ էջեր, որտեղ ծայրահեղ դրսեւորումը ֆաշիզմն էր եւ խզման մուտացված դրսեւորումն էր, երբ դու քեզ գերադասում ես մնացածներից, իսկ երբ դու ինքդ քեզ արժեւորում ես, դա ազգայանամոլություն չէ, ազգայնականություն է, բայց մյուսներին նսեմացնելու հաշվին չէ, որ դու ինքնադրսեւորվում եւ հաստատվում ես հասարակության մեջ ու աշխարհում: Այդ պատմական իրողությունը, որին մարդկությունն ականատես եղավ եւ մոխրացրեց Եվրոպան եւս մեկ անգամ, ուսուցանեց, որ այդ ճանապարհը կործանարար էր: Ազգայանականությունն ինքը կարեւոր գործառույթ ունի, էլի մարդու իրավունքի տեսանկյունից այսօր բանավեճերը ազատականները եւ ազգայնականները պետք է անընդհատ ունենային, եթե ազատականն առաջին տեղում դնում է ԵՍ-ի անձնական իրավունքը, պետք է կոնստրուկտիվ հակասություն լինի մեր հավաքական ԵՍ-ի իրավունքի երաշխավորի հավակնություն ունեցող ազգայնականի հետ: Իրարից կտրված ու կառուցողական բանավեճերից հրաժարվող երկու խմբերն էլ մտակառուցվածքի ուծացման, լճացման ու մաշվածության են ենթարկվում: Այդ «արձագանքը» մարմնի կշիռ ունենալ չի կարող, և դրանով են նաև պայմանավորված քաղաքականությունից մարդկանց բացահայտ հոգնածությունը: Սա միայն Հայաստանին ներհատուկ խնդիր չէ:

-Ստացվում է` այսօր երկու կողմերում էլ ես-ն է գերակշռում, եւ չկա հավաքական մե՞ր-ը:
-Իմ կարծիքով, մենք դժբախտություն ունեցանք պատմական «օրգանական» զարգացման ենթարկված չլինելու: Այսինքն` երբ նայում ենք եվրոպացիներին իրենց բոլոր դրսեւորումներով` մշակույթ, ճարտարապետություն, մարդկային հարաբերություններ, տարբեր հասարակարգերով աստիճանաբար տրանսֆորմացվեցին, իսկ մենք, բուրժուական երկիր լինելով, ընկանք ագրարային մի երկրի «թաթի» տակ, որը ցանկացավ ագրարայինից թռիչք անել դեպի ինդուստրիալ երկիր: Եվրոպան ունեցավ պատմության սահուն անցում: Ռուսաստանի պատմությունը եղավ թռիչքային ու արհեստական, ինքը մեկուսացավ այս մեծ աշխարհից հոկտեմբերյան հեղափոխությամբ, որպեսզի կարողանա իր ես-ը պահպանել: Մենք ընկանք մեծն արջի ծանրության տակ, եւ ագրարային վիճակում գտնվող արջը բուրժուական Հայաստանին մի քայլ էլ հետ տարավ: Այսինքն` մենք շանս ունեինք համաեվրոպական ընտանիքում տնտեսական, արժեքային առումով զարգացում ապրելու, բայց այդ մեկուսացմամբ կորցրեցինք մեր շանսը, կտրվեցինք արեւմտյան հաղորդակցման հոսքերից: Հիմա էլ միանգամից բացվեցին հաղորդակցական բոլոր խողովակները, ու եղավ ավելին` մեկ այլ հեղափոխություն, որը դեռ պիտի գիտակցենք: Հաղորդակցման էլեկտրոնային միջոցների մասին է խոսքը, եթե իմ ծնողների սերունդը գրքով եւ թերթով պետք է հաղորդակցվեր որեւէ արժեքի հետ, հիմա տեղեկատվական հոսքերն ազատագրվել են, եւ տիեզերական` լուսային արագությամբ մարդկային հաղորդակցությունը տարան մեկ այլ դաշտ, որտեղ մեզնից յուրաքանչյուրն իր սեփական կամքով կարող է որոշել, որ արժեքն է իր համար դարձնում հոգեհարազատ ու որ արժեքի առանցքի շուրջ է պտտվելու:

-2010-ն ամփոփում ենք, այս տարի ըստ Ձեզ, ձեռքբերումներ կա՞ն, թե՞ ավելի շատ մարդկային կորուստներ ունենք:
-Մարդկային կորուստների առումով ասեմ, որ եթե այսպես շարունակվի, էլի են լինելու: Քաղաքացիական շատ խմբեր կարողացան շատ լուրջ հարցեր վեր հանել վերջին ամիսներին: Հաճախ ասում էին`այս շարժումները փոքրաթիվ էին, լուրջ դերակատարություն չեն ունենա, բայց իրականում դրական նոր իրավիճակ էին ստեղծում:

-2010-ը քաղաքացիական ակտիվության ձեւավորման համար ակտիվ տարի կարելի՞ է համարել:
-Այո, եւ կարծում եմ 2010-ի արձագանքները 2011, 2012-ին կտեսնենք, իսկ 2013-ին շատ տեսանելի են դառնալու: Եթե նկատել եք, նախկինում ստեղծված հասարակական շատ կազմակերպություններ փորձագետների գնահատականներում հաճախ անորոշ կամ լայն սահմանված առաքելություններով օժտված բնորոշումն էին ստանում: Հիմա գոյացած խմբերի առանձնահատկությունն այն էր, որ հստակ առաքելություն ու թիրախային խումբ ունեին և կենտրոնացել են կոնկրետ խնդիրների շուրջ: Հետաքրքիր է, որ առաջացած թեմաներով շարժումներն աստիճանաբար համարկվում են մարդու իրավունքների դաշտում: Այս ընթացքը շարունակվելու է: Փոփոխությունները վերթեմատիկ են լինելու, համագործացությունները տարբեր խմբերի միջեւ ավելի են մեծանալու: Մենք մարդկային ռեսուրսը պահպանելու խնդիր ունենք, որովհետեւ մարդուն բնությունից անջատված դիտարկելն ինդուստիրալ հասարակության ուժն էր, հիմա զարգացած աշխարհը հաղթահարել է այն: Մենք այս գնացքից ուշանալու իրավունք չունենք:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 3-12-2010