Բարոյական հարթությունից հետո սպասել իրավականի՞ն
«ԱԶԳ», 15-10-2011 - Սեպտեմբերի 22-ին Բեռլինի «Հայնրիխ Բյոլ» հիմնադրամի կազմակերպած «Հայոց ցեղասպանությունը եւ գերմանական հրապարակայնությունը» մեկօրյա գիտաժողովը նպատակ ուներ, ինչպես բազմիցս շեշտվեց կազմակերպիչների խոսքում, «եվրոպական չափման մեջ» անդրադառնալ «դեռ չվերջացած մի պատմության», որ թեեւ պատմաբանների, քաղաքական գործիչների դասակարգմամբ աներկբա ցեղասպանություն է, բայց ճանաչել տալու առումով դեռեւս ճանապարհ ունի անցնելու: Բունդեսթագի «Հայոց տեղահանության եւ կոտորածների» մասին 2005-ին ընդունած բանաձեւը, որ ներառում էր նաեւ Գերմանիայի ժխտական դերն այս հարցում, ժամանակին պարտավորեցրել էր ԳԴՀ օրենսդիր մարմնին վերանայման եւ հաշտեցման ուղղությամբ աշխատանք տանել: Հիշյալ գիտաժողովը կազմակերպելով հիմնադրամը ցանկություն ուներ գնահատել Առաջին աշխարհամարտի, Գերմանիայի դերը, խոսել վերանայման, հիշողության եւ հաշտեցման ուղիների մասինՙ հաշվի առնելով պատմաբանների, քաղաքագետ դիվանագետների կարծիքը, ծանոթանալ քաղաքացիական նախաձեռնություններին: Գիտաժողովը խիստ հագեցած ծրագիր ուներ. առաջին բաժնում մասնագիտական խիտ հենքով ելույթներ էին: «Հայոց ցեղասպանության մասին գիտահետազոտական աշխատանքի մակարդակը» վերնագրյալ ֆրանսերեն բանախոսությամբ հանդես եկավ Փարիզի համալսարանի դասախոս, ճանաչված պատմաբան, Նուբարյան գրադարանի տնօրեն Ռայմոն Գեւորգյանը: Նա հանգամանորեն անդրադարձավ աշխատանքի տարբեր փուլերին, խոսեց խնդիրների մասին, ներկայացրեց տարբեր երկրներում գոյություն ունեցող արխիվները, դրանցում պահվող փաստաթղթերը եւ այն անհատներին, որոնք վերջին տարիներին լրջորեն զբաղվում են դրանցով:
«20 տարի է, որ գիտական մակարդակի վրա սիսեմատիկ աշխատանք մը սկսած է: Հիմա ցեղասպանությունը ուղղակի գիտության մարզ մը դարձած է, իսկ Հայոց ցեղասպանությունըՙ միջազգային բնույթ առած է, ամփոփ ներկայացրեց Փարիզի Նուբարյան գրադարանի տնօրենը, որն իր ելույթում նկատի առնելով լսարանըՙ կենտրոնական տեղ հատկացրեց Գերմանիայի պատասխանատվությանը: (Ռայմոն Գեւորգյանի հետ մեր զրույցը «Ազգում»ՙ առաջիկայում): Այնուհետեւ իր տեսակետը հնչեցրեց Ցյուրիխի համալսարանի պրոֆեսոր, պատմաբան Հանս Լուկա Քիիզերը, որ խոսելով պատասխանատվության եւ համապատասխանատվության մասին, օրվա բառեզրը հեղինակեցՙ qualifizierte Mitverantwortung, ինչը թարգմանում ենք երկու գիտնականների օգնությամբ: Ըստ Ռայմոն Գեւորգյանի, այս բնորոշումը պետք է թարգմանել վավերացված, ըստ Միհրան Դաբաղիՙ նշանակալի համապատասխանատվություն: Շվեյցարացի պատմաբանը, որ առավելաբար ծանրացավ Թուրքիային դաշնակից Գերմանիայի մեղսակցության վրա, մեզ հետ զրույցում անդրադարձավ «գերմանացիների հաճախ վախվորած դիրքորոշմանը» եւ ասաց, թե «այսօր էլ պարզ դարձավ, որ այս հարցի առնչությամբ արժե ավելի հստակություն, ավելի կայուն ողնաշար» ցույց տալ: «Հարկավոր է ուսումնական հաստատություններում, ինչպես նաեւ հրապարակային բոլոր մակարդակներում պատմության անկյունադարձային այդ հատվածի դերն այլեւս ոչ թե նվազեցնելով ներկայացնել, ինչպես հաճախ է պատահել, այլ ընդունել հայերի դեմ կատարվածն իբրեւ անվիճելի ցեղասպանություն, իսկ Գերմանիանՙ իբրեւ դաշնակից, վավերացված, նշանակալի համապատասխանատվություն պիտի ստանձնի, ինչը նշանակում է բարեխիղճ, բազմաշերտ վերանայում», «Ազգին» փոխանցեց պատմաբանը:
«Առաջին համաշխարհայինը, ազգայնականությունը, իմպերիալիզմն ու ցեղասպանությունը» թեմայով զեկուցման մեջ Կոնստանցի համալսարանի նոր պատմության ամբիոնի դոկտոր, պրոֆեսոր Բորիս Բարթը հանգամանորեն խոսեց պանթուրանականության մասին, անդրադարձավ գենոցիդ, ցեղասպանություն, զանգվածային սպանդ, էթնիկ մաքրազտում բառեզրերի կիրառմանն ու դրանց տարբերություններին: Նրաՙ բանավեճի նյութ տվող ելույթին կանդրադառնանք առաջիկայում: «Հայոց ցեղասպանությունը եւ գերմանական ռայխի դերը» թեմայով ելույթ ունեցավ հրապարակախոս Վոլֆգանգ Գուստը: 2003-ից նրաՙ արխիվային հարուստ փաստաթղթեր պարունակող ինտենետային www.armenocide.net պորտալն ամեն օր 3000-5000 այցելու է ունենում: Գիտաժողովի ավարտին պատասխանելով մերՙ «2015-ը մոտենում է: Իբրեւ հրապարակախոս ի՞նչ եք ակնկալում գերմանական Բունդեսթագից, կառավարությունից» հարցին Վոլֆգանգ Գուստն ասաց. «Կառավարությունից ակնկալում եմ, որ ավելի հստակ առաջարկներ անի, որ ճանաչի ցեղասպանությունը, հենց գենոցիդ կոչի այն: Բունդեսթագի պատգամավորների համար ինքնըստինքյան հասկանալի լինի, որ ցեղասպանություն պիտի կոչվի, ոչ միայն բանաձեւում, այլեւՙ ընդհանրապես: Ցեղասպանության ճանաչումն ինձ համար ավելի է կարեւորվում, երբ հասարակությունն է ճանաչում, քան քաղաքական գործիչները դա անում են բանաձեւի միջոցով: Ովքե՞ր են կարդում բանաձեւերը, քչերը: Հույս ունեմ, որ Թուրքիան, հաշվի առնելով (100-ամյա տարելիցի) ժամանակը, պաշտոնական առումով լիբերալություն կներմուծի, սա իհարկե մեր ձեռքում չէ, բայց, մյուս կողմից, գերմանացի քաղաքական գործիչները թուրքերի հետ խոսելիս անշուշտ հնարավորություն ունեն այդ խնդրին անդրադառնալու, թեեւ կասկածում եմ, թե շատերը թուրքերի հետ սրա մասին խոսում են»: Մեր զրույցում Ռայմոն Գեւորգյանն ասաց, թե «ինքնաքննադատության այս թեքումը, որ առած է Գերմանիան, անշուշտ Երկրորդ պատերազմի ցեղասպանության պատճառներով, երբեմն քիչ մը ծայրահեղության կտանի: Մյուս կողմենՙ այն, որ նկատի կառնեն մյուսին ցավը եւ կլսեն, շատ կարեւոր է: Անկեղծ ըսեմՙ շատ գեղեցիկ է այս մոտեցումը»:
Մեծ ընդմիջումից հետո բարձրախոսը տրամադրվեց «Գերմանա-հայկական նամականի» (ADK) եռամսյա հանդեսի գլխավոր խմբագիր Րաֆֆի Քանդյանին, Բունդեսթագում Կանաչների խմբակցության արեւելաեվրոպական քաղաքականության խոսնակ պատգամավոր Մարիլուիզե Բեքին եւ Հեսսենի երկրամասային խորհրդարանումՙ Լանդթագում Կանաչների խմբակցությունը ներկայացնող պատգամավոր Մյուրվեթ Էոզթյուրքին: Րաֆֆի Քանդյանը փուլ առ փուլ ներկայացրեց Հայոց ցեղասպանության հարցի արծարծումը ԳԴՀ օրենսդիր մարմնումՙ հստակ օրինակներով ցույց տալով, որ քաղաքական գործիչները, ելնելով քաղաքական նպատակահարմարությունից, հարցի առնչությամբ հաճախ շեշտակի փոխել են իրենց դիրքորոշումը: «Ձերՙ պատմությունը թերթելուց հետո իբրեւ պատգամավոր այնքան էլ լավ չեմ զգում», Քանդյանին դիմեց Մարիլուիզե Բեքըՙ շատերի նման ընդգծելով, թե Հայոց ցեղասպանության մասին իմացել է շատ ուշՙ Վերֆել կարդալով եւ 1986-ին Ռալֆ Ջորդանոյի «Հայկական հարց այլեւս գոյություն չունի» ֆիլմը դիտելով: Հեսսենի Լանդթագի պատգամավոր Էոզթյուրքըն էլ նշեց, թե գերմանական դպրոց, Քյոլնի համալսարանի պատմության բաժինն ավարտելով հարցին տեղեկացել է պատահաբար, Սիրիայում թուրքերեն խոսող մի հայից ու ամաչել է: «Ներքեւից վերեւ պիտի կազմակերպել հրապարակայնությունը», ասաց քրդական ծագմամբ ալեւի Էոզթյուրքը:
Գիտաժողովի մասնակիցները համակարծիք էին, թե նյութը պիտի ներառվի երկրամասային դպրոցական ծրագրերում: Քանդյանը ցավ հայտնեց, թե գործադիր մարմնիՙ երկրամասային կրթական գործի կազմակերպիչների չպատճառաբանված բացակայությունը իրենց պիտի պարտադրի նախՙ պարզել պատճառները, այնուհետեւ հետամուտ լինել նրանց հետ հանդիպման:
«Բունդեսթագի բանաձեւը թեպետ վատը չէ, բայց սխալ է եզրաբառը չգործածելը: Դրանում շոայի եզակիությունն ընդգծելու երկյուղածությունը կա: Մի երկիր, որ ժխտում է ցեղասպանությունը, եւ դա չենք սանձում, մենք էլ ենք հարաբերականացնում», ասաց թուրք գրող Դողան Աքհանլին:
Ելույթների ավարտինՙ հարցուպատասխանի ժամանակ ուշագրավ այլ դրվագներ էլ եղան: Մի թուրք ունկնդիր իր դիտարկումները ներկայացրեց. «Պատերազմն էր որոշիչը, թե չէ նման ոչնչացում չէր լինի: Ո՞վ էր Թուրքիային դեպի պատերազմ մղող ուժը»: «Ուզում եք ասելՙ Գերմանիա՞ն է Թուրքիային ներգրավել», նրան հարց ուղղեց նիստը վարողը: «Այո, Էնվերը Ձեր մարդն էր», «Բյոլ» հիմնադրամի ներկայացուցչի հարցին պատասխանեց թուրքը: «Պատերազմը միջոց էր: Գերմանիան Թուրքիային չի ներգրավել, աղբյուրները շատ են», միջամտեց Ռայմոն Գեւորգյանը, որ մեզ հետ զրույցում որակեց սա իբրեւ հստակ ժխտողականություն:
Գիտաժողովի երրորդ բաժնում ամբիոն տրամադրվեց քաղաքացիական տարբեր նախաձեռնությունների հեղինակներին, դրանց թվումՙ Սոֆիա Գեորգալիդիսին, Մաթթիաս Քլինգենբերգին, Դողան Աքհանլիին, Թորոս Սարյանին, որոնք խոսեցին Հիշողության մշակույթ ձեւավորելու, թեման քննարկումների, ցուցահանդեսների, ներկայացումների, բանավոր զրույցների, հիշողության վայրեր այցելությունների միջոցով արթուն պահելու մասին: Հակիրճ ամփոփենք նրանց մտահոգությունը. նման նախագծերը իրականացվում են նվազ ֆինանսական միջոցներով, բայց մյուս կողմիցՙ քիչ միջոցներով էլ կարելի է գործ անել:
«Մենք լոբբինգով չենք զբաղվում», գիտաժողովի ավարտին ասաց «Բյոլ» հիմնադրամի ներկայացուցիչ Բաստիան Հերմիսսոնը: «Ո՞րն էր ըստ էության այս գիտաժողովի նպատակը» հարցն ուղղեցինք Րաֆֆի Քանդյանին:
«Որքան որ հասկցա, նախ հարցը սեղանին վրա դնելն է: Գալով Գերմանիո մասնակցությանը, այո, պատասխանատվություն ունին, բայց չի նշանակեր, որ անոնք էին ցեղասպանություն իրագործողները: Գործակից էին, բայց մղիչ ուժը եւ ծրագրողը չէին: Բնաջնջման մասին փաստ չիկա», ասաց պարոն Քանդյանը: «Մինչեւ 1915 թվականը ի՞նչ ակնկալիք ունեք գերմանական Բունդեսթագից, կառավարությունից»ՙ մեր 2-րդ հարցին ի պատասխան «ADK»-ի խմբագիրն ասաց, թե իր համար էլ նորություն էր պատգամավոր Բեքից լսել, թե «նման բան խորհում են Բունդեսթագում: Արդեն որոշ նախապատրաստություններ կամ տեսած են կամ տեսնելու վրա են»:
«Ազգի» հետ զրույցում Բորիս Բարթը նախ փոխանցեց, թե «քանի որ սովորաբար գիտությունն ու հրապարակայնությունը մի քիչ դժվար է իրար մոտ բերել», ուստի գիտաժողովը հաջողված է համարում: «2015-ին ընդառաջ, կարծում եմ, գիտական մակարդակով շատ բան կկազմակերպվիՙ կոնֆերանսներ, գրքերի հրատարակում, նորից հարթակ կլինի հրապարակային քննարկման համար: Ինչ վերաբերում է քաղաքական մակարդակին, անկեղծ ասածՙ չգիտեմ», ասաց պատմաբանը:
Ժամը 20-21.30 հայտարարված հանրային քննարկումը սկսվեց ժամանակինՙ հավաքելով ունկնդիրների ստվար ներկայություն, որոնց շարքերում էին թե՛ Հայաստանի դեսպան Արմեն Մարտիրոսյանը, թե՛ այլ դիվանագետներ, պատմաբաններ, հարցի մասնագետներ: Անշուշտ, Թեսա Հոֆմանը, Ժիրայր Քոչարյանը, պատմաբան Վահե Թաշչյանը եւ այլք:
Կանաչների կուսակցության համանախագահ Չեմ Էոզդեմիրըՙ երեկոյան քննարկման հիմնական բանախոսը, շեշտեց, թե ինքը թուրք համայնքի անունից չէ, իբրեւ կուսակցական է խոսելու: Նա հատուկ ընդգծեց իրՙ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգելու առիթով 2001-ին Քյոլնի Ս. Սահակ-Մեսրոպ եկեղեցում հուշահանդեսին ներկա գտվելու փաստը, եղելություն, որ քանիցս շեշտեցին իր կուսակիցները գիտաժողովի ժամանակ: («Ազգն» այդ այցին անդրադարձել է ժամանակին- Ան. Հ.):Հրանտ Դինքի սպանությունը պատահական չէր, հավասար էր Ռաբինի սպանությանը, ասաց Էոզդեմիրըՙ անդրադառնալով ֆուտբոլային դիվանագիտությանը: «Թուրքիայի 0 խնդիր հարեւանների հետ քաղաքականության արդյունքը զրո է,- ասաց նա շարունակելով,- ԵՄ-ի մեջ կարող ես լինել, երբ բոլոր հարեւաններիդ հետ լավ հարաբերություն ունես»: «Միգուցե Դինքի դատավարությունը ժամանակակից Թուրքիայի կատարսիսը դառնա», ելույթը եզրափակեց Չեմ Էոզդեմիրը:
Մեզ հետաքրքրում էր նաեւ թուրք գրող, իրավապաշտպան Դողան Աքհանլիիՙ լսարանին փոխանցածը: «Հակառակ որ 70-ականներին հայերի կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, Թուրքիայում հրապարակավ չէր խոսվում այդ մասին: Ուրացումը մեզ եւ պետությանը փակուղի էր տանում: Գերմանական հրապարակայնության մասին եք խոսում, իմ գնահատականը շատ սուբյեկտիվ է. գերմանական հրապարակայնությունն իմ փրկությունն է: Գերմանիան ինձ հնարավորություն տվեց իմ լռությունը կոտրելու, իմ պատմությունը պատմելու: Գերմանիան թուրքերի համար պատմությունը վերանայել սովորելու վայր կարող է դառնալ: Սփյուռքը Թուրքիայի կոնֆլիկտային կետն է: Սփյուռքն է պահպանել ցեղասպանության հիշողությունը: Հրանտ Դինքը նույնիսկ դեմ էր Սփյուռքին, բայց Սփյուռքն ունի Դինք եւ Միհրան Դաբաղ, սա թուրքերի խնդիրը չէ, հայերին վերաբերող խնդիր է», ասաց Դողան Աքհանլին:
Չեմ Էոզդեմիրը բավական արագ դուրս եկավ դահլիճից: Բեմում նստածՙ գիտաժողովին ելույթ ունեցած մեզ արդեն ծանոթ բանախոսները լսարանի համար ամփոփեցին օրը ու... հրապարակային քննարկումը հայտարարվեց ավարտված: Լսարանի համար մեծ անակնկալ էրՙ հարց ունենալ, լուռ մնալը:
ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ, Բեռլին
«20 տարի է, որ գիտական մակարդակի վրա սիսեմատիկ աշխատանք մը սկսած է: Հիմա ցեղասպանությունը ուղղակի գիտության մարզ մը դարձած է, իսկ Հայոց ցեղասպանությունըՙ միջազգային բնույթ առած է, ամփոփ ներկայացրեց Փարիզի Նուբարյան գրադարանի տնօրենը, որն իր ելույթում նկատի առնելով լսարանըՙ կենտրոնական տեղ հատկացրեց Գերմանիայի պատասխանատվությանը: (Ռայմոն Գեւորգյանի հետ մեր զրույցը «Ազգում»ՙ առաջիկայում): Այնուհետեւ իր տեսակետը հնչեցրեց Ցյուրիխի համալսարանի պրոֆեսոր, պատմաբան Հանս Լուկա Քիիզերը, որ խոսելով պատասխանատվության եւ համապատասխանատվության մասին, օրվա բառեզրը հեղինակեցՙ qualifizierte Mitverantwortung, ինչը թարգմանում ենք երկու գիտնականների օգնությամբ: Ըստ Ռայմոն Գեւորգյանի, այս բնորոշումը պետք է թարգմանել վավերացված, ըստ Միհրան Դաբաղիՙ նշանակալի համապատասխանատվություն: Շվեյցարացի պատմաբանը, որ առավելաբար ծանրացավ Թուրքիային դաշնակից Գերմանիայի մեղսակցության վրա, մեզ հետ զրույցում անդրադարձավ «գերմանացիների հաճախ վախվորած դիրքորոշմանը» եւ ասաց, թե «այսօր էլ պարզ դարձավ, որ այս հարցի առնչությամբ արժե ավելի հստակություն, ավելի կայուն ողնաշար» ցույց տալ: «Հարկավոր է ուսումնական հաստատություններում, ինչպես նաեւ հրապարակային բոլոր մակարդակներում պատմության անկյունադարձային այդ հատվածի դերն այլեւս ոչ թե նվազեցնելով ներկայացնել, ինչպես հաճախ է պատահել, այլ ընդունել հայերի դեմ կատարվածն իբրեւ անվիճելի ցեղասպանություն, իսկ Գերմանիանՙ իբրեւ դաշնակից, վավերացված, նշանակալի համապատասխանատվություն պիտի ստանձնի, ինչը նշանակում է բարեխիղճ, բազմաշերտ վերանայում», «Ազգին» փոխանցեց պատմաբանը:
«Առաջին համաշխարհայինը, ազգայնականությունը, իմպերիալիզմն ու ցեղասպանությունը» թեմայով զեկուցման մեջ Կոնստանցի համալսարանի նոր պատմության ամբիոնի դոկտոր, պրոֆեսոր Բորիս Բարթը հանգամանորեն խոսեց պանթուրանականության մասին, անդրադարձավ գենոցիդ, ցեղասպանություն, զանգվածային սպանդ, էթնիկ մաքրազտում բառեզրերի կիրառմանն ու դրանց տարբերություններին: Նրաՙ բանավեճի նյութ տվող ելույթին կանդրադառնանք առաջիկայում: «Հայոց ցեղասպանությունը եւ գերմանական ռայխի դերը» թեմայով ելույթ ունեցավ հրապարակախոս Վոլֆգանգ Գուստը: 2003-ից նրաՙ արխիվային հարուստ փաստաթղթեր պարունակող ինտենետային www.armenocide.net պորտալն ամեն օր 3000-5000 այցելու է ունենում: Գիտաժողովի ավարտին պատասխանելով մերՙ «2015-ը մոտենում է: Իբրեւ հրապարակախոս ի՞նչ եք ակնկալում գերմանական Բունդեսթագից, կառավարությունից» հարցին Վոլֆգանգ Գուստն ասաց. «Կառավարությունից ակնկալում եմ, որ ավելի հստակ առաջարկներ անի, որ ճանաչի ցեղասպանությունը, հենց գենոցիդ կոչի այն: Բունդեսթագի պատգամավորների համար ինքնըստինքյան հասկանալի լինի, որ ցեղասպանություն պիտի կոչվի, ոչ միայն բանաձեւում, այլեւՙ ընդհանրապես: Ցեղասպանության ճանաչումն ինձ համար ավելի է կարեւորվում, երբ հասարակությունն է ճանաչում, քան քաղաքական գործիչները դա անում են բանաձեւի միջոցով: Ովքե՞ր են կարդում բանաձեւերը, քչերը: Հույս ունեմ, որ Թուրքիան, հաշվի առնելով (100-ամյա տարելիցի) ժամանակը, պաշտոնական առումով լիբերալություն կներմուծի, սա իհարկե մեր ձեռքում չէ, բայց, մյուս կողմից, գերմանացի քաղաքական գործիչները թուրքերի հետ խոսելիս անշուշտ հնարավորություն ունեն այդ խնդրին անդրադառնալու, թեեւ կասկածում եմ, թե շատերը թուրքերի հետ սրա մասին խոսում են»: Մեր զրույցում Ռայմոն Գեւորգյանն ասաց, թե «ինքնաքննադատության այս թեքումը, որ առած է Գերմանիան, անշուշտ Երկրորդ պատերազմի ցեղասպանության պատճառներով, երբեմն քիչ մը ծայրահեղության կտանի: Մյուս կողմենՙ այն, որ նկատի կառնեն մյուսին ցավը եւ կլսեն, շատ կարեւոր է: Անկեղծ ըսեմՙ շատ գեղեցիկ է այս մոտեցումը»:
Մեծ ընդմիջումից հետո բարձրախոսը տրամադրվեց «Գերմանա-հայկական նամականի» (ADK) եռամսյա հանդեսի գլխավոր խմբագիր Րաֆֆի Քանդյանին, Բունդեսթագում Կանաչների խմբակցության արեւելաեվրոպական քաղաքականության խոսնակ պատգամավոր Մարիլուիզե Բեքին եւ Հեսսենի երկրամասային խորհրդարանումՙ Լանդթագում Կանաչների խմբակցությունը ներկայացնող պատգամավոր Մյուրվեթ Էոզթյուրքին: Րաֆֆի Քանդյանը փուլ առ փուլ ներկայացրեց Հայոց ցեղասպանության հարցի արծարծումը ԳԴՀ օրենսդիր մարմնումՙ հստակ օրինակներով ցույց տալով, որ քաղաքական գործիչները, ելնելով քաղաքական նպատակահարմարությունից, հարցի առնչությամբ հաճախ շեշտակի փոխել են իրենց դիրքորոշումը: «Ձերՙ պատմությունը թերթելուց հետո իբրեւ պատգամավոր այնքան էլ լավ չեմ զգում», Քանդյանին դիմեց Մարիլուիզե Բեքըՙ շատերի նման ընդգծելով, թե Հայոց ցեղասպանության մասին իմացել է շատ ուշՙ Վերֆել կարդալով եւ 1986-ին Ռալֆ Ջորդանոյի «Հայկական հարց այլեւս գոյություն չունի» ֆիլմը դիտելով: Հեսսենի Լանդթագի պատգամավոր Էոզթյուրքըն էլ նշեց, թե գերմանական դպրոց, Քյոլնի համալսարանի պատմության բաժինն ավարտելով հարցին տեղեկացել է պատահաբար, Սիրիայում թուրքերեն խոսող մի հայից ու ամաչել է: «Ներքեւից վերեւ պիտի կազմակերպել հրապարակայնությունը», ասաց քրդական ծագմամբ ալեւի Էոզթյուրքը:
Գիտաժողովի մասնակիցները համակարծիք էին, թե նյութը պիտի ներառվի երկրամասային դպրոցական ծրագրերում: Քանդյանը ցավ հայտնեց, թե գործադիր մարմնիՙ երկրամասային կրթական գործի կազմակերպիչների չպատճառաբանված բացակայությունը իրենց պիտի պարտադրի նախՙ պարզել պատճառները, այնուհետեւ հետամուտ լինել նրանց հետ հանդիպման:
«Բունդեսթագի բանաձեւը թեպետ վատը չէ, բայց սխալ է եզրաբառը չգործածելը: Դրանում շոայի եզակիությունն ընդգծելու երկյուղածությունը կա: Մի երկիր, որ ժխտում է ցեղասպանությունը, եւ դա չենք սանձում, մենք էլ ենք հարաբերականացնում», ասաց թուրք գրող Դողան Աքհանլին:
Ելույթների ավարտինՙ հարցուպատասխանի ժամանակ ուշագրավ այլ դրվագներ էլ եղան: Մի թուրք ունկնդիր իր դիտարկումները ներկայացրեց. «Պատերազմն էր որոշիչը, թե չէ նման ոչնչացում չէր լինի: Ո՞վ էր Թուրքիային դեպի պատերազմ մղող ուժը»: «Ուզում եք ասելՙ Գերմանիա՞ն է Թուրքիային ներգրավել», նրան հարց ուղղեց նիստը վարողը: «Այո, Էնվերը Ձեր մարդն էր», «Բյոլ» հիմնադրամի ներկայացուցչի հարցին պատասխանեց թուրքը: «Պատերազմը միջոց էր: Գերմանիան Թուրքիային չի ներգրավել, աղբյուրները շատ են», միջամտեց Ռայմոն Գեւորգյանը, որ մեզ հետ զրույցում որակեց սա իբրեւ հստակ ժխտողականություն:
Գիտաժողովի երրորդ բաժնում ամբիոն տրամադրվեց քաղաքացիական տարբեր նախաձեռնությունների հեղինակներին, դրանց թվումՙ Սոֆիա Գեորգալիդիսին, Մաթթիաս Քլինգենբերգին, Դողան Աքհանլիին, Թորոս Սարյանին, որոնք խոսեցին Հիշողության մշակույթ ձեւավորելու, թեման քննարկումների, ցուցահանդեսների, ներկայացումների, բանավոր զրույցների, հիշողության վայրեր այցելությունների միջոցով արթուն պահելու մասին: Հակիրճ ամփոփենք նրանց մտահոգությունը. նման նախագծերը իրականացվում են նվազ ֆինանսական միջոցներով, բայց մյուս կողմիցՙ քիչ միջոցներով էլ կարելի է գործ անել:
«Մենք լոբբինգով չենք զբաղվում», գիտաժողովի ավարտին ասաց «Բյոլ» հիմնադրամի ներկայացուցիչ Բաստիան Հերմիսսոնը: «Ո՞րն էր ըստ էության այս գիտաժողովի նպատակը» հարցն ուղղեցինք Րաֆֆի Քանդյանին:
«Որքան որ հասկցա, նախ հարցը սեղանին վրա դնելն է: Գալով Գերմանիո մասնակցությանը, այո, պատասխանատվություն ունին, բայց չի նշանակեր, որ անոնք էին ցեղասպանություն իրագործողները: Գործակից էին, բայց մղիչ ուժը եւ ծրագրողը չէին: Բնաջնջման մասին փաստ չիկա», ասաց պարոն Քանդյանը: «Մինչեւ 1915 թվականը ի՞նչ ակնկալիք ունեք գերմանական Բունդեսթագից, կառավարությունից»ՙ մեր 2-րդ հարցին ի պատասխան «ADK»-ի խմբագիրն ասաց, թե իր համար էլ նորություն էր պատգամավոր Բեքից լսել, թե «նման բան խորհում են Բունդեսթագում: Արդեն որոշ նախապատրաստություններ կամ տեսած են կամ տեսնելու վրա են»:
«Ազգի» հետ զրույցում Բորիս Բարթը նախ փոխանցեց, թե «քանի որ սովորաբար գիտությունն ու հրապարակայնությունը մի քիչ դժվար է իրար մոտ բերել», ուստի գիտաժողովը հաջողված է համարում: «2015-ին ընդառաջ, կարծում եմ, գիտական մակարդակով շատ բան կկազմակերպվիՙ կոնֆերանսներ, գրքերի հրատարակում, նորից հարթակ կլինի հրապարակային քննարկման համար: Ինչ վերաբերում է քաղաքական մակարդակին, անկեղծ ասածՙ չգիտեմ», ասաց պատմաբանը:
Ժամը 20-21.30 հայտարարված հանրային քննարկումը սկսվեց ժամանակինՙ հավաքելով ունկնդիրների ստվար ներկայություն, որոնց շարքերում էին թե՛ Հայաստանի դեսպան Արմեն Մարտիրոսյանը, թե՛ այլ դիվանագետներ, պատմաբաններ, հարցի մասնագետներ: Անշուշտ, Թեսա Հոֆմանը, Ժիրայր Քոչարյանը, պատմաբան Վահե Թաշչյանը եւ այլք:
Կանաչների կուսակցության համանախագահ Չեմ Էոզդեմիրըՙ երեկոյան քննարկման հիմնական բանախոսը, շեշտեց, թե ինքը թուրք համայնքի անունից չէ, իբրեւ կուսակցական է խոսելու: Նա հատուկ ընդգծեց իրՙ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգելու առիթով 2001-ին Քյոլնի Ս. Սահակ-Մեսրոպ եկեղեցում հուշահանդեսին ներկա գտվելու փաստը, եղելություն, որ քանիցս շեշտեցին իր կուսակիցները գիտաժողովի ժամանակ: («Ազգն» այդ այցին անդրադարձել է ժամանակին- Ան. Հ.):Հրանտ Դինքի սպանությունը պատահական չէր, հավասար էր Ռաբինի սպանությանը, ասաց Էոզդեմիրըՙ անդրադառնալով ֆուտբոլային դիվանագիտությանը: «Թուրքիայի 0 խնդիր հարեւանների հետ քաղաքականության արդյունքը զրո է,- ասաց նա շարունակելով,- ԵՄ-ի մեջ կարող ես լինել, երբ բոլոր հարեւաններիդ հետ լավ հարաբերություն ունես»: «Միգուցե Դինքի դատավարությունը ժամանակակից Թուրքիայի կատարսիսը դառնա», ելույթը եզրափակեց Չեմ Էոզդեմիրը:
Մեզ հետաքրքրում էր նաեւ թուրք գրող, իրավապաշտպան Դողան Աքհանլիիՙ լսարանին փոխանցածը: «Հակառակ որ 70-ականներին հայերի կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, Թուրքիայում հրապարակավ չէր խոսվում այդ մասին: Ուրացումը մեզ եւ պետությանը փակուղի էր տանում: Գերմանական հրապարակայնության մասին եք խոսում, իմ գնահատականը շատ սուբյեկտիվ է. գերմանական հրապարակայնությունն իմ փրկությունն է: Գերմանիան ինձ հնարավորություն տվեց իմ լռությունը կոտրելու, իմ պատմությունը պատմելու: Գերմանիան թուրքերի համար պատմությունը վերանայել սովորելու վայր կարող է դառնալ: Սփյուռքը Թուրքիայի կոնֆլիկտային կետն է: Սփյուռքն է պահպանել ցեղասպանության հիշողությունը: Հրանտ Դինքը նույնիսկ դեմ էր Սփյուռքին, բայց Սփյուռքն ունի Դինք եւ Միհրան Դաբաղ, սա թուրքերի խնդիրը չէ, հայերին վերաբերող խնդիր է», ասաց Դողան Աքհանլին:
Չեմ Էոզդեմիրը բավական արագ դուրս եկավ դահլիճից: Բեմում նստածՙ գիտաժողովին ելույթ ունեցած մեզ արդեն ծանոթ բանախոսները լսարանի համար ամփոփեցին օրը ու... հրապարակային քննարկումը հայտարարվեց ավարտված: Լսարանի համար մեծ անակնկալ էրՙ հարց ունենալ, լուռ մնալը:
ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ, Բեռլին
Tehran Time
Yerevan Time
No comments:
Post a Comment