ՊԱՏՐԱՆՔԻ ԳԵՐԻՆԵՐԸ

Մեր զրուցակիցն է Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանը

-Թունիսի հեղափոխությունից հետո մեզանում ակտիվ քննարկումներ են ընթանում, խոսվում է այն մասին, որ, օրինակ, Թունիսի չափ էլ չկանք, որտեղ անգամ ընդդիմություն չկար, բայց եղավ հեղափոխություն: Ըստ Ձեզ` մեզ ինչո՞ւ չի հաջողվում նման ճանապարհով գնալ համակարգային փոփոխությունների:
-Թունիսյան դեպքերի հիմքում ընկած էին հետևյալ պատճառները. մի կողմից կոռուպցիան և պետության զավթման մակարդակը հասել էին շատ բարձր աստիճանի, մյուս կողմից, բավական մեծ զանգվածներ այլևս չէին պատկերացնում` ինչպես կարելի է ապրել այդ պայմաններում: Հազարավոր մարդիկ, դառնալով կոռումպացված իշխանությունների զոհ, տարբերակ չէին գտնում` ինչպես իրենց կյանքը շարունակել, իրենց ընտանիքների գոյատևումն ապահովել: Շատ լավ հիշում ենք, որ ամեն ինչ սկսվեց նրանից, երբ մի փողոցային առևտրական իրեն հրկիզեց, քանի որ «կոնֆիսկացրել» էին նրա բոլոր ապրանքները, այսինքն`նրան զրկել էին իր միակ գոյամիջոցից, և նա ինքնահրկիզման էր դիմել: Նրա այդ պոռթկումը մոտ էր հազարավոր մարդկանց պատկերացումներին, թե ինչ է կատարվում երկրում. հենց դա էլ հանգեցրեց զանգվածային բողոքների:

Հիմա փորձենք համեմատել այդ վիճակը Հայաստանի հետ. շատ նմանություններ կան` և կոռուպցիան, և պետության զավթման մակարդակը շատ բարձր են Հայաստանում, երկրում ամեն ինչ ենթարկվում է մի քանի անձանց մասնավոր շահերին (ներքին քաղաքական գործընթացները, արտաքին քաղաքականությունը, տնտեսությունը, իրավական դաշտը և այլն): Եվ այդ պայմաններում, այո, շատ մարդիկ հասկանում են, որ իրենց գոյատևումը վտանգի տակ է, և իրենք այլևս այդպես չեն կարող ապրել:

-Եվ միակ փրկությունը մեզանում շատ հաճախ արտագաղթի մեջ են տեսնում, ոչ թե հեղափոխության:
-Մեր առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ մարդիկ մտածում են`միակ փրկությունը գնալն է. ոչ թե փորձում են նպաստել իրենց երկրի փոփոխմանը, այլ ուղղակի փոխում են երկիրը: Մարդկանց մտածելակերպի մեջ խնդրի այդպիսի լուծումը դարձել է սովորական: Հենց հայտնվում են ծանր վիճակում` աշխատանք չկա, ընտանիքի ապահովման ռեսուրսներ նույնպես, գնում են ուրիշ երկիր, որտեղ և այդ խնդիրներն այսպես թե այնպես լուծվում են: Սա ավանդական երևույթ է, քանի որ մեր ժողովրդի ճակատագիրն այդպես է դասավորվել, որ մարդիկ իրենց փրկության հնարավորությունը տեսնում են արտագաղթի դիմելու մեջ. 20-րդ դարասկզբի և դարավերջի, 21-րդ դարի իրադարձություններ են նպաստել դրան, նման միտում կար և Խորհրդային Միության վերջին տարիներին, երբ մարդկանց մի խավ հստակ որոշել էր, որ այլևս Սովետական Հայաստանում ապրել չի կարող:

90-ականների սկզբին այդ երևույթը զանգվածային բնույթ ստացավ, որը, իհարկե, պայմանավորված էր սոցիալ-տնտեսական խնդիրներով, էներգետիկ ճգնաժամով, պատերազմով, բայց այն ժամանակ, ինչքան էլ կյանքը դաժան էր և անարդար, շատերի մոտ չկար այն համոզմունքը, որ ամեն ինչ այս երկրում անհույս է: Մեր հայրենակիցները գնալով` մտածում էին` կգա մի ժամանակ, երբ կվերադառնան: Իսկ վերջին տարիներին մենք տեսնում ենք հենց այլ միտում, որ շատ ուժեղացավ մարտի մեկի դեպքերից հետո, երբ մարդիկ մտածում են ոչ հիմա, ոչ էլ, եթե դիմանանք, տասը տարի հետո, քսան տարի հետո խնդիրները կլուծվեն: Եվ սա, իհարկե, արտագաղթի հետ կապված նոր երևույթ է, ավելի վտանգավոր, քանի որ երկիրը լքում են ոչ միայն նրանք, ովքեր իրոք տնտեսապես, սոցիալապես շատ վատ վիճակում են, այլ նաև նրանք, որոնք կարծես ակնհայտ խնդիրներ չունեն, բայց նաև չեն տեսնում իրենց համար, իրենց երեխաների համար ընդունելի ապագա: Սա իրոք երկրի համար մեծ ողբերգություն է:

-Սակայն մենք նաև գիտենք, որ եթե հիմա մեր դրսի առեւտրականներից մեկը, ում տաղավարը քանդել են վերջին օրերին, ինքնահրկիզվի, փոփոխություն երկրում կարծես թե տեղի չի ունենա, որովհետև մենք շատ ավելի դաժան դեպքեր ենք արձանագրում բանակում և այլուր, բայց համընդհանուր դժգոհության հետ մեկտեղ, համանման ակցիաներ չենք կազմակերպում:
-Նախ որովհետև ինքնահրկիզման այդ ավանդույթը հայ հասարակությունում չկա, մուսուլմանական, արաբական երկրներում դա բավական լայն տարածում ունեցող քայլ է, ակցիա, որն անմիջապես ուշադրություն է գրավում: Մարդիկ շատ հեշտ կարող են իրենց նույնացնել ինքնահրկիզմանը դիմած մեկին, կիսել նրա զգացմունքները: Մեզ մոտ դա որպես ակցիա, որին կարող են ընդօրինակել ուրիշները, չի ընկալվում: Մեր հայրենակիցներն իրենց ավելի շուտ կնույնացնեն նրա հետ, ով իր խնդիրների լուծումը գտել է Կալիֆոռնիայում կամ Ռուսաստանում: Մարդասիրական տեսակետից դա իհարկե ավելի ընդունելի լուծում է, սակայն դա ավելի մեծ պատասխանատվություն է մնացողների համար, որոնք պիտի երկրում այնպիսի փոփոխություններ ապահովեն, որ ապագայում հեռացածներն ուզենան վերադառնալ, ինչպես դա եղել է 1920-ականներին,1960-ականներին, եթե իհարկե մենք դեռ երազում ենք երջանիկ և հպարտ հայրենիք ունենալու մասին:

-Պարոն Նավասարդյան, ինչի՞ կարող է հանգեցնել այս ճգնաժամային իրավիճակը: Այնուամենայնիվ, 88-ին ինչքան էլ գնացին, մենք տեսանք, որ շատերն էլ մնացին և ոտքի կանգնեցին, համախմբվեցին:
-Խնդիրն էլ հենց նրանում է, որ փոփոխության հնարավորությունը տեսնում են ոչ ընտրությունների մեջ (Հայաստանում ընտրությունների ինստիտուտը շատ վարկաբեկված է), ոչ էլ հեղափոխության մեջ: Հեղափոխությունների վերաբերյալ հասարակության ունեցած սկեպտիկ վերաբերմունքի երկու հիմնական պատճառ կա. առաջին` քիչ հավանական է, որ հաջողվի, երկրորդ` հաջողվելու դեպքում էլ ոչ մի բան որակապես չի փոխվի, այսինքն` միգուցե կփոխվեն մի քանի դեմքեր, բայց համակարգը կմնա նույնը, քանի որ հեղափոխության նման մի քանի այդպիսի պահեր ունեցել ենք մեր նորագույն պատմության մեջ, բայց վերնախավ կազմող խումբը, որոնց մասնավոր շահերը թելադրում են ամեն ինչ մեր երկրում, այդքան էլ չի փոխվել`այդ մարդիկ ( կամ մարդկային տեսակը) կարողանում են հարմարվել երկրում տեղի ունեցող ցանկացած փոփոխությունների:
Մեր համաքաղաքացիները եզրակացրել են կամ ենթագիտակցաբար հասկանում են այդ խնդիրը և քիչ հույս ունեն, որ քաղաքական հեղափոխության արդյունքում նոր քաղաքական առաջնորդների գալուստի արդյունքում կփոխվի այն խավը, որը խնդրի հիմքն է:

-Պարոն Նավասարդյան, վարչապետն ասում է, որ հեղափոխությունը կվնասի մեր ազգային շահերին, դրա համար էվոլյուցիոն ճանապարհով են գնում: Սակայն կարծիք կա, որ վարչապետի ասած ազգային շահը հենց իրենց շահն է: Ի՞նչ ենք ընդհանրապես ազգային շահ ասելով հասկանում:
-Շատ ճիշտ է, որ «ազգային շահ», «ազգ» , «ազգային արժեքներ» հասկացությունների տակ տարբեր մարդիկ տարբեր բան են հասկանում: Ես դեմ չեմ այդ հասկացություններն օգտագործելուն (չնայած դա ավելի շատ հռետորիկ նշանակություն ունի), բայց դրանք իրենց մեջ շատ քիչ բովանդականություն են պարունակում հենց այն պատճառով, որ տարբեր իմաստ է դրվում նրանց մեջ և տարբեր նպատակներ են հետապնդում`նրանց օգտագործելիս: Խնդիրը տեսնում եմ այնտեղ, երբ ազգայինը փորձում են հակասության մեջ դնել շատ առարկայական և կոնկրետ արժեքներին, ասենք`խորը ժողովրդավարական գործընթացները կարող են վնասել մեր ազգային շահերին, այստեղ ես արդեն լուրջ վտանգ տեսնում եմ: Կամ եթե երկրում իրական հեղափոխական վիճակ է, ուրեմն այդ վիճակից դուրս գալու միակ ճանապարհը հեղափոխությունն է: Հեղափոխությունը կարող է և հակասել ազգային շահերին: Եթե չկա այլ հնարավորություն կյանքի բացասական ընթացքը փոխել այնպես, որ երկիրը արդյունավետ զարգանա, ուրեմն հեղափոխություն է պետք: Ասածս չի նշանակում, որ ես այսօր հեղափոխությունը տեսնում եմ որպես միակ միջոց, բայց ես իհարկե ինձ վրա չէի վերցնի և ասի, որ հեղափոխությունը ազգային շահին հակասում է, իսկ գուցե լավ է ստացվում հեղափոխությունը:

-Ըստ Ձեզ` մեզանում ազգայինի և ազատականի միջև հակասություն կա՞:
-Սա ազգայինի նեղ հասկացության արդյունք կարող է լինել, եթե մենք ազգայինի տակ միայն պահպանողականն ենք դիտարկում, իսկ մեր պահպանողականը հաստատ առաջադեմ չէ, որովհետև մենք դեռ չենք ունեցել այնպիսի քաղաքական իրավիճակ, որն արժեր պահպանել կամ վերարարտադրել ապագայի համար: Այն, ինչ ունեցել են պետականության առումով այն չէ, ինչ մենք ուզում էինք: Ուրեմն` այդ ոլորտում մենք պահպանելու խնդիր չունենք, մենք անընդհատ բարեփոխվելու, այլ ավելի հաջողակ ազգերի, պետությունների փորձը վերցնելու խնդիր ունենք: Եվ եթե ազգայինն այդքան նեղ է հասկացվում, զուտ որպես պահպանողական, ազգայնական, միշտ նույն խնդիրների առաջ ենք կանգնելու, ինչ 150-200 տարի առաջ: Այն ժամանակ այլ պայմաններ էին, այլ հնարավորություններ, որոնք համապատասխան խնդիրներ էին առաջադրում, սակայն այսօր այդ խնդիրներից կառչելը սխալ կլիներ: Եթե ազգայինի տակ մենք հասկանանք երկիրը զարգացնելու, բարգավաճ, հարուստ, ազատ դարձնելու, քաղաքացու արժանապատիվ կյանք ապահովելու ծրագիր, ապա այս դեպքում ազատականը հոմանիշ է դառնում ազգայինին, որովհետև կյանքի ազատականացումը Հայաստանի զարգացման միակ ճանապարհն է: Հայաստանը և օբյեկտիվ, և սուբյեկտիվ շատ գործոններով, և իր ռեսուրսներով ոչ տոտալիտար, ոչ էլ ավտորիտար երկիր չի կարող լինել: Եթե իհարկե մենք ենթադրում ենք, որ հաջողված երկրի, պետության մասին է խոսքը:

-Freedom House-ի կողմից 2010-ի հրապարակված տարեկան զեկույցում պարզ դարձավ, որ նախկին Սովետական Միության տարածաշրջանը, բացառությամբ Բալթյան երկրների, շարժվում է ավտորիտար կառավարման կանոններով:
-Ես այդ ավտորիտար եզրույթն այլ կերպ եմ հասկանում: Չեմ գտնում, որ մեզ մոտ ավտորիտար համակարգ է (Ադրբեջանի, Ղազախստանի կամ Բելառուսի նման), որովհետև ավտորիտար համակարգը ենթադրում է, որ երկրի քաղաքական ղեկավարությունը ազատ է, ունի ռեսուրս և հնարավորություն անել այն, ինչ ճիշտ է համարում: Իսկ այսօր Հայաստանում չկա ղեկավար, որ իր անձնական ցանկությամբ ինչ-որ լավ բան ուզենա և կարողանա անել, որովհետեւ ինքը կաշկանդված է բազմաթիվ համակարգային պայմանավորվածություններով, խոչընդոտներով: Մեր ղեկավարությունը շատ հարցերում նույնքան գերի է համակարգին, որքան հասարակ քաղաքացին: Անհրաժեշտ է շատ ուժեղ կամք կամ ահռելի արտաքին ռեսուրս, որպեսզի այն ազատվի կապանքներից. ոչ մեկը, ոչ մյուսը մենք չենք տեսնում: Ես չեմ բացառում, որ առանձին դեպքերում ավտորիտար ղեկավարը կարող է և առաջադեմ լինել: Այս առումով Վրաստանի զարգացումները հետաքրքիր օրինակներից են, ինչպես ավտորիտար մեթոդներով երկիրը դուրս բերեցին (մասամբ առայժմ) կոռուպցիոն, քրեական համակարգից: Հիմա մեր հարևանը պիտի կարողանա ավտորիտար մեթոդով նվաճածը պահպանել և զարգացնել ժողովրդավարական ինստիտուտների միջոցով նաև, քանի որ ավտորիտար համակարգերն, ի տարբերություն ժողովրդավարականների, երբեք կայուն չեն լինում: Հուսանք, որ հեղափոխական, անձերի քաղաքական կամքի վրա հենված բարեփոխումները ժամանակավոր և մասնակի չեն լինի, և մենք անմիջական հարևանությամբ կունենանք նորմալ, քաղաքակիրթ, եվրոպական տիպի երկիր:

-Ստացվում է`Հայաստանում մի քանի հոգուց բաղկացած խումբը կարողանում է ճնշել ամբողջ հասարակությանը և նաև համակարգում աշխատողներին:
-Այո, քանի որ այդ խումբը տիրապետում է հսկա իշխանական և նյութական ռեսուրսների, և դրանք պահպանելու համար խիստ ենթարկվում է կոլեկտիվ, խմբային շահին: Համակարգում առանձին անձանց առանձին պահերին և դեպքերում կարող են դժգոհել, համաձայն չլինել խաղի կանոնների հետ, բայց եթե հրաժարվեն վերջիններից, կկորցնեն այն առավելությունը, որն ապահովվում է խմբում լինելու շնորհիվ: Նույնիսկ չեմ բացառում, որ սկզբունքորեն այս իրավիճակը ոչ մեկին դուր չի գալիս, բոլորը փորձում են ազատվել“շղթաներից”, զուտ ինքնուրույն շահով ղեկավարվեն: Եվ վճռական քայլերից մեծ մասին պահում է սովորական քաղաքացի դառնալու վախը: Իսկ սովորական քաղաքացի լինելը մեր երկրում նշանակում է լինել բոլոր առումներով անպաշտպան, չունենալ ապահովված իրավունքներ: Շատերը գերադասում են ենթարկվել խմբային շահին, որպեսզի պաշտպանված լինեն միմյանց միջև եղած և սովորաբար ֆորմալ օրենքներին հակասող պայմանավորվածություններով, ունենալ լրացուցիչ, շարքային մահկանացուներից մեծ իրավունքներ: Կրթվածության, արժանապատվության, հեռատեսության պակասը հեշտացում է այդ պատրանքի գերի լինելը: Դա համարյա միստիկայի նման մի բան է:

-Բարեփոխումների անվան տակ իրականացվող փոփոխությունները, պաշտոնների վերադասավորումները համամի՞տ եք, որ արվում են զուտ այն պատճառով, որ արտաքին քաղաքականության մեջ անելիքներ չկան, ամեն ինչ սառեցված է, դրա համար անցել են ներքինին:
-Բարդ հարց է: Ինչպես և բոլոր այս կարգի նախաձեռնություններում, այստեղ կարող են լինել և կոնստրուկտիվ, և դեստրուկտիվ տարրեր: Եթե վերցնում ենք հայ- թուրքական հարաբերությունները, ուրեմն այդտեղ միգուցե կար կոնստրուկտիվ միտում: Համենայն դեպս, փորձելով լուծել հարցը, փոխել մեր ներքին շուկայական հարաբերությունների օրինաչափությունները, նոր իրավիճակ ստեղծելով` միանգամից շատ հարցեր կարելի էր լուծել: Դա մարտահրավեր կարող էր դառնալ ամբողջ համակարգի համար: Այսինքն` եթե ստացվեր, ապա միգուցե երկրի համար հետաքրքիր հեռանկարներ կբացվեին: Բայց մյուս կողմից կա նաև դեստրուկտիվ մոտեցում. եթե ստացվի` լավ է, եթե չստացվի` էլի ոչինչ, շեղենք մարդկանց ուշադրությունը և հետաքրքրությունները մարտի մեկի հետևանքով առաջացած քաղաքական ճգնաժամից: Ահագին ժամանակ բոլորը խոսում են և մտածում միայն հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին և այդ ընթացքում ներքին կյանքում իրավիճակը բավական վատացավ: Թուրքիայի հետ չստացվեց, կորցրինք բարեփոխումների համար որոշակի առումով բարենպաստ պահ, անտեղի ծախսվեց հասարակական եռանդը...

-Հիմա կարող են ասել, որ մենք քաղաքական ճգնաժամի մեջ ենք, ի նկատի ունեմ, քաղաքական բոլոր ուժերի մոտ նկատո՞ւմ եք այդ ճգնաժամը:
-Այո, քաղաքական բոլոր ուժերի մոտ:

-Հասարակական ճգնաժա՞մ էլ ունենք:
-Հասարակական ճգնաժամ էլ ունենք: Ես ճգնաժամի տակ հասկանում եմ մի իրավիճակ, երբ բոլորը հասկանում են, որ այդպես շարունակել չի կարելի, բայց համարյա ոչ ոք հստակ լուծում չի տեսնում: Կան ուժեր, որոնք փնտրտուքի մեջ են, փորձում են գտնել այդ լուծումը, կան ուժեր, որոնք հակառակը, այդ փնտրտուքը, լուծումն ուզում են ինչքան հնարավոր է խոչընդոտել, որ ոչ մի հնարավորություն, ոչ մի լույս չերևա թունելի վերջում:

-Շատերը նոր սերնդի մեջ են տեսնում ապագան:
-Տեսականորեն այդպես է, միշտ նոր սերունդը նոր հեռանկարներ է խոստանում: Մեր պրակտիկայում ես չէի ասի, որ դա միակ հույսն է երկու պատճառով. նախ, որովհետև նոր սերունդը խնդրի նույն լուծումը գիտի, ինչ մեր այն քաղաքացիները, որոնք լքում են երկիրը, մյուս մասը` նույնպես կրթված, զարգացած, փորձում է հարմարվել իրավիճակին, այսինքն` այդ երկու երեւույթները նոր սերնդի մեջ բավական արտահայտված են, և ես չգիտեմ` որն է ի վերջո գերակա դեր խաղալու` առաջի՞նը, երկրո՞րդը, թե՞ երրորդը, որը մենք կցանկանայինք ունենալ` մնալ երկրում և գտնել երկրի զարգացման ճանապարհները, կյանքի կազմակերպման և բազմաթիվ խնդիրների լուծման առումով: Եվ երկրորդ պատճառը` մեզ մոտ առայժմ միջին սերունդն է, որ հանրային կյանքում առավել ակտիվություն են դրսևորում, և երիտասարդների կապը այդ նորացման գաղափարը կրող սերնդի հետ դեռ բավական թույլ է, միգուցե հենց վերջինիս մեղքով. Երևի շատ բան կախված է նրանից` կհաստատվի այդ կապը, թե ոչ:

ԶՐՈՒՑԵՑ ՍԻՐԱՆՈՒՅՇ ՊԱՊՅԱՆԸ
«Լրագիր» 25-1-2011